باغ نارنجستان قوام

باغ نارنجستان قوام یكی از باغهای زیبای شهر شیراز می باشد .در این مطلب می خواهیم در شهر تاریخ و فرهنگ و ادب به سراغ باغی تماشایی برویم كه گردشگران زیادی را به سوی خود می كشاند و فضای دل انگیزی را برای شان فراهم می كند. به نارنجستان قوام می رویم كه یادگاری از دوران قاجار است و با زیبایی هایش دل هر بیننده ای را می رباید.
چرا باغ نارنجستان قوام؟
یكی از زیباترین و مشهورترین باغ های ایرانی است.
موزه ای در این باغ است كه اشیای اهدایی پروفسور پوپ، ایران شناس آمریكایی، را می توانید در آن ببینید.
هفت هنر ایرانی در آن به كار رفته است و همین موضوع ارزش این باغ را دو چندان می كند.

آشنایی با باغ نارنجستان قوام | جلوه گاه هفت هنر ایرانی
در خیابان لطفعلی خان زند شیراز گزینه های زیادی برای گشت و گذار و خلق لحظات متفاوت وجود دارد و نارنجستان قوام یكی از آنهاست؛ باغی كه می توانید با قدم زدن در آن به سده های پیش بروید و از فضای روح افزای آن لذت ببرید. این باغ كه یادگاری از دوران قاجار است در بین عامه مردم با عنوان باغ قوام شناخته می شود و به واسطه نام بنای درون آن به نارنجستان قوام نیز معروف شده است. باغ قوام در محدوده ای واقع شده كه نقطه انتهایی و شرقی بخش قدیمی شهر محسوب می شود. در گذشته دروازه دولت، دروازه منذر و محله درب شیخ از مكان های مهم شیراز نیز در این محل قرار داشتند و همین مساله بر اهمیت این اثر می افزاید.
در نارنجستان قوام رد پای هفت هنر ایرانی دیده می شود و گچ بری، نقاشی سنتی، آینه كاری، آجركاری، حجاری، معرق كاری و منبت كاری در جای جای آن به زیبایی هر چه تمام تر جلوه گر شده اند. این اثر در اردیبهشت ماه ۱۳۵۳ با شماره ۱۰۷۳ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت و میراثی مهم از تاریخ این سرزمین به شمار آمد.

خاندان قوام چه كسانی بودند؟
خاندان قوام از خانواده های با نفوذ و مقتدر دوران قاجاریه به شمار می رفتند كه برای چندین سده حكومت فارس و نواحی اطراف آن را در دست داشتند. این خانواده از فرزندان حاج ابراهیم خان كلانتر شیرازی بودند و در محله “بالا كفت” شیراز زندگی می كردند. بسیاری از اماكن دیدنی شیراز، توسط این خاندان ساخته و یا بازسازی شده اند كه از جمله آنها می توان این موارد را نام برد: حسینیه قوام، باغ عفیف آباد، باغ دلگشا، باغ كلانتر، باغ بیگلر بیگی، خانه زینت الملك و نارنجستان قوام.
تاریخچه باغ نارنجستان قوام
آن گونه كه از اسناد تاریخی بر می آید، در زمان حكومت زندیه، حاج ابراهیم خان كلانتر اعتماد الدوله شیرازی، از بزرگان شیراز در آن دوره، به لطفعلی خان زند خیانت كرد. این كار باعث شد آغا محمدخان قاجار به سادگی بر جنوب ایران مسلط شود و با برانداختن حكومت زندها، حوزه نفوذ و سلطنت خود را گسترده تر كند. به پاس این خدمت ارزشمند، آغا محمدخان، حكومت شیراز را به كلانتر سپرد و او نیز اقوام خود را در ولایت های مختلف فارس ساكن كرد و برای هر یك منصبی در حكومت در نظر گرفت. او در زمان فتحعلی شاه نیز در منصب خود بود تا اینكه پس از مدتی اطرافیان شاه كودتا و موجبات بدبینی ایشان نسبت به حاج ابراهیم خان را فراهم كردند. فتحعلی شاه تحت تاثیر اطرافیان خود دستور قتل حاج ابراهیم خان كلانتر و همه افراد خانواده اش را داد. كلانتر پسری به نام علی اكبر داشت كه به دلیل داشتن بیماری سل كشته نشد و بعدها نیز بیماری او به طرز معجزه آسایی بهبود یافت.
در سفر فتحعلی شاه به شیراز، علی اكبر با او دیدار می كند و ماجرای براندازی حكومت زندها و قتل عام كردن خانواده اش را به او یادآور می شود. شاه كه از كردار خود تا حدودی پشیمان بود به او لقب قوام الملك را داد و به این ترتیب وی با نام كامل ” علی اكبر خان قوام الملك اول” والی شیراز شد. پس از مرگ او، پسرش، علی محمد خان قوام الملك دوم، ساخت بنایی به نام خانه قوام الملك را در شهر آغاز كرد؛ اما عمرش به پایان ساخت آن كفاف نداد و پسر او، محمد رضا خان قوام الملك سوم، در حدود سال ۱۲۶۱ خورشیدی ادامه راه را رفت. محمد رضا خان در آن دوره با حسین قلی خان نظام السلطنه، والی فارس دعواهای خونینی داشت. او از محمد تقی میرزا كن الدوله برادر ناصرالدین شاه چوب خورد و مدت‌ها در تهران و دیگر شهرها در حال تبعید و سرگردانی به سر برد. اندرونیِ قوام یا خانه قوام اثری از این دوران نه چندان خوش است كه در گذشته حمام گچینه و سه خانه در اطرافش نیز وجود داشت ولی امروزه همه آنها جدا شده اند.
در آن روزها ساختمان نارنجستان در حدود ۹۴۰ متر مربع شامل دو قسمت شمالی و جنوبی بود و در زمینی به مساحت ۳۵۰۰ متر قرار داشت. در حدود ۲۵۶۰ متر محوطه سازی برای این باغ صورت گرفت. در دوره قاجاریه باغ قوام و عمارت آن “بیرونی” خوانده می شد و انجام امور تجاری و برگزاری تشریفات و جشن ها و استراحت و پذیرایی از میهمانان در آن صورت می گرفت. خانه زینت الملك نیز كه امروزه در غرب مجموعه قرار دارد محل سكونت خانواده قوام بود و به همین جهت “اندرونی” خوانده می شد. بین بیرونی و اندرونی یك كوچه فاصله بود و این دو فضا از طریق یك تونل زیرزمینی به هم مربوط می شدند. از ویژگی های این مجموعه عمود بودن محور بیرونی و اندرونی آن بر یكدیگر بود

خانه زینت الملك به دلیل سكونت خانم زینت الملك قوامی به این نام مشهور شد. خانم زینت‌ الملك قوامی دختر حبیب‌الله خان، قوام الملك چهارم و خواهر ابراهیم خان‏ قوام، قوام الملك پنجم بود و شوهرش فروغ ‏الملك نام داشت. پس از مرگ زینت الملك خانه به عبدالله خان قوامی رسید كه این بنای تاریخی نفیس را برای برپایی یك موزه فروخت. امروزه موزه زینت الملك در چند قدمی باغ نارنجستان قرار دارد و كارناوال در آینده و در مطلبی جداگانه به معرفی كامل این بنا خواهد پرداخت.
آنچه با عنوان نارنجستان قوام می شناسیم، در واقع همان بیرونیِ خانه قوام بوده كه از زیرزمین به اندرونی قوام راه پیدا می كرده است و از آن برای كارهای دیوانی، اداری و پذیرایی از مهمانان بهره می بردند. به این ترتیب می توان گفت كه این باغ بین سال های ۱۲۵۷ تا ۱۲۶۷ خورشیدی مقارن با حكومت ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد و گسترش یافت. البته تاریخ ساخت این بنا آن قدرها هم دقیق نیست چرا كه تنها یك كتیبه در كل این مجموعه وجود دارد كه بر روی آن نوشته شده است: “چاكر درگاه ابوالقاسم شیرازی به تاریخ ۱۳۰۲ ه. ق”. این كتیبه در اتاق آینه كاری قسمت غربی نوشته شده است و به این دلیل كه معمولا آینه كاری را در آخر انجام می دهد می توان این تاریخ را نشان دهنده پایان ساخت بنا دانست. در یكی از اتاق ها هم روی گچ كاری‌ها تاریخ ۱۲۹۸ هجری قمری به چشم می خورد كه پایان كار گچ بری را نشان می دهد. این بدان معناست كه آینه كاری ۴ سال طول كشیده است و بنابراین می توان اوایل ۱۲۹۰ ه. ق را شروع ساخت بنا تلقی كرد.
خانه قوام یك منزل شخصی بوده كه پس از محمدرضا خان قوام الملك سوم به پسر ایشان حبیب‌الله خان قوام الملك چهارم رسیده است. پس از مرگ قوام الملك چهارم و تقسیم اموال وی، نارنجستان قوام به پسر ایشان، ابراهیم خان قوام الملك پنجم، رسید. این امر همزمان با دوره رضاخان رخ داد؛ یعنی دوره ای كه پهلوی اول تمامی القاب و اسامی را از نام اشخاص برداشت.
در كتاب آثار عجم از فرصت الدوله شیرازی از نویسندگان دوره قاجار این باغ این گونه وصف شده است:
باغ قوام در محله بالا كفت، بنیاد آن را مرحوم میرزا علی محمد خان قوام الملك نهاده و جناب قوام الملك حالیه به اتمام رسانیده، این باغ محل جلوس و حكم معزی الیه است. در سمت شرقی آن تالاری است شاهانه، در دو جنب آن دو راهرو و در جنب آنها دو ارسی پنج دهنه ملوكانه و در دو جنب آنها دو ایوان، تمام عمارات مذكور به آینه‌های خرد و كلان با آیین است و منقش و نگار الوان با تزیین و در هر یك از سمت جنوب و شمالش بیست و یك طاق نماست و طرف آن دو ایوان و دیگر اتاقهاست. حوضی دریاچه مانند دارد كه از آب زلال مالامال است و باغچه‌هایش از اشجار نارنج و ریاحین جنت چون كوكب رخشان فروزان.
بعدها باغ قوام به دلیل وفور درختان نارنج در آن به نارنجستان قوام مشهور شد و در زمره زیباترین و ارزشمندترین آثار دوره قاجاریه قرار گرفت. ابراهیم قوام تغییراتی در ساختمان‌های باغ انجام داد و در سال ۱۳۴۵ خورشیدی آن را برای فعالیت‌های هنری و فرهنگی به دانشگاه شیراز اهدا كرد.
ابراهیم قوام در سال ۱۳۴۸ از دنیا رفت و پرونده سیاسی این خاندان برای همیشه بسته شد؛ اما یادگاری ارزشمند از آنها بر جای ماند. این باغ ارزشمند از طرف ابراهیم خان به نوه اش شهرام رسید و شهرام قوام آن را به موسسه آسیایی دانشگاه پهلوی (شیراز) بخشید. دانشگاه شیراز این باغ را بین سال های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ در اختیار موسسه آسیایی به سرپرستی آرتور آبراهام پوپ، ایران شناس معروف آمریكایی گذاشت. این موسسه با استفاده از كمك‌های بخش فرهنگی سازمان برنامه و منابع دیگر از جمله فرح پهلوی تعمیرات مفصلی را در آن صورت داد و هنرمندان و صنعتگران شیرازی و اصفهانی و تهرانی دست در دست هم دادند تا این بنا را به بهترین شكل مرمت كنند. هم اكنون در كتابخانه این مركز مجموعه كتاب‌های اهدایی پروفسور پوپ به دانشگاه شیراز آن دوران را در ذهن تداعی می كند.
در جریان انقلاب، صدماتی به بنای باغ وارد شد و ایوان قسمت شرقی آن آتش گرفت و از میان رفت، به طوری كه مرمت آن ممكن نبود. بعد از انقلاب همزمان با جنگ تحمیلی، خانواده‌های جنگ زده در بنای این باغ ساكن شدند و البته این امر نیز صدماتی را به این سازه وارد كرد. از جمله تخریب ها می توان به از میان رفتن جای میخ‌های داخل اتاق‌ها و كندن آینه كاری‌های دیوارها برای برداشتن عكس‌ها اشاره كرد.
حال خوب نارنجستان قوام
شاید در نگاه اول، نارنجستان قوام تنها یك اثر تاریخی از روزگاران گذشته به نظر برسد؛ اما این باغ فرصت های خوبی را برای كسب آرامش و گذراندن لحظاتی متفاوت در اختیارتان قرار می دهد. تماشای درختان سر به فلك كشیده و گل های رنگارنگ این باغ حال و هوای خاصی را مهمان دل تان می كند. اگر حتا به تاریخ هم علاقه نداشته باشید، در نگاه اول عاشق نارنجستان قوام و مسحور دلبری هایش خواهید شد. آن قدر كه به هنگام ترك كردن این اثر، دل كندن برای تان به شدت سخت است.
نارنجستان قوام جایی ست كه در قهوه خانه آن می توانید ساعاتی خوش را بگذرانید و علاوه بر چای و دمنوش های سنتی، با نوشیدن عرقیجات و شربت های خانگی جانی تازه كنید. اگر دل تان خواست كه در فرهنگ این دیار غرق شوید، به سراغ غرفه اجاره لباس های سنتی بروید و از میان لباس های رنگین یكی را برگزینید و بر تن كنید. حالا با همان لباس در این باغ قجری گشت و گذار كنید و به ثبت تصاویر خاص بپردازید.
نارنجستان قوام شما را با خود به دنیای دیگری می برد و برای دقایقی از روزمرگی ها و دغدغه ها دورتان می كند. حال خوب این باغ با هیچ چیز دیگری قابل قیاس نیست…

معماری و بخش های باغ نارنجستان قوام
سبك باغ شبیه به سبك دوره قاجاریه است؛ اما در طرح بنای اصلی اقتباسی از معماری دوره زندیه دیده می شود. سازندگان در طراحی باغ نارنجستان قوام از اصل تقارن استفاده كرده اند؛ با كمی دقت متوجه می شوید كه ایوان یا تالار آینه باغ در وسط قرار دارند و اتاق ها به صورت موزون و هماهنگ در راست و چپ آن شكل گرفته اند. این مجموعه در ابتدا شامل كاخ، باغ، حمام، زنجیرخانه، اصطبل و مكتب خانه بود؛ اما زنجیرخانه و اصطبل در جریان حوادث تاریخی و گذر زمان از میان رفتند و امروزه باقی آثار را در باغ می توان دید.
در ادامه نگاهی دقیق تر به جای جای این اثر خواهیم داشت:
ورودی
ورودی اصلی باغ، دری است كه رو به جنوب باز می شود و جنس آن از چوب ساج و مزین به منبت كاری‌های زیبایی است. این در شما را به داخل یك هشتی هدایت می كند كه فضایی سرپوشیده و متصل به كوچه و حیاط خانه است و در بسیاری از بناهای ایرانی دیده می شود. سقف این هشتی دارای آجركاری و كاشی كاری و مقرنس سازی‌های گچی خیره كننده است و فضای آن توسط دو راهرو به محوطه باغ ارتباط پیدا می كند.
سردر ورودی، مزین به آجركاری چشم نواز است و بر پیشانیِ در ورودی، كتیبه‌ای از سنگ مرمر سرخ رنگی به چشم می خورد كه آیاتی از قرآن مجید بر روی آن نقش بسته اند. در دو طرف این كتیبه، ابیاتی از آسوده، شاعر شیرازی خودنمایی می كند و مطالبی هم درباره بانی باغ و تاریخ احداث آن حجاری شده است. تاریخ بالای سردر “سال ۱۳۰۵ قمری” است كه همزمانی ساخت بنا با پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار را نشان می دهد. دو طرف درگاه، دارای ازاره سنگی است كه بر روی آن نقش دو سرباز دوره قاجاریه با تفنگی در دست، حجاری شده است.
به هنگام ورود، فروشگاه لوازم سنتی و تزیینی توجه بازدیدكنندگان را به خود جلب می كند و با گذر از كنار آن محوطه‌ای بسیار زیبا و متقارن از درختان نارنج و نخل پیش روی شان قرار می گیرد. با عبور از این محوطه، ساختمان اصلی و ایوان تماشایی آن در قاب چشمان مان جای می گیرد كه برای ورود به آن و ایوانش چندین پلكان در دو طرف ایوان قرار دارد.

ساختمان های باغ
در سه ضلع شمالی، شرقی و جنوبی باغ، ساختمان هایی وجود دارد و در طول حیاط بیست و یك عدد طاق نما دیده می شود. در واقع ساختمان های نارنجستان از دو بخش تشكیل شده اند: بخش شمالی با ایوان ستون‌دار جانبی و یك طبقه زیر زمین و دو طبقه بالایی كه برای انجام كارهای اداری و تشریفات از آن استفاده می كردند و بخش جنوبی با چهار اتاق در گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی كه خدمه در آن حضور داشتند.
عمارت اصلی
عمارت اصلی باغ، ساختمان شمالی است كه دو طبقه و یك زیرزمین دارد. این عمارت ۲۰ اتاق در دو طبقه دارد كه تمام آنها به جز قسمت شرقی به یكدیگر راه دارند و در نهایت به آخرین اتاق قسمت غربی منتهی می شوند. زیرزمین كل بنا از قسمت جنوبی آغاز شده است و تا قسمت شمالی امتداد دارد. قسمت جنوبی زیرزمین اسلحه خانه بوده چرا كه ساكنان عمارت، والی شهر بودند و یك سری سرباز داشتند. در قسمت شمالی حبوبات، عرقیات و برنج نگهداری می شد. طرح بنای اصلی و ایوان دو ستونی عمارت، الهام از شیوه معماری رایج در دوره زندیه را نشان می دهد و حجاری، نقاشی، گچ بری و آیینه كاری در همه بناهای باغ، عالی‌ترین نمونه هنرِ قاجاری به شمار می روند. با شكوه‌ترین بخش ساختمان اصلی، ایوان بزرگی است به طول ۹ متر، عرض ۵.۱۰ متر و ارتفاع ۶ متر كه دو ستون سنگی یكپارچه و سقف مسطح دارد و مشرف بر حوض واقع در وسط باغ است.
در دو طرف ایوان بزرگ دو راه پلكانی برای ورود و دسترسی به سایر قسمت‌ها تعبیه شده است كه ارتفاع آنها از كف محوطه به دو متر می رسد. این پله‌ها به دو به بهار خواب می رسد كه فضایی بالا آمده، خارجی، مسطح و باز است و به باغ اشراف دارد. در هر طرف یك سالن و یك اتاق بزرگ قرار دارد كه كف آنها پوشیده از كاشی های سفید و آبی است. در انتها نیز پله هایی دیده می شوند كه برای رفتن به طبقه بالا ایجاد شده اند. با ورود به اتاق اصلی مجاور ایوان، سقف آینه كاری شده ای را خواهید دید كه شما را محو تماشای خود می كند. سر تا سر اتاق یا تالار اصلی و ایوان، پوشیده از آینه كاری هستند و بسیار چشم نواز به نظر می رسند. تالار اصلی به تالار آینه یا شاه نشین شهرت دارد و از طریق یك پنجره‌ چوبی هلالی با دریچه‌های ارسی به ایوان مركزی راه پیدا می كند.
روبروی ایوان شاه نشین، اتاق‌هایی هستند كه محل اقامت حاكم وقت و اقوام و مهمانان نزدیكش بوده اند. در طبقه بالا نیز چهار اتاق به چشم می خورد كه دو تای آن در عقب قرار گرفته است و هشتی و پنجره‌هایی مشرف بر ایوان دارند. در گذشته این اتاق ها برای اقامت مهمانان نیز مورد استفاده قرار می گرفتند.
به طور كلی این مجموعه دو دستگاه شامل پنج اتاق، چهار دستگاه با دو تا سه اتاق و دو دستگاه هر كدام با دو اتاق و شش اتاق انفرادی در خود جای داده است. این اتاق ها به گونه ای تقسیم بندی شده اند كه گروه های مختلف مهمانان می توانستند به صورت مجزا در آنها اقامت كنند.
ایوان بزرگ عمارت به واسطه هنرها و تزیینات به كار رفته در آن یكی از زیباترین ایوان های دو ستونی دوره قاجاریه در شیراز به شمار می رود. دو ستون این ایوان دارای بدنه استوانه ای و از سنگ مرمر یكپارچه و سر ستون‌هایی مزین به مقرنس كاری های نفیس دارند. در وسط سقف ایوان نقاشی یك مدال بزرگ دیده می شود و در اطراف آن شش منظره بیضی شكل ترسیم شده است.
این نقاشی ها تمام زیبایی این بنا نیستند بلكه در قسمت های دیگرِ سقفِ ایوان و البته سقف، بدنه و دیوارهای اتاق ها نیز با نقاشی هایی چون گل و بوته، اشكال حیوانات، منظره شكارگاه و … مزین شده اند. حجاری سنگ های پایین دیوار این بنا نیز به صورت قرینه است و بر سطح آنها نقوشی از شیر، سربازان هخامنشی، مبارزه با هلاهل (موجود افسانه ای) دیده می شود. در اطراف نقاشی های سقف ایوان و دیوارها و همچنین قسمت شاه نشین آینه كاری چشم نوازی خودنمایی می كند.
نقاشی رنگ و روغن سقف ها سبك نقاشی های دوران زند را دارند؛ این نقاشی ها بر روی چوب‌های سقف -كه در زبان بومی مرجوك خوانده می شوند- شكل می گیرند و مخصوص هنرمندان شیراز هستند. این نوع نقاشی در بیشتر ساختمان های دوره زندیه و قاجاریه شیراز به چشم می خورد و یكی از تزیینات جدانشدنی آنها به شمار می رود. در حاشیه های سقف ها، از مقداری كاغذ دیواری و عكس‌های كاغذی رنگی نیز استفاده شده كه در آن دوره از اروپا به ایران آورده شدند. در دو سوی سقف ایوان طبقه بالا، تیرهای چوبی نقاشی شده دیده می شود. بیشتر نقاشی‌های سقف ایوان بزرگ و اتاق‌ها، كاری از لطفعلی خان صورتگر، نقاش و مینیاتوریست مشهور آن دوره هستند.
در جلوی عمارت اصلی درهای ارسی با شیشه‌های رنگی قرار دارد. بالای عمارت اصلی با پیروی از شیوه ساختمان سازی آن دوران دارای هلالی هایی است كه تعداد آنها به سه عدد می رسد. تصاویر و طرح‌های زیبایی بر روی این هلالی ها، كاشیكاری شده و هلالی بین دو ایوان دو ستونی و شاه نشین هم مزین به شیشه‌های رنگی است كه در دوره قاجاریه از اروپا به ایران رسیدند.

هلالی وسط دارای نقش دو شیر است كه صفحه‌ای منقوش به عبارت “نصر من الله و فتح قریب” را نگه داشته‌اند و دو فرشته هم از بالا آن را گرفته اند. در هلالی‌های كاشیكاری دو طرف نیز نقش پلنگی دیده می شود كه آهویی را شكار كرده است و در زمینه این صحنه‌ها نیز خطوط اسلیمی به چشم می خورد.
همه درهای عمارت از چوب گردو ساخته شده اند؛ این درها یا مزین به خاتم كاری هستند و یا به سبك هندی منبت كاری شده و صدف هایی از خلیج فارس در آنها به كار رفته است.
ازاره اتاق های اصلی عمارت و بخاری دیواری شاه نشین آن از سنگ‌های مرمر ساخته شده است كه در آن دوران از یزد و تبریز به شیراز آورده‌ شدند. روی بخاری سنگ مرمر، نقش داریوش هخامنشی با یك برجستگی مختصر حجاری شده و حاشیه آن به رنگ طلایی است. در گوشه‌های بالای بخاری هم دو تصویر حجاری شده به چشم می خورند كه متعلق به محمدرضا خان قوام الملك هستند. بر روی ازاره پایین عمارت و زیر ایوان نیز نقوشی با اقتباس از راه سنگی عمارت دیوانخانه كریم خان زند اما به شیوه تصاویر دوره قاجاریه حجاری شده اند. تصویر شیر و گور و پنجره سنگی مشبك و حجاری شده به صورت ترنج های زیبا نیز از دیگر زیبایی های این عمارت به شمار می روند.
سایر ساختمان ها
ضلع شرقی بنا حیاطی كوچك و تعدادی اتاق دارد كه ساختمان و تاسیسات ضلع شرقی به شمار می رود و در گذشته به آشپزخانه و محل اقامت خدمه اختصاص داشته اند. حوض كوچكی در حیاط آشپزخانه دیده می شود كه در پاشویه آن قطعات سنگ سرخ‌ رنگ و در كف آن كاشی‌های فیروزه‌ای رنگ به كار رفته و در وسط حوض نیز یك فواره سنگی قرار دارد. در جنوب حیاط آشپزخانه، ستون سنگی حجاری شده ای قرار دارد كه به عنوان پایه‌ای برای گلدان تعبیه شده است.
بنای ضلع جنوبی، مجموعه ای مجزا به شمار می رود. در وسط این قسمت دو راهرو وجود دارد كه یكی از آنها با یك هشتی به در ورودی باغ ارتباط پیدا می كند. در دو طرف راهروها دو ایوان سرتاسری دیده می شود كه در جلوی هر یك از آنها چهار ستون چوبی و دو نیمه ستون وجود دارد. این ستون‌های چوبی در دوره قاجاریه به زیبایی منبت كاری شده اند و گچ بری دیوارها نیز از نمونه های جالب هنرمندان آن دوره است. كف ایوان‌ها با قطعات كاشی سفید و آبی پوشیده شده و ازاره بنا نیز پوششی سنگی دارد. پنج پنجره سنگی به عنوان نورگیر در جلوی ایوان ها نصب شده كه حجاری برجسته دارند. در دو سوی این عمارت شش اتاق قرار دارد و در دوران گذشته -كه این باغ دیوان خانه حكومتی بوده- نقش دفتر كار را داشتند. ایوان های وسیع جلوی این اتاق ها به عنوان اتاق انتظار برای مراجعان بودند. ساختمان جنوبی باغ توسط راه پله‌ای به زیرزمین‌هایی راه دارد كه در دو سوی راهرو قرار گرفته اند.
در وسط این ساختمان یك طاق نمای بزرگ و دو طاق نمای كوچك ساخته شده كه كاشی كاری آن با اقتباس از تصاویر و سبك دوره زندیه صورت گرفته است. در طاق نمای بزرگ، تصویر سه تن از خدمتكاران دوره زندیه بر روی كاشی نقش بسته است كه لباس‌های بلندی بر تن دارند و در دست یكی از آنها كاسه و در دست دیگری تنگ و جام و در دست نفر سوم ظرفی پر از میوه قرار دارد. در بالای این طاق نما دو لچكی دیده می شود كه با مناظری از طبیعت و تصویرهایی الهام گرفته از داستان های رستم پهلوان و دیو سفید كاشی كاری شده است. در حاشیه مناظر، تصویر شكارگاه دیده می شود و مینیاتورهای زیبایی مثل حمام گرفتن شیرین در چشمه نیز از دیگر تزیینات این قسمت به شمار می رود. ازاره این قسمت از نمای عمارت پوشیده از سنگ های سرخ مزین است كه نقش‌ برجسته هایی الهام گرفته از تصویرهای تخت جمشید بر روی آنها دیده می شود.
سقف ایوان قسمت شرقی، تنها سقفی است كه هنر مشترك آینه كاری روی چوب و نقاشی روی چوب را داراست؛ اما دچار آتش سوزی شده و قابل تعمیر نیست. داخل ۵ ستون قسمت جنوبی، چوب به كار رفته كه دورشان را به خاطر جلوگیری از نفوذ موریانه با الیاف مقاوم پوشانده و سپس روی آنها را با گچ تزیین كرده‌اند. اتاقكی بالای پشت بام قسمت جنوبی وجود دارد كه محلی برای نگهداری پاروها بوده است

خانه عرقی ها
در شرق عمارت نارنجستان عمارت مكتب خانه قرار دارد كه جزو بناهای مجموعه قوام است. ورودی این بنا رو به شمال قرار دارد و درِ آن از پشت نارنجستان قوام باز می شود. قسمت جنوبی این بنا، مطبخ خانه قوام بود و قسمت‌های شمالی و غربی آن در زمانی نقش مكتب خانه قوام را داشت. با گذشت زمان و ساكن شدن چند خانواده در آن، این بنا به محلی برای عرق گیری تبدیل شد و به همین دلیل آن را خانه عرقی ها خواندند. گذشت زمان و عدم استفاده صحیح از این بنا آسیب‌های فراوانی به آن وارد كرده و نیازمند مرمت است. این ساختمان در دهه اخیر تحت تملك و مرمت سازمان مسكن و شهرسازی فارس درآمده و در اختیار دانشگاه شیراز است. بنای مزبور معماری درون گرا دارد و به صورت حیاط مركزی ساخته شده است. همچنین هشتی، دالان ارسی و زیرزمین‌های بسیار جالبی نیز در آن قرار دارند.
حمام گچینه
این حمام در سال ۱۳۰۰ خورشیدی ساخته شده و یكی از پنج حمام قدیمی معروف شیراز است. این بنا جزو مجموعه قوام به شمار می رود و در گذشته توسط تونلی به نارنجستان قوام راه داشته است. كارشناسان در بررسی‌های اخیر موفق به كشف بخشی دیگر از حمام شده اند كه حمام خصوصی قوام بوده است و به این حمام راه دارد. سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۷۱ خورشیدی حمام گچینه را از خانمی به نام همدم خریداری كرد. دیگر حمام‌های شیراز عبارتند از: حمام ریحان، حمام ایروانی، حمام شكوفه، حمام جامی هاشمی.
زیرزمین ها
زیر اتاق آینه كاری در قسمت غربی، زیرزمینی واقع شده است كه آجرهای تزیین شده دارد. این قسمت تنها جای قابل نشستن بوده و در تابستان ها به عنوان شاه نشین استفاده می‌شده است. چهار ورودی از حیاط به زیرزمین تعبیه شده كه دو راه آن را با سنگ مسدود كرده اند.
زیرزمین ها به طور قرینه در شمال و جنوب تعبیه شده اند و كل مرمت آجركاری های آنها در قبل از انقلاب انجام شد و حدود ۴ سال طول كشید. در گذشته خانه‌های اشراف از طریق زیرزمین با هم ارتباط داشتند؛ از حیاط خانه قوام هم به نارنجستان راهی وجود داشت كه آن هم بیشتر به خاطر سریع رسیدن غذا و آسان تر شدن رفت‌ و آمد بود. شاه نشین تنها جای زیرزمین است كه سقف تزیین شده دارد. بین آجرهای دیوار به خاطر انقباض و انبساط از تخته استفاده شده است و پنجره‌های مشبك زیرزمین، سنگی بوده كه امروزه از چوب هستند. در زیرزمین حتا در سردترین موقع زمستان و گرم ترین زمان تابستان نیز هیچ وسیله گرم كننده‌ یا سردكننده ای قرار نمی دادند چرا كه به علت وجود منفذهای تهویه هوا دمای هوا در همه ایام سال تقریبا به یك اندازه است.
زیرزمین ایوان شرقی آشپزخانه بود. این محل دارای كانال آب بوده و ربطی به قسمت شمالی ندارد. مسیر آب دو حوض قسمت شرقی و حوض وسط خانه از آشپزخانه می گذشت و احتمالا غذای نارنجستان هم از اینجا تحویل داده می‌شد. آینه كاری، گچ كاری و نقاشی از هنرهای به كار رفته در سقف‌ها هستند و در راهروها هم نقاشی روی چوب دیده می شود.

فضای باغ
بین عمارت ضلع جنوبی -كه دفتر كار حاكم وقت محسوب می شده – و عمارت اصلی -كه در شمال قرار دارد- باغی وسیع و محصور با نرده های آهنی قرار دارد. این باغ در دوره قاجار محصور شده و نرده آهنی دور تا دور باغچه‌ها به شكل قدیمی خود پا بر جاست. محوطه جلوی ساختمان اصلی و ایوان بزرگ قدری بالاتر از سطح باغ قرار دارد. در این محوطه حوض بزرگی دیده می شود كه انعكاس نمای عمارت و ایوان در آن جلوه بسیار زیبایی دارد. لبه‌ها و پاشویه این حوض نیز پوشیده از قطعات بزرگ سنگ سرخ است و در دو طرف آن نیز چند باغچه به چشم می خورد. گذرگاه اصلی باغ از جلوی حوض آغاز شده تا نمای عمارت ضلع جنوبی ادامه پیدا می كند. در وسط این گذرگاه آب نمایی سرتاسری با اشكال هندسی ایجاد و اطراف آن نیز گل كاری شده است. این باغ دارای درختان نارنج بسیاری است و در فصل شكوفه دادن عطر دل‌انگیز بهار نارنج فضای باغ را عطرآگین می كند. درختان نخل تنومند و كهنسال در دو طرف گذرگاه اصلی باغ قد علم كرده اند و دیگر انواع درختان نیز در باغ دیده می شوند. گلهای گوناگون و رنگارنگ نیز در جای جای باغ نارنجستان قوام خودنمایی می كنند.

موزه نارنجستان قوام
پیش از این گفتیم كه بین سال های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ خورشیدی موسسه آسیایی دانشگاه شیراز به سرپرستی آرتور آبراهام پوپ، ایران شناس معروف آمریكایی در این مكان دایر بود. وی اشیا و عتیقه های به دست آمده در سفرهای پژوهشی خود در ایران را به این مكان آورد و آنها را در معرض نمایش گذاشت. همین كار آغازی بود برای شكل گیری یك موزه در نارنجستان قوام.
در سال های اخیر مسوولان با انجام تعمیرات اساسی در زیرزمین ضلع شمالی، آن را به موزه ای تبدیل كردند كه وابسته به دانشكده هنر معماری است و اشیای فرهنگی اهدایی پروفسور پوپ را در آنجا نگهداری می كنند. آثار به نمایش گذاشته شده در این موزه شامل ظروف، سكه‌ها، تابلو‌ها، كاشی‌كاری‌ها و … متعلق به دوره باستانی و تاریخی بوده و بخشی از آثار باستانی حفاری شده مربوط به سه هزار سال قبل نیز در میان آنها دیده می شود. هم اكنون كتابخانه این مركز نیز مجموعه كتاب‌های اهدایی پروفسور پوپ به دانشگاه شیراز را در خود دارد.

تزیینات باغ نارنجستان قوام
نارنجستان قوام از نظر هنرهای به كار رفته در آن از زیباترین بناهای این دوره در شیراز به شمار می رود. پیش از این اشاره هایی به تزیینات به كار رفته در باغ داشتیم؛ اما این تزیینات به حدی قابل توجه هستند كه در اینجا به صورت جداگانه و مفصل تر به آنها می پردازیم:
نقاشی: در انتهای تالار شرقی و غربی، اتاق‌ هایی با نقوشی زیبا به چشم می خورد. در تزیین سقف‌ های نقاشی شده از موادی چون گل اخری، اكلیل، شنگرف، لاجورد و سایر رنگ‌ های معدنی استفاده شده است. این مواد در هر دو نوع سقف‌ های تخته كوبی شده و سقف‌ های با تیرهای قلمدانی به كار رفته اند.
گچ بری و آجركاری: هنرمندان ایرانی در پیاده سازی طرح‌ های آجركاری سنتی در باغ نارنجستان قوام سنگ تمام گذاشته و انواع این هنر از قبیل شطرنجی، بند سنگ، خفته و راسته را در بناها به كار برده اند. خفته و راسته به طرحی از به كار بردن آجر در سقف‌های ضربی یا آجر‌فرش زمین گفته می شود كه در آن آجرها را به‌ ترتیب عمود بر یكدیگر یعنی یك آجر خفته (افقی) و یك آجر راسته (عمودی) كار می گذارند.
این طرح‌ ها در تمامی بدنه‌ ها و سقف دو بهار خواب در دو طرف ضلع شمالی با گچ‌ بری‌ های زیبایی در آمیخته اند كه به طرح‌ های سنتی گیاهی معروف هستند.
مقرنس كاری: سقف فضای هشتی در بدو ورود هر كسی را مبهوت خود می كند. این سقف با مقرنس آویخته تزیین شده و به زیباترین شكل ممكن از هنر كاشی‌ كاری نیز بهره گرفته است.
حجاری: در قسمت ازاره‌ های دو ضلع جنوبی و شمالی حجاری های چشم نوازی بر روی سنگ دیده می شود. این حجاری ها تصاویر الهام گرفته از نقوش تخت جمشید هستند و در آنها حیوانات افسانه‌ ای و یا تصویر سربازان قاجاری و نقش اسلیمی مشبك و یا تصویر درختانی به سبك مینیاتوری نیز به چشم می خورد.

كاشی كاری: در نمای داخلی ضلع جنوبی چندین صحنه برگرفته از داستان های تاریخی با هنر كاشی كاری به تصویر كشیده شده اند كه از میان آنها می توان به این موارد اشاره كرد: سلیمان و بلقیس ملكه سبا، خسرو و شیرین، شیرین و فرهاد و صحنه‌ هایی از شكار حیوانات. در قسمت میانی این بخش نقش سه خدمتگزار در حال حمل ظروف میوه و اشربه نیز با هنر كاشی كاری نقش بسته است و در قسمت پیشانی نمای ضلع شمالی سه شمسه دیده می شود كه بر روی هر یك مناظری بر روی كاشی وجود دارد. بر روی شمسه میانی دو شیر شمشیر به دست به صورت قرینه بر روی كاشی هفت رنگ نقش بسته كه دو فرشته در بالای سرشان تاجی را نگه داشته اند و خورشید از پشت شان طلوع می كند. در شمسه‌ های دو طرف نیز صحنه نبرد غزال و پلنگ بر روی كاشی هفت رنگ به چشم می خورد.
آینه كاری: تالار آینه و تالار شاه نشین از دیدنی ترین قسمت های باغ هستند كه از دو نوع آینه كاری در آنها استفاده شده است؛ نوع اول آینه‌ های ساده را شامل می شود كه به شكل‌ های مختلف و با فرم‌ های هندسی به كار رفته اند. در نوع دوم آینه زمینه كار است و قطعات كوچك آینه به عنوان نقش و طرح و شیشه‌ های ساده و رنگی به عنوان روكش بر روی آن هستند كه به این نوع كار “چهار رویه” اتلاق می شود.
معرق كاری روی چوب: بر روی درهای اتاق‌ها و ستون های چوب گردو، هنر معرق به وفور دیده می شود. هنرمندان این مرز و بوم در پیاده سازی این هنر نقوش مختلفی از قبیل اسلیمی و ترنج به كار برده و از موادی همچون چوب صندل بهره گرفته اند
امكانات نارنجستان قوام
نارنجستان قوام یكی از مشهورترین دیدنی های شیراز است و امكاناتی همچون فروشگاه صنایع دستی و لوازم تزیینی، قهوه خانه، سرویس بهداشتی و … در آن وجود دارد

راه دسترسی
آدرس: استان فارس، شیراز، خیابان لطفعلی خان زند
اگر قصد استفاده از وسایل نقلیه عمومی را دارید باید به موارد زیر توجه كنید:
اتوبوس: پایانه ولیعصر در فاصله ۱ كیلومتری باغ نارنجستان قرار دارد كه حدود ۱۲ تا ۱۵ دقیقه پیاده روی را شامل می شود. می توانید با استفاده از خطوط مختلف اتوبوس به این پایانه بروید و خودتان را به باغ نارنجستان قوام برسانید.
مترو: نزدیكترین ایستگاه مترو به باغ، ایستگاه ولیعصر است كه آن هم در فاصله ۱ كیلومتری نارنجستان قرار دارد.
زمان بازدید: همه روزه به جز ایام سوگواری تعطیل رسمی
ساعات بازدید: شش ماه اول سال ۰۸:۰۰ تا ۲۰:۳۰ و شش ماه دوم سال ۰۸:۰۰ تا ۱۹:۰۰، ایام نوروز ۰۸:۰۰ تا ۲۱:۰۰

باغ نارنجستان قوام در شهر شیراز در محله بالا كفت و تقریبا در قسمت شرقی انتهای خیابان لطفعلی‌خان زند قرار دارد.

این باغ و عمارت از مجموعه ارزشمند دوران قاجار در شیراز است و به علت وفور درختان نارنج به باغ نارنجستان نامیده می‎شود. احداث این باغ و مجموعه‎های آن بوسیله علی‎محمد خان قوام‎الملك آغاز و در سال ۱۳۰۰هـ . ق بوسیله فرزندش محمد رضا قوام‎الملك تكمیل گردید.

در ورودی اصلی باغ رو به جنوب و سردر ورودی با تزیینات آجری و كتیبه‎ای سنگی از مرمر سرخ فام شامل آیاتی از قرآن كریم است و از چوب ساج با منبت‎كاریهای زیبا ساخته و به هشتی باز می‎شود و بوسیله دو راهرو به محوطه باغ ارتباط پیدا می‎كند.
این باغ در جبهه‎های شمالی، جنوبی و شرقی دارای ساختمان می‎باشد. عمارت اصلی با ایوان دو ستونه در جبهة شمالی، با شیوة معماری دورة زندیه در دو طبقه و یك زیرزمین می‌‌باشد.

در دو طرف ایوان بزرگ دو راه برای ورود به سایر قسمتها تعبیه شده است كه با كف محوطه دو متر اختلاف دارد. ستونهای ایوان بزرگ از سنگ مرمر یكپارچه، با بدنه‎ای استوانه‎ای و سرستونهای دارای مقرنس تشكیل شده است.

بالای عمارت دارای ۳ هلالی با نقوش اسلیمی می‎باشد، كه در وسط آن دو شیر كه صفحه‎ای را نگاه داشته‎اند و بر روی آن آیة نصر من الله و فتح قریب نوشته شده است كه دو فرشته هم از بالا آن را نگاه داشته‎اند و در طرفین دو هلالی دیگر صحنه‎ای از شكار آهو، توسط پلنگ به چشم می‎خورد.
عمارت نارنجستان به مساحت تقریبی ۹۴۰ متر مربع در باغی به وسعت ۳۵۰۰ متر مربع در دو جبهه شمالی و جنوبی بنا شد. این باغ در اردیبهشت ماه سال ۱۳۵۳ به شماره ۱۰۷۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.