آشنایی با انواع كاشی های ایرانی

یكی از هنرهای اصیل ایرانی ساخت كاشی و یكی از استفاده های آن برای تزیین دیوارهای مساجد و اماكن زیارتی می باشد. این مطلب جهت آشنایی با انواع كاشی های ایرانی جمع آوری شده تا زمانیكه به سفر می رویم و از آثار تاریخی دیدن می كنیم با دانستن آنها به درك بهترمان از بناها و معماری ها كمك كند.

كاشی چیست؟

كاشی در واقع خشت‌های پخته‌ لعابی است كه امروزه برای تزئین بناها به كار می‌روند. امّا اگر بخواهید بدانید چطور هنرمندان به این سبك هنری دست پیدا كردند، باید ریشه آن را در سفالگری و استفاده از خشت پخته جستجو كنیم كه حتّی به هزاران سال پیش برمی‌گردد. گفته شده در مصر كاشی‌های رنگی پیدا شده كه قدمتشان به ۴۷۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. امّا تاریخچه كاربرد آجر لعابدار را فعلا به زمان بابلیان (هزاره دوم پیش از میلاد) نسبت می‌دهند. ایرانیان هم از همسایگانشان شیوه سفالگری و كاشی‌سازی آموختند و بر اساس آن سبك خودشان را ایجاد كردند.نمونه‌هایی از كاشی سازی‌های اولیه را در تخت جمشید و كاخ‌ هخامنشیان می‌توانیم ببینیم.

در دوره اسلامی كه هنرهای ایرانی به اوج خودشان می‌رسند، كاشی هم وارد سبك‌های تازه‌ای می‌شود. به دوره صفویان كه می‌رسیم به دلیل تاكید بر تزیینات در معماری، با تزیینات بی‌بدیل بناها با كاشی روبه‌رو می‌شویم؛ مثل مساجد پر تزیین اصفهان كه چشم هر بیننده‌ای را به خودش خیره می‌كند.

در ادامه انواع كاشی را به اختصار بررسی می‌كنیم تا بهتر آنها را بشناسیم.

كاشی زرّین فام

منظور از كاشی زرین فام، كاشی‌هایی است كه به رنگ طلایی یا سبز تهیه می‌شوند. كاشی‌های زرین فام محكم هستند و درجه پخت كمتری دارند. روی كاشی را با لعاب سفید قلع می‌پوشانند و بعد از حرارت دادن آن را با كلراید فلزات نقاشی می‌كنند. در نهایت آن را در كوره قرار می‌دهند تا زمانی كه نزدیك ذوب شدن باشد. دود كه در كوره ایجاد می‌شود، موقع احیاء و ایجاد نقوش قهوه‌ای است كه بعد طلایی و سبز می‌شود. گفته شده این كاشی بیشتر در كاشان، ری، گرگان، ساوه و نیشابور تهیه می‌شده است.
كاشی ­های زرین فام از انواع كاشی ­های تزیینی سنتی هستند كه در بناهای بعد از اسلام مورد استفاده قرار گرفتند. این نوع كاشی ­ها به رنگ سبز تولید می ­شدند و برای تولید آن، علاوه بر گل سفال­ گری از ماده گدازنده و سنگ چخماق نیز استفاده می ­شد. كاشی­ های زرین فام در شكل‌ های ستاره‌ی هشت پر، شش ‌پر، صلیبی، چهارگوشه و هشت‌ ضلعی و گاه به شكل دایره یا اشكالی‌ غیر هندسی در كنار كاشی ‌های كتیبه ‌ای به كار می‌رفت. این نوع كاشی ­ها در بناهای شهرهای كاشان، ری، جرجان، ساوه،شوش و نیشابور بیشتر دیده می­ شود.

كاشی معرّق

كاشی معرق به قطعه‌های بزرگ و كوچك بریده شده می‌گویند كه بر اساس طرح، با نقش‌ها و رنگ‌های مختلف تراشیده شده و آن‌ها را كنار هم قرار می‌دهند و در نهایت به شكل قطعه‌ای بزرگ درمی‌آید. این سبك كاشی از گذشته بین اروپاییان به موزاییك معروف بوده. (البته تفاوت‌هایی هم دارند)در كاشی معرق معمولا از رنگ‌های سفید، آبی تیره، فیروزه‌ای، سبز و پرتقالی استفاده می‌شود. كارگاه‌های تولید این كاشی معمولا در اصفهان، مشهد و تا حدودی تهران اشاره كرد.
بعد از انجام گل‌بری‌ها و سوهان زنی برای گوشه‌های كار كه در آنها ناهمگونی وجود دارد، نوبت به چیدن و چسباندن كاشی‌ها روی قالب می‌رسد. البته این كار برحسب شماره‌گذاری‌هایی كه روی كاشی‌ها قرار دارد صورت می‌گیرد. برای نصب كار روی محل موردنظر، ابتدا از خشك شدن آن اطمینان حاصل می‌كنند. سپس آن را به كمك ملات مخصوص، سیمان، ماسه و آب به دیوار می‌چسبانند. بعد از اتمام كار، طرح را تمیز می‌كنند تا در صورت وجود عیب و ایراد آنها را برطرف كنند. از كاشی كاری معرق كه یكی از انواع كاشی كاری در ایران است، علاوه بر بناهای تاریخی و مساجد برای تزیین دیوارهای خانه، قاب عكس، تزیین آینه و فضاهایی این‌چنینی استفاده می‌كنند.

در گذشته بعضی از كاشی‌های طرح‌دار سنتی را كه دارای اشكالی مانند گل و نوشته‌های قرآن بودند، به كمك كوره‌های سنتی یا كوره‌های برقی كوچك به اصطلاح پخت می‌كردند. روند تولید این نوع كاشی‌ها نسبت به كاشی‌های امروز، با سادگی بیشتری انجام می‌شد. برای تولید كاشی از گل و خاك استفاده می‌كردند و با لعاب، طرح‌های گوناگونی روی آن می‌زدند. آنها را مجددا در همان كوره‌ها می‌پختند تا رنگ روی آنها ثابت شود و سپس از آنها استفاده می‌كردند.

كاشی معقلی

كاشی‌های مُعَقلی از ابعاد بسیار كوچك تهیه می‌شوند و از پهلوی هم قرار گرفتن این كاشی‌های كوچك، كار معقلی انجام می‌شود. گاهی این كاشی‌ها با آجر تركیب می‌شوند كه این كار باعث جلوگیری از انبساط و انقباض كاشی‌ها در سرما و گرما می‌شود در نتیجه از پریدن و خرد شدن لعاب كاشی، جلوگیری می‌شود.در كاشی كاری معقلی از انواع خطوط مستقیم در محورهای عمودی و افقی و گاه خطوط مورب با زاویه ۴۵ درجه و شطرنجی استفاده می‌كنند. معمولا اگر قرار باشد خطوط كوفی بنایی در تزیین به كار رود، همراه آن از كاشی معقلی استفاده می‌كنند.
این سبك كاشی كاری در بناها و مساجد مشهد، آرامگاه محمد محروق در نیشابور، مسجد جامع اصفهان، همچنین سر مسجد ماردین در تركیه دیده می‌شود. كاشی كاری معقلی مانند دیگر انواع كاشی كاری نیاز به یك طرح اولیه دارد. برای طرح این نوع كاشی كاری، از نوشته و خطوط كوفی زاویه‌دار و بر اساس خانه‌های شطرنج استفاده می‌شود. به عنوان مثال در نمونه آرامگاه و عمارت مشهد میر بزرگ در آمل نام علی را به صورت خطوط كوفی زاویه‌دار یا بنایی خواهید دید.

كاشی بنایی

این سبك كاشی در عصر صفویان به كمال خودش رسید. كاشی بنایی طرح‌های هندسی دارد و از تلفیق اشكال هندسی با مساحتی ۴ تا ۸ ساخته می‌شود. طرح‌های كاشی بنایی شبیه خاتم است با این تفاوت كه در خاتم فقط شكل‌های مثلث است امّا در كاشی بنایی هم مثلث و هم مربع به كار می‌رود. هر كدام از طرح‌های كاشی بنایی برای خودشان اسم و رسمی دارند؛ مثلا معروفترینشان «كند و كلیل» است.

این سبك كاشی هم مانند كاشی معرق ساخته می‌شود.

كاشی مینایی

این كاشی با طرح‌های اسلیمی، ختایی و گیاهی معمولا تزیین می‌شود. بیشتر آبی رنگ است و در بناهای قدیمی‌تر معمولا دیده می‌شود. استفاده از آن در نمای بیرون بنا متداول بوده است.كاشی­ كاری سنتی مینایی نیز یكی از هنرهای تزیینی است كه در بناهای قدیمی ایران از آن استفاده شده است و چشم توریستان را خیره می ­كند. كاشی ­های مینایی در معماری ­های قدیمی بیشتر به رنگ آبی بودند كه برای استفاده در مناره­ ها یا بیرون بناها مناسب باشند. در كاشی ­های مینایی از نقش ­های اسلیمی، تذهیب، گل و برگ، پرندگان، خطوط منحنی در هم پیچیده و نقاط ریز و درشت و یا خطوط مورب بسیار استفاده می ­شود.

طرح­ های دیگری كه در كاشی ­های مینایی می­توانید ببینید، مجموعه‌ای از آیات قرآنی یا كلماتی هستند كه به ائمه معصومین مربوط می شوند؛ به طور مثال آیه شریفه صلوات، آیه شریفه و ان یكاد یا سوره های كوتاه قرآن روی كاشی نوشته می شوند و اطراف آن با زیباترین طرح ها و نقش ها كامل می گردد. متداول ­ترین رنگ ­هایی كه در كاشی­ های سنتی مینایی استفاده می ­شوند، طیف رنگ آبی روشن، آبی تیره، قرمز، زرد، قهوه ای، سبز، مشكی، سفید و فیروزه ای هستند.

كاشی هفت رنگ

كاشی هفت رنگ از سبك‌های معاصر كاشی است كه دوره قاجار بسیار پر كاربرد بود. گفته شده این سبك كاشی به تاثیر از مسیر مدرنیته ایران ایجاد شده و كیفیت كمتری هم به نسبت كاشی‌های قبلی دارد.این كاشی از تلفیق خشت‌های ظریف و لعاب‌داری كه هر كدام قسمتی از یك طرح كلی هستند، ایجاد می‌شود.این كاشی ها هفت رنگ متداول دارند كه عبارتند از: لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد، حنایی، سفید و سیاه. گفته شده اصفهان، مشهد و تا حدودی تهران از مراكز تهیه این كاشی‌های هفت‌رنگ هستند.

كاشی كاری هفت رنگ از دوران صفویه به یادگار مانده و از قدیم تا به امروز در بناهای تاریخی، مساجد و مقبره‌ها كاربرد داشته است. این نوع كاشی كاری، كاربرد بیشتری نسبت به سایر كاشی كاری سنتی دارد؛ آن هم به دلیل استفاده از رنگ‌های متنوع و استفاده از نقوش اصیل ایرانی است. در كاشی كاری هفت رنگ برای نصب كاشی‌ها از ملات سیمان و آب استفاده می‌شود. از این‌رو، مقاومت در این نوع كاشی‌كاری بالا رفته و در برابر رطوبت مشكلی نخواهد داشت. كاشی‌های به كار رفته در این كاشی كاری، اصولا در ابعاد ۲۰×۲۰ سانتی‌متر است؛ اما برای مساجد و گنبدها از كاشی‌های ۱۵×۷٫۵ یا ۲۰×۱۰ سانتی‌متر استفاده می‌كنند.
كاشی كاری هفت رنگ به دلیل استفاده از رنگ‌های متنوع و استفاده از نقوش اصیل ایرانی، كاربرد و محبوبیت بیشتری در میان ایرانی‌ها دارد.
در كاشی‌كاری هفت رنگ، ابتدا طرح را روی كاغذ می‌كشند. سپس آن خطوط را سوراخ و به كمك ذغال روی كاشی ثبت می‌كنند. در مرحله‌ی بعد با استفاده از لعاب و اكسید منگنز و كمی شیره، كار چسبیدگی و قلم گیری انجام می‌شود. پس از انجام شدن این مراحل، نوبت به رنگ آمیزی كاشی می‌رسد. منظور از هفت رنگ در این نوع كاشی‌ها، رنگ‌های سفید، سیاه، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد و حنایی است.

كاشی كاری مقرنس

مقرنس كاری یكی از عناصر مهم تزئینی معماری است كه در دنیا ساختن بناها به شكل طبقاتی كه روی هم ساخته شده برای آرایش دادن ساختمان‌ها و یا برای آنكه به تدریج از یك شكل هندسی به شكل هندسی دیگری تبدیل می‌شود.مقرنس ­كاری یكی از عناصر مهم تزئینی معماری سنتی است كه در زیبا سازی بناها، مقبره ­ها، مساجد و امكان مذهبی در ایران مورد استفاده قرار می ­گیرند. مقرنس ­ها شباهت زیادی به لانه زنبور دارند و در بناهایی كه به شكل طبقاتی ساخته شده­ اند، برای آرایش دادن ساختمان ­ها و یا تغییر شكل هندسی آن­ ها، به كار گرفته می ­شوند. تاریخ مقرنس كاری در ایران به دوران پیش از اسلام و قبل از دوره هخامنشی باز می­ گردد.

آتشگاه پاسارگاد نمونه ­ای از هنر مقرنس ­كاری در دوران هخامنشیان است. پس از این­كه اسلام به ایران وارد شد، مقرنس نیز هویت خود را حفظ كرد و در بناهای زیبایی مانند آرامگاه شاه اسماعیل، گنبد كاووس، برای تزیین و ساختن گنبدها به كار رفت. مسجد نائین، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع زواره و مسجد حیدریه قزوین از نمونه ­های زیبای كاربرد كاشی­ كاری سنتی مقرنس در معماری ایرانی هستند.

كاشی كاری مشبك

این نوع كاشی‌ها برای ایجاد طرح‌های پیچیده كنار یكدیگر چیده شده و از آن‌ها برای تزئین محراب استفاده می‌شده است همچنین كاشی مشبك به عنوان پنجره در دیوارهای مشرف استفاده می‌شده است كه هم نور لازم را به داخل اتاق می‌رسانده و هم از اشراف خانه به بیرون جلوگیری می‌كرده است. مقبره جعفر اصفهانی، بقعه‌ی شیخ صفی الدین اردبیلی و مسجد شیخ لطف الله اصفهان از زیباترین كاشی‌های مشبك كاری شده است.
در این نوع كاشی كاری، سفال­ های لعاب­ داده شده براساس طرح اصلی بریده می ­شوند و با در كنار هم قرار دادن آن ها، طرح اصلی را می ­سازند. در معماری بناهای تاریخی مانند بازارهای سنتی، حمام­ ها و مساجد از كاشی ­كاری سنتی مشبك استفاده می­ شود. در این نوع كاشی­ كاری سنتی، علاوه بر در و پنجره و روزنه ­های آن­ ها، شبكه ­ای از سفال یا كاشی نیز تعبیه شده است.

كاشی ­های مشبك در معماری بناهای قدیمی به دلایل متعددی مورد استفاده قرار می ­گرفتند كه در زیر به چند مورد از آن ­ها اشاره می­ كنیم:

هوای متغیر ایران
تابش شدید آفتاب به بنا
تامین روشنایی
تهویه فضا
وزش باد و طوفان
عقاید مذهبی خاص مردم ایران
جنبه ­های تزئینی
تزئین محراب مساجد
این دلایل موجب شده ­اند كه از كاشی ­كاری­ های مشبك در معماری سنتی ایران استفاده شود. از زیباترین نمونه­ های كاشی ­كاری مشبك در ایران، می ­توان به مقبره ­ی جعفر اصفهانی، بقعه ­ی شیخ صفی­الدین اردبیلی و پنجره مشبك ­كاری شده مسجد شیخ لطف ­الله اصفهان اشاره كرد.