آغجا قلعه ورزقان یكی از كهن دژهای آذربایجان شرقی می باشد . این قلعه در فاصله ۵۰ كیلومتری شمال غربی شهر ورزقان واقع شده است.تاریخ این قلعه به دوره اشكانی برمی گردد و در دوره های ساسانی و پس ازاسلام نیز مورد استفاده قرار گرفته است.این قلعه تاریخی را شاید به خاطر رنگ دیواره ها و برجهای سفیدش كه با ملات آهكی سفید در قله كوهی سبز فام ساخته شده است «آغجاقالا» می گویند.
آغجاقالا بر بالای تپه‌ای تقریباً بلند بنا شده و جبهه های شمالی و شرقی و غربی آن را پرتگاه های كوهستانی مشرف به جنگل احاطه كرده است. جبهه جنوبی كه شاید یكی از دروازه های ورودی قلعه می باشد به صورت پرتگاه نبوده بلكه تپه سرازیری كم شیبی كه بر اثر گذشت ایام و فرسایش از حالت دیواره بلند به سراشیبی كم شیب تبدیل كرده است.
آنچه در حال حاضر از آغجا قالا باقی مانده تعداد هشت برج مدور نیم استوانه ای و تعداد ۱۱ قطعه دیواره كلفت و عریض سنگی می باشد. تمام قسمت های داخلی و شمالی برج ها ۴ متر است. مصالح ساختمانی بكار رفته در برج ها كلاً سنگ های لاشه ای تیشه ای است و ملات دیواره و برج ها از ساروج سفید رنگی است كه بیش از همه در تركیبات آن آهك بكار رفته است.
دیواره‌های قلعه به عرض ۲ متر و ارتفاع ۳ تا ۴ متر كه قسمتی از آن باقی مانده و بخشی از آنها فرو ریخته و مصالح ساختمانی آن در چندین منطقه اطراف و جوانب قلعه پراكنده شده است.
در سمت جنوبی قلعه، تعداد ۵ برج نگهبانی در حال حاضر باقی مانده است . ۳ برج بقیه در سه گوشه قلعه ساخته شده است. تمام این برج ها و بارو های بسیار محكم و عریض در سالیان اولیه احداث به یكدیگر مربوط بوده اند و كاملاً مشخص است كه نگهبانان درروی دیوارها حركت و رفت و آمد داشتند.
آنچه از قسمت شمالی قلعه باقی مانده، بقایای درگاه و دروازه ورودی آن بوده كه از طاق های ضربی دیواره ها و عرض و طول فاصله آنها و قرینه بودن دیواره های جانبی درگاه، مشخص است. ورود به قلعه از جبهه جنوبی نیز با عبور از پلكانهای مسیر بوده كه تمامی آنها ویران شده و مقداری از آثار و مكان پلكانها بجا مانده است.
محوطه قلعه در محدوده ای به وسعت ۱۵۰ متر در ۲۰۰ متر و به مساحت كلی3
متر مربع تخمین زده شده است. ساختمان قلعه در دو قسمت اصلی از هم متمایز و جدا بنا شده است قسمت شرقی قلعه دارای چندین اطاق بوده و به آن تالار راه ارتباطی وجود داشته است.
در احداث بنا از سه نوع مصالح استفاده شده كه هركدام بیانگر دوره ای از ایام باستان و چند مرحله ای بودن ساخت قلعه می باشد. این مصالح سنگ لاشه و ملات ساروج مربوط به دوره اشكانیان، آجرهای خشتی مربوط به دوره ساسانیان و ملات گچ برای دوره اسلام به بعد، میباشد.
در داخل قلعه قبرهایی نیز دیده می شود كه تعدادی از آنها به امید یافتن آثار عتیقه توسط كاوشگر‌های غیرمجاز زیر و رو شده است و در اطراف آنها مقداری استخوان و سفال شكسته دیده می شود. آغجا قلعه نیز یك قلعه نظامی و دفاعی نیز بوده كه به خاطر جلوگیری از هجوم دشمنان به منطقه ساخته شده است. این قلعه در ازتفاعات ورزقان و در امتداد مسیر سونگون تا طوعلی قرار دارد.
آب و هوای منطقه
آب و هوای ورزقان در تابستان معتدل تا گرم و در زمستان سرد و یخبندان و پربرف است. به عبارت ساده تر، به طور كلی ورزقان منطقه ای كوهستانی است و اطراف آن را كوههای آق داغ، مشك عنبر، كامتال، جوشون، جله داغ، ایری داغ، كیامكی، خاروانا و پیرسقا فرا گرفته اند. همین امر سبب شده تا كشاورزی و دامداری در این شهرستان رونق بیشتری داشته باشد، بگونه ای كه همه ساله ورزقان در فصل تابستان شاهد حضور دامهای عشایر قره داغ است.
فاصله ورزقان با شهرهای مختلف
فاصله مركز شهرستان ورزقان تا تبریز (مركز استان) ۷۵ كیلومتر، تا اهر ۴۵ كیلومتر تا شهر خاروانا ۶۲ كیلومتر و تا كناره های رودخانه ارس ۸۸ كیلومتر میباشد.
نحوه دسترسی
این قلعه در فاصله ۵۰ كیلومتری شمال‌غربی شهر ورزقان واقع شده است. وقتی از تبریز بطرف ورزقان در حركت هستیم به ورزقان كه رسیدیم مسیر خود را بطرف معدن سونگون در پیش میگیریم . وقتی به ابتدای سه راه سونگون رسیدیم، یك طرف به معدن و مسیر دیگر به خوینالی میرود كه ما مسیر خوینه رود رو پیش میرویم، وقتی به این روستا رسیدیم . ادامه راه را به مدت ۳۰ دقیقه میپیماییم تا به دامنه قلعه برسیم وقتی به دامنه قلعه رسیدیم تقریبا به محوطه قلعه رسیده ایم كه قلعه با تابلو نیز مشخص شده و جزو نشانه های مسیر میباشد. این قلعه تا حدودی از جاده فاصله دارد. مسیری از پیر داوود نیز وجود دارد كه باید این مسیر را با راهنما پیمود. لازم به ذكر است كه مسیر روستای خوینرود از شهرستان ورزقان، سه راه سونگون و از آنجا طی حدود ۷ كیلومتر جاده خاكی و صعب العبور میباشد.
