پنگ خانه نجف آباد ، بنایی است چهارطاقی با سقف مخروطی و ابعاد تقریبی ۲ در ۳ متر. این بنا خاص شهر نجف آباد در استان اصفهان است و در تنظیم ساعت آبیاری كشاورزان كاربرد دارد. كشاورزان نجف آباد روش خلاقانه ای برای تقسیم بندی آب زراعی ابداع كرده بودند كه این عمل در محلی به نام پنگ خانه انجام می شد. پنگ خانه ها، محل هایی بود در میان زمین های كشاورزی و در نزدیكی منبع آب كه به صورت ایوانی نسبتاً كوچك تعبیه می شد و یك نفر معتمد كشاورزان به نام میرآب (امیر آب) در آن فعالیت می كرد. بدین ترتیب كه میرآب ها در طول شب درون این ساختمان می ماندند و با قرار دادن كاسه ای سوراخ دار در ظرف آبی و مشاهده تعداد فرورفتن های كاسه در آب زمان آبیاری هر كشاورز را تعیین می كردند.
پنگ خانه عمارتی ساخته شده به شیوه چهارتاقی كه دارای چهار ستون قطور و گنبدی نسبتاً كوچك است و سه طرف آن باز بوده و بعضی اوقات به جز یك طرف كه محل ورود است سه طرف دیگر بسته شده است. كاركرد اصلی آن در سال های نه چندان دور مدیریت زمان در آبیاری مزارع و باغات بوده است. سه طرف این حوضخانه سه سكوی متوسط جهت استراحت آبگیران و زارعین ساخته شده است. در وسط این محل حوضی نسبتاً معمول ساخته شده كه آب زراعت از یك طرف وارد و از طرف دیگر خارج می شده است. با ته نشین شدن گل و لای آب این حوضچه، آب صاف و زلالی برای استفاده و شرب زارعین و رهگذران فراهم می شده است. موقع آبیاری همیشه یك چراغ مركبی قرار داشته كه وسیله روشنایی و منبع نورانی محل بوده و از آن برای سركشی به محوطه آبیاری استفاده می شده است.
پِنگ ظرف كوچك و پیله مانندی از جنس آلیاژ برنجیِ نازك بوده كه در ته آن سوراخ كوچك تعبیه شده كه آب بتواند بطور ملایم از سوراخ وارد ظرف شود. این پیاله را هر صاحب پِنگ (اُویار) دارا بوده و گاه زارعین به یكدیگر قرض می داده اند. این پیاله نمایشگر ساعت آبیاری بوده و از آن برای اندازه گیری مقدار آب داده شده یا گرفته شده استفاده می شده است. صاحب پنگ بودن به طور مرد مردی است یعنی به طور متناوب و كمك به یكدیگر انجام می شده است و اُویار مسئول نگهداری میزان آب داده شده در محل پنگخانه بوده است. صاحب پنگ در محل پنگخانه و یا حوض و یا سر واره و ابتدای جوی نشسته و برحسب خواست طرف آبگیر، به طور مثال ده پنگ یا كمتر و یا بیشتر آب تحویل می داده است. برای محفوظ ماندن از باد و سرما و گرما صاحب پنگ از محلی به نام پنگخانه استفاده می كرده است.
در این پنگ خانه كه چند جوی از كنار آن می گذشت و متصدی و معتمد (میرآب) تقسیم آب در آن محل با توجه به واحد های زمانی مشخص (پنگ)، آب را جهت آبیاری زمین های متفاوت تقسیم می نمود. روش تقسیم آب به این نحو بود كه پنگ روی سطح آب قرار می گرفت. به مرور زمان آب از سوراخ آن بالا آمده و در یك بازه زمانی مشخص كه ظرف فلزی پر از آب می شد، خود به خود در آب غوطه ور می گردید و بدانگونه آب زراعی به صورت زمان بندی شده و به صورت كاملاً عادلانه میان كشاورزان تقسیم می شد. به محض پر شدن آب پنگ، سهم آب نفر بعدی شروع می شد و متصدی پنگ خانه با صدای بلند كشاورز یا باغدار بعدی را ندا می داد تا آب را به سمت اراضی خود هدایت كند و به اندازه سهمش از آب كشاورزی بهره گیرد. البته در نزدیكی این پنگ خانه ها خط كشی های مخصوصی نیز بر روی زمین و یا دیوار نزدیك آن انجام می شد كه حركت سایه بر روی این خط كشی ها مدت زمان آبیاری هر كشاورز در طول روز را تعیین می كرده است. این روش امروز دیگر كاربردی ندارد ولی یكی از روش های خلاق قدیمی است كه به عنوان یكی از شاهكارهای قدیمیان از آن نام برده می شود و از ساعت های آبی قدیمی جهان است كه در حال حاضر دو نمونه از این بناها در نجف آباد وجود دارد.
آبیار و تقسیم كننده را میرآب می گفتند كه همان امیر آب یا رئیس آب است كه در واقع مدیر و محاسبه گر زمان و ساعت آبی بود كه آب قنات را به صورت عادلانه در بین افراد تقسیم می كرد و زمان تحویل آب را معین می كرده است. حساب و كتاب و شناختن سهام كار ساده ای نبوده و میرآب به طور دائمی به این شغل مشغول بود. این شغل به صورت وراثتی و یا انتخابی به افراد داده می شد و دستمزد او را سهامدارن قنات در پایان سال یا نوروز تعیین می كردند.
نحوه دسترسی
این پنگ خانه در بیشه (چناران) نجف آباد است. كافه باغِی نیز در انتهای مسیر بوستان زندگی قرار گرفته كه از مكانهای مورد علاقه گردشگران است. این مسیر در روزگاران یكی از محورهای اصلی اتصال باغات و مسیر آبراه به حساب می آمد. امروزه این مسیر در بستری از باغات نجف آباد واقع شده كه در سال های اخیر احیای این محور مورد توجه قرارگرفته و حتی بخشی از آن نیز بازسازی شده است. در میانه این محور پنگ خانه قرار گرفته است.
