حمام شاهزاده ها اصفهان یكی از حمامهای تاریخی به جا مانده از دوران صفویان می باشد .شاید كمتر كسی بداند كه ایرانی ها بیشتر از سه هزارسال پیش در شهرهای خود حمام عمومی داشته اند و احتمال می دهند اولین حمام تاریخ را جمشید پادشاه پیشدادی ایران ساخته باشد. حمام شاهزاده ها كه در دوره طلایی تاریخ اصفهان، دوران صفوی ساخته شده است نمونه ای از این بناها می باشد. بانی این اثر معماری یكی از شاهزادگان صفوی به نام شهربانو بیگم، دختر شاه سلطان حسین صفوی است. وی در نزدیكی مسجد حكیم اصفهان در انتهای بازار رنگرزان، مدرسه ای برای طلاب ساخت و حمام شاهزاده ها را موقوفة آن قرار داد. امروزه از آن مدرسه تاریخی اثری نیست اما حمام شاهزاده ها همچنان باقی است و در تاریخ ۱ آبان ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۱۱۱۵ بعنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در دوران صفویه، زنان در امور عام المنفعه مشاركت فعال داشتند و در ساخت مدارس، مساجد و تعمیر امامزادگان و بقاع متبركه نقش پررنگی ایفا می كردند. مادر شاه سلطان حسین نیز در احداث آخرین بنای باشكوه عصر صفویه یعنی مدرسه چهارباغ كه امروز مدرسه امام صادق (ع) نامیده می شود نقش ویژه ای داشته است.
در اصفهان كه در زمان صفویان به اوج شكوه خود رسید، چندین بنای تاریخی زیبا و منحصر بفرد ساخته شده است كه تمام آنها مورد توجه علاقمندان به تاریخ و معماری ایران قرار گرفته است. یكی از آنها كه كمتر كسی با آن آشناست، حمام شاهزاده ها می باشد. حمام شاهزاده ها در تقاطع بازار رنگرزها با بازارچه نو اصفهان قرار گرفته است.
بانی این حمام از شاهزادگان صفوی بوده كه مدرسه ای دو طبقه نیز، به همین نام در جوار حمام بنا كرد. این مدرسه در دوره اخیر تخریب و به جای آن، مدرسه ای برای دوره ابتدایی احداث شد. حمام شاهزاده ها در برگیرنده در ورودی، راهرو، سربینه، میاندر، گرمخانه، چهارچال حوض، خزینه، مسیر گاورو و حوضچه های پشت بام برای ذخیره آب است. این بنا به همان شیوه و فرم قدیمی مرمت و بازسازی شده است. جالب است بدانید كه در تبریز نیز حمامی به همین نام در خیابان عارف قرار دارد.
تاریخچه
شاهزاده شهربانو كه در سال ۱۰۸۶ هجری قمری متولد شد، دختر متفاوت شاه سلطان حسین و عاشق كسب دانش بود، اما بیش از همه به فكر تحصیل جوانان و كارهای عام المنفعه بود. پولی را كه می توانست مثل دیگر زنان حرمسرا صرف خرید جواهرات و لباس های ابریشمی كند و یا مثل دیگر زنان خرج دسیسه چینی برعلیه دیگر شاهزادگان بنماید، به ساخت مدرسه اختصاص داد. وی مدرسه ای با گرمابه ای مزین به نام شاهزاده ها كه شایسته نام شهربانو خاتون بود، احداث كرد و گرمابه شاهزاده هارا وقف طلاب مدرسه كرد. به این ترتیب تا سالهای سال، طلاب در مدرسه ای كه وقف شاهزاده خانم بود، درس خواندند و از حمام شاهزاده ها استفاده كردند. مدرسه در سال ۱۳۱۴ از طرف اداره فرهنگ سابق تخریب و دبستان حكیم نظامی به جای آن بنا شد، اما حمام تا امروز پابرجا باقی مانده است. این حمام صفوی به مرور زمان آسیب های فراوان دیده و بخش هایی از آن ویران شده است. همچنین قسمتهایی از سردر آن در دیواركشی جدید بازار مجاور از بین رفته است.
شهربانو تنها شاهزاده خانمی نبود كه در خاندان صفوی چنین خدماتی ارائه كرد، جده اش نیز مدرسه مادرشاه را در چهارباغ بنا كرد و نامش را در تاریخ معماری و شكوه اصفهان به ثبت رساند.
وقف در ایران پس از اسلام، به ویژه در دوران آل بویه، سلجوقیان و دیلمیان رشد یافت و در دوره صفویه به اوج رسید. باتوجه به این كه پایتخت سلسله صفویه، شهر تاریخی اصفهان بوده، بیشترین آثار موقوفه این خاندان در اصفهان قرار دارند.
بخش های مختلف حمام شاهزاده
حمام شاهزاده در بازار فرش اصفهان واقع شده و بر سردر آن نقش دو فرشته تاجدار دیده می شود. این حمام از بخشهای سربینه و گرم خانه و میان در و فضای چال حوض تشكیل شده كه هر یك نیز فضاها و بخشهایی دارد. در میان سربینه حمام، فضایی با قاعده هشت ضلعی قرار دارد كه بر فراز آن گنبدی با تزئینات رسمی بندی بنا گردیده است. در این قسمت علائم بروج دوازده گانه بر روی گچ نقاشی شده كه امروزه بخشهایی از آن باقی است.
در میانه سربینه، حوضی نسبتا كوچك به شكل هشت ضلعی با سنگابی در كنار آن و نورگیری بزرگ بر فرازش دیده می شود. سه حوض مستطیل شكل نیز با اندازه های مختلف در سكوهای اطراف سربینه تعبیه شده كه پیش از ورود به سكوها، پا در آنها می گذاشته اند. ازاره سربینه كاشی فیروزه ای ساده است و كاشی های دیگری با گلهای رنگی ساده به آن تنوع می بخشد.
میان در، فضای وسیعی است كه با اغلب حمام ها متفاوت می نماید. در ضلع شمالی این فضا، سكویی بالاتر نشسته و حوضی در درون آن است. این قسمت كه بصورت غرفه ای خصوصی است، جداگانه نیز با سربینه مرتبط است. ازاره میان در كاشی های هشت گوش به رنگهای مختلف و با نقشی ساده است.
گرمخانه نیز فضایی با قاعده هشت و نیم هشت و هم اندازه با فضای میانی سربینه دارد. این فضا را با گنبدی كوتاهتر از گنبد سربینه پوشانده اند. راه ورود به گرمخانه در ضلع شرقی این فضا بوده و ورودی خزینه رو بروی آن قرار دارد. فضای میانی گرمخانه از دو سو، شمال و جنوب، گسترش یافته و هر یك از فضاهای شمالی و جنوبی حوضی در میانه دارد كه محلی برای شستشو می باشد. دو غرفه شستشوی خصوصی تر در گوشه های گرمخانه قرار گرفته كه غرفه جنوب غربی، خزینه اختصاصی كوچكی نیز دارد.
فضای چال حوض در شمال گرمخانه واقع است. ورودی این فضا با ستونی به دو درگاه تقسیم شده اما از اینجا فقط می توان مستقیما به چال حوض وارد شد، راه فرعی دیگری در این قسمت به كناره چال حوض راه دارد. ازاره گرمخانه كاشیهای مربع شكل فیروزه ای و ازاره چال حوض كاشیهای سبز و سفید است. تون حمام و چاه آب و گاورو در ضلع غربی حمام و در پشت خزینه ها و فضای چال حوض واقع شده اند.
تزئینات حمام
به راهرو حمام كه وارد شوید تزئینات خیره كننده كاشیكاری آن دوران را خواهید دید. سربینه، پیچ خاصی بوده كه ورودی را از بقیه قسمت ها جدا می كرده و افراد داخل حمام همدیگر را آنجا ملاقات می كردند. سربینه حمام شاهزاده ها با كاشی های فیروزه ای، سبز و سفید، حوضی هشت ضلعی و گنبدی كه تزئینات سربندی دارد، نقش و نگارهای انسان و همچنین آجر تزئین شده است. گرمخانه، میان در و فضای چال حوض این گرمابه نیز تزئینات دیدنی دارد كه آن را به یكی از آثار شاخص دوران صفوی تبدیل كرده است.
مرمت
عملیات مرمت گوشه های رسمی بندی گنبد گرمخانه شكسته شده تعمیر شده و برای رفع رطوبت دیوارها نیز كانال رفع رطوبت نصب گردیده است.
