قنات تاریخی وزوان درشهر وَزوان واقع در شهرستان شاهین شهر و میمه استان اصفهان است. قنات وزوان با داشتن سد زیرزمینی، قادر به ذخیره آب در فصولی است كه كشاورزان نیاز به آب ندارند. با توجه به ارزش تاریخی و معماری، این قنات در یك پرونده به نام قنات های ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسیده است و در تاریخ ۲۸ دی ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۹۶۲ به عنوان یكی از آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.قنات وزوان در دو كیلومتری شمال شهر وزوان، در استان اصفهان قرار دارد و قدمت آن به دوران پیش از اسلام و زمان ساسانیان بازمی گردد و در قسمت شمالی شهر وَزوان واقع گردیده و شاید تنها اثری است كه با وجود سد ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ ساله خود می تواند گویای قدمت سكونت در وَزوان باشد. این قنات با ۶۴ حلقه، طولی معادل ۱۸۰۰ متر دارد و عمق مادر چاه آن ۱۸ متر است. قنات وزوان با داشتن سد زیرزمینی، قادر به ذخیره آب در فصولی كه كشاورزان نیاز به آب ندارند، است. با توجه به ارزش تاریخی و معماری، این قنات در یك پرونده به نام قنات های ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسیده است و از آثار ملی ایران نیز به شمار می رود.
نكته قابل توجّهی كه در مورد قنات بزرگ و تاریخی وَزوان قابل ذكر است و كارشناسان میراث فرهنگی و كارشناسان ژاپنی یونسكو نیز آن را تأیید نموده اند در نقطه ای از قنات كه بالای بند قنات است دو شكاف زیر زمینی (در اصطلاح محلی كِر) یا تنور آبی وجود دارد و پس از بند كردن آب، این شكاف ها، آب چهل لیتر در ثانیه ذخیره شده در پشت سد به مدت ۱۲۰ روز (از دهم آذر تا دهم فروردین سال بعد) را به مخازن بزرگی كه در زیر زمین وجود دارد هدایت می كند و پس از گشایش دریچه های تعبیه شده در سد به تدریج آب ذخیره شده به صورت خود جوش و با كمك نیروی ثقل زمین، به چرخهٔ مصرف بازمی گردد. گنجایش كانال های قنات از پشت سد به طول ۸۰۰ متر با عرض یك متر و ارتفاع چهار متر ۳۲۰۰ =۴ ×۸۰۰ متر مكعب آب است ولی آبی كه در پشت سد ذخیره می شود بر اساس قطر آبدهی قنات طبق معادله ۴۱۴۷۲۰ متر مكعب آب است كه بیش از گنجایش كانال های قنات می باشد و میزان ۴۱۱۵۲۰ متر مكعب مازاد گنجایش كانال ها در مخازن زیر زمینی توسط تنورهای آبی مذكور ذخیره می گردد و با بازگشایی دریچه های سد، به مرور به چرخه مصرف وارد می شود. این سیستم در حدود ۳۰۰۰ سال پیش ساخته شده و این قنات تنها قنات در تمام منطقه اصفهان است كه بدین طریق آب زیرزمینی را ذخیره می كند.
قنات بزرگ و تاریخی وَزوان در یك لایهٔ رسوبی–سنگی قرار دارد. این سیستم چنین است كه یكی از میله های قنات را كه حدود ۶۰۰ متر از مادرچاه فاصله دارد (و احتمالاً چاه تركانخشكان است) به قطر حدود ۳ متر گشاد كرده اند و دیواری به ضخامت ۱ متر، عرض ۳ متر و بلندی كل عمق چاه از سنگ و ساروج ساخته اند. بر روی این دیوار، به فاصلهٔ یك متر به یك متر، ۷ سوراخ استوانه ای به قطر ۳۰ سانتیمتر تعبیه كرده اند. كوره این قنات از انتهای این دیوار عبور می كند. هفتمین سوراخ، ۷ متر از لبه تاج كوره قنات فاصله دارد. اول آذرماه هر سال، هم دهانه كوره و هم دهانه ۷ سوراخ مزبور را با سنگ و سیمان می گیرند. طبیعی است كه مقداری از آب در پشت این سد زیرزمینی ذخیره می شود. تجربه سالیان دراز نشان داده كه سطح آب به حدود یك متری در بالای نزدیكترین سوراخ به سطح زمین می رسد. در فاصلهٔ ۲۵ الی ۳۰ فروردین، اولین سوراخ را باز می كنند. حدود ۱۰ روز طول می كشد تا سطح آب به زیر سوراخ اول افت كند به همین ترتیب پس از هر ۱۰ روز سوراخ دوم و سوم و … را نیز باز می كنند، زیرا زمان افت سطح آب برای هر یك متر حدود ۱۰ روز است. پس از گشودن هر ۷ سوراخ كه تقریباً تا اوایل تیرماه طول می كشد، دهانه كوره قنات را باز می كنند.
ثبت جهانی
در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسكو كه در ژوئیه ۲۰۱۶ در استانبول برگزار شد، یازده قنات ایران به عنوان بیستمین اثر این كشور بر اساس دو معیار از ۶ معیار فرهنگی كمیته میراث جهانی شامل گواهی بی همتا یا دست كم استثنایی بر یك سنت فرهنگی و نمونه ای برجسته در معماری یا تكنولوژی كه مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد، در فهرست میراث جهانی قرار گرفت. ۱۱ قنات ایرانی با داشتن تكنولوژی متفاوت و با قدمت بیش از ۲۵۰۰ تا ۲۰۰ سال در یونسكو ثبت جهانی شد. قنات وزوان نیز به عنوان یكی از این قنات های یازده گانه در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسید.
