آشنایی با دوتار و روش ساخت آن

آشنایی با دوتار و روش ساخت آن را بصورت جامع در این مطلب آورده ایم . اگر به ساز دوتار علاقه دارید یا دستی در هنر دارید و خواستید این ساز را بسازید پیشنهاد می كنم این مطلب را مطالعه بفرمایید . ساز دوتار همان‌گونه كه از نام آن بر می‌آید، دارای دو سیم بوده و سازی است محلی كه خاستگاه اولیه آن  ناحیه بزرگ استان خراسان می باشد  . این ساز قدمتی چند هزار ساله دارد و می‌توان آن را مادر تنبور و سه‌تار محسوب كرد، زیرا تنبور كه مقداری از دو تار پیشرفته است، اقتباسی است از ساز دوتار، و از نظر نوازندگی هم به لحاظ مضراب زدن، كمی شباهت به بعضی از مضرابهای دوتار دارد.

هنگام نواختن دوتار، علاوه بر چهار انگشت دست راست كه از مچ حركت می‌كند، انگشتان هم شره كمی دارند و گاهی هم با انگشت اشاره تك مضرابهایی از طرف پایین به بالا می‌زند، اما مضراب تنبور فقط با حركت دادن چهار انگشت منظم و یكنواخت (شُره) و همچنین با چهار انگشت كه از بالا به پایین روی سیمها فرو می‌آید و نیز گه گاه با انگشت اشاره و شست زده می‌شود. به طور كلی صدای تنبور جذابیت و دلنشینی خاصی دارد و می‌توان گفت منحصر به خویش است دراویش اهل حق از این ساز برای جلسات مذهبی و عرفانی استفاده می‌كنند و در كردستان طرفداران زیادی دارد.

نوازندگی آن جنبهٔ مجلسی و بازاری نداشته و ندارد و سازی است موقر و محترم. طرز نواختن این دو ساز محلی را كه چندی است از آنزوا بیرون آمده و به سازهای سنتی ایران پیوسته است، باید از استادان برجسته آموخت. در مورد ساخت ایندو ساز در طول زمان تحقیق زیادی به عمل آورده‌ام و با سازندگان و نوازندگان این دو ساز حشیر و نشر داشته‌ام. به واسطهٔ یكی از آشنایان با استاد عثمان محمد پرست و اهل شهرستان خواف یكی از دو تار نوازان برجسته این ساز كه توانسته است دوتار را به دنیا معرفی كند، آشنا شدم. آهنگ ترانه مشهور «نوائی» را بازسازی كرده و پیش درآمدی برای آن ساخته است و به صورتی كه امروز به گوش می‌رسد نواخته است. وی هرگز در این راه، نفعی نطلبیده و صرفاً عاشق كارش بوده است.

استاد عثمان محمد پرست، سیمهای دو تارش را برای ارتقای فرهنگ اجتماعی به ارتعاش درآورده و نوایی كه از سازش بر می‌خیزد، به عشق زدودن جهل و بیسوادی از جامعه است و به قراری كه شنیده است از این راه چند باب مدرسه ساخته است. خدایش نگهدار و راهش مستدام باد. زمانی كه استاد عثمان از نواختن سازش سخن می‌گوید، شنونده به یاد تقریظی هر كتاب موسیقی و ساز در سرزمینهای اسلامی می‌افتد كه دانشمند محترم و موسیقی‌دان عصر حاضر مهندس محمد ابوذری به رشته تحریر درآورده است: ره یاد آن پیر فرزانه دوتار نواز خراسانی – حاج قربان سلیمانی به خیر كه در وصف دوتار خود و اكتفا به زلف دوتای آن می‌گوید «خداوند آدم (ع) و حوا (ع) را جفت آفرید. سیم پایین من حوا (ع) و سیم بالا حضرت آدم (ع)» و باز می‌گوید: «آدم ناپاك تارش نوا ندارد – هنرمند باید پاك باشد» و آن جوان قوال پاكستانی كه می‌خواند: «من ثناگوی محمد (ص) چنان‌كه اشاره شد، بعد از جست و جوی بسیار برای پی بردن به ضابطهٔ ساخت دوتار به این نتیجه رسیدم كه این ساز محلی بسیار قدیمی، تحت ضابطهٔ خاصی كه مبتنی بر اصول علمی شده ساخته نشده و هر كس كه مختصری كار نجاری می‌دانسته و به موسیقی زادگاه خود علاقه‌مند بوده، با انتخاب قطعه‌ای چوب، آن را به شكل دلخواه شكل می‌داده و بعد از نصب ملزومات از قبیل صفحه و پرده و گوشی و خرك به نواختن آهنگهای مورد نظرش می‌پرداخته است.

چنانچه این سازنده، دارای صدای خوشی هم بوده است اشعاری می‌خوانده و با سازش آن را همراهی می‌كرده است. در واقع هركس ساز خود را می‌نواخته و آهنگ‌های ساخته خود را می‌خوانده است. از آنجا كه هنر و هنرمند هیچ‌گاه متوقف نمی‌شوند و همیشه به پیش می‌زدند نوازندگان و سازندگان سازهای سنتی محلی هم از این اصل پیروی كردند.

به اعتقاد نگارنده، دوتار سازی وحشی است، زیرا هم از نظر ساختن و هم به لحاظ نوازندگی تحت هیچ نظم و قاعده‌ای در نیامده است. در حال حاضر، نوازندگان این ساز (دوتار) با دو رویكرد مادی و معنوی با این آن دمخور می‌شوند و به هر حال دوتار یار و غمخوار آنان است و آلام درونی‌شان را تسكین می‌دهد، با هر زخمه‌ای كه به سیمهای ساز می‌زنند. در واقع رازهای نهفته را در درون خویش زمزمه كرده و ناخودآگاه ساز را با راز همنوا می‌كنند.

استاد سخن شهریار چه خوش سروده:

بزن كه سوز دل من بساز می‌گوئی                  ز ساز دل چه شنیدی كه باز می‌گوئی
مگر چو باد وزیدی به زلف یار كه باز                   به گوش دل سخن دلنواز می‌گوئی
مگر حكایت پروانه می‌كنی با شمع                  كه شرح قصّه به سوز و گداز می‌گوئی
به یاد تیشه فرهاد و موكب شیرین                   گهی ز شور و گه از شاهناز می‌گوئی
كنونكه راز دل ما ز پرده بیرون شد                     بزن كه در دل این پرده راز می‌گوئی

به هر صورت، دوتار به وسیله نوازندگان به صدا در می‌آید و شنوندگان هم به زعم خود از آن بهره می‌گیرند، اما چون نوازندگان ساز همیشه در جست و جوی ساز خوش صدا هستند، از سازندگان می‌خواهند كه ساز خوش صدا بسازند. سازنده هم اگر به رموز سازندگی آشنا و زیر نظر استاد تعلیم گرفته باشد، آنوقت است كه می‌تواند سازهای خوش خوانی بسازد و به صرف اینكه فردی نجار خوبی باشد نمی‌تواند سازندهٔ ساز خوبی هم باشد. البته اگر نجار ماهری، تعلیمات مربوط به ساختن ساز را بیاموزد و به رمز و راز آن آشنا شود، در ساختن ساز هم موفق خواهد شد چون این دو لازم و ملزوم یكدیگرند.

به دلایلی كه ذكرش رفت، انواع و اقسام دوتارها را بررسی كردم. و در ساخت آنها تفاوتهای زیادی مشاهده شد، برای اینكه بدانم كه آیا دوتار را هم به صورت تركی ساخته‌اند با استاد عثمان ملاقات كرده و از ایشان دربارهٔ ساز دوتار پرس و جو كردم و به این نتیجه رسیدم كه تا كنون دوتار تركی ساخته نشده و دوتار هم اندازه ثابتی ندارد كه نسبت طول كاسه به دسته را تعیین كند. طول دسته را چشمی انتخاب می‌كنند. معلوم شد كه عده‌ای قلیل، از جمله كولی‌ها به ساختن این ساز مشغولند. بالاخره با تحقیقات زیاد متقاعد شدم كه ساختن ساز دوتار را همان‌گونه كه سازندگان آن از لحاظ اندازه و سایر خصوصیات می‌سازند آموزش دهم. اما توضیحاتی لازم است تا این ساز از صدادهی و زیبایی بیشتری برخوردار گردد.

برای ساخت تمامی سازها باید از مصالح خوب و درجه یك استفاده شود. در مورد ساخت دوتار هم لازم است از چوبهای مرغوب برای كاسه و دسته و مهمتر از همه صفحه، استفاده كنید. چوب كاسه باید از كندهٔ درخت توت كه حداقل قطر آن كمتر از ۶۰ سانت نباشد انتخاب شود. طول كنده در حدود ۴۵ سانت باشد. برای برش این كنده، آن را روی زمین به گونه‌ای قرار دهید كه حالت طبیعی داشته باشد، یعنی ته كنده روی زمین باشد. بعد محل آبخورهای كنده را دقیقاً در نظر بگیرید و در آن قسمت از آبخور كه پهنا و طول بیشتری دارد، از وسط پهنا خطی به قطر چوب به موازات طول آبخور بكشید تا قطر كنده رسم شود. پس از كشیدن این قطر، قطر دیگر را عمود بر قطر اول رسم كرده تا كندهٔ درخت توت دقیقاً به چهار قسمت مساوی تقسیم شود. از این كنده بعد از برش می‌توان چهار عدد كاسهٔ دو تار را به آسانی به دست آورد.

نحوهٔ برش این كنده به چند طریق انجام می‌شود. اگر در كارخانه چوب‌ بُری باشد، ابتدا باید بغل كنده را روی رنده به نحوی قرار دهید، كه پس از رنده كردن بغل كندهٔ ارّه روی دو قطری كه بر هم عمود رسم كرده‌اید، دقیق قرار بگیرد و كنده را از طول اول نصف و بعد چهار فاق كنید. با ارّهٔ زنجیری بنزینی هم می‌توان با دقت فراوان چوب مورد نظر را چهار فاق كرد. راهی سنتی و قدیمی نیز وجود دارد، در صورت داشتن ارّهٔ دو سر چوب را چهار فاق كنید، برای این نوع برش به دو نفر نیاز است نیروی بدنی زیادتری می‌طلبد. روشی دیگر هم هست، اما چون مقرون به صرفه نیست، توصیه نمی‌شود.

بعد از چهار فاق كردن كنده، باید قسمت پوستهٔ كنده را رنده كنید، تا جایی تقریباً به نزدیكی رگه‌های زرد رنگ چوب برسد، بعد قالب مورد نظر را روی آن قسمت از چوب كه رنده كرده‌اید، بگذارید و دور آن را با مداد خط بكشید و با ارّهٔ دوربری در كارخانه نجاری، دور خط رسم شده را ببرید، چنانچه به چوب بُری دسترسی نداشته باشید، باید دور خطی را كه كشیده‌اید، با تیشهٔ نجاری معمولی شكل دهید و هم زمان با شكل دادن دور كاسه، خود كاسه و بیخ دسته آن را نیز شكل دهید و روی بدنهٔ كاسه را با چوب ساب تر سابی هموار كنید اگر بخواهید، می‌توانید از چهار قسمت چوب كاسهٔ دوتار بسازید، با توجه به اینكه ملزومات این كار فراهم است، بهتر است هر چهار كاسه را فرم دهید، و برای اینكه چوب كاسهٔ فرم داده هنوز تر است و نباید خشك شود، آنها را تك‌تك در كیسه پلاستیكی قرار دهید كه رطوبت‌شان حفظ شود.

برای خالی كردن داخل كاسه ابتدا دور صفحهٔ كاسه از داخل به فاصله ۱ سانت خط بكشید و پس از خط‌كشی، بیخ دسته را دم گیره قرار دهید و كاملاً محكم كنید تا كار بی‌حركت شود. حال روی خطی كه بر صفحهٔ كاسه به اندازه ۱ سانت جدا كرده‌اید، با مغار گیلویی و با استفاده از چكش لاستیكی فرورفتگی‌ای به عمق ۵ تا ۶ میلی‌متر ایجاد كرده و داخل كاسه را خالی كنید. در فصل مربوط به خالی كردن داخلی سه‌تار یك تكه ذكر شد، اما برای یادآوری بهتر است از قسمت وسط كاسه با مغار گیلویی یا اگر در تیشه‌كاری قوی باشید، با تیشه‌های بلند گیلویی درون كاسه را قیفی مانند خالی كنید.

در زمان بیرون آوردن كاسه با مغار گیلویی یا با تیشه سعی كنید دور بزنید تا قیفی را كه در اثر خالی كردن ایجاد كرده‌اید به صورت بیضی در بیاورید و همانطور به كار ادامه دهید تا به نزدیكی ته كاسه برسد، پس از آن دور قیف را تا نزدیكی‌های دور كاسه دو تار درآورید. اگر مغارهای قاشقی گیلویی در اختیار داشته باشید، راحت‌تر و مطمئن‌تر به نتیجه می‌رسید. این پیشروی برای نازك كردن كاسه باید با دقت فراوان و یكنواخت از لبهٔ كاسه شروع شود و تا عمق آن ادامه یابد. سعی شود هر قسمت از كاسه را كه می‌خواهید نازك كنید ضربات را بر ته مغار آهسته بزنید. با مغار قاشقی هم اگر دم آن تیره باشد، با فشار دست از مچ بدون وارد آوردن ضربه می‌شود كاسه را خالی و سبك كرد. نازكی كاسه باید حدود ۷ تا ۸ میلی‌متر باشد.

همین كه تمام نقاط كاسه به این حد رسید تخلیه كردن را متوقف كنید. مقدار ضخامتی كه باید در انتهای كار بماند، ۴ تا ۵ میلی‌متر است. چون چوب كاسه هنوز رطوبت دارد، به نازك كردن كاسه كمك می‌كند. مقداری از روی كاسه را هم باید بتراشید تا بدنهٔ برونی كاسه به شكل دلخواه درآید. در پایان، كاسهٔ تراشیده شده را در كیسهٔ پلاستیكی قرار دهید به طوری كه پیش كاسه توی آن و بیخ دسته در دهانهٔ قرار گیرد. توجه داشته باشید در طول تخلیهٔ كاسه هر زمان كه قادر به ادامه نبودید، كاسه را در كیسهٔ پلاستیك بگذارید و در آن را محكم ببندید. این كار از ترك خوردگی جلوگیری خواهد كرد.

پس از خالی كردن كاسه و اینكه آن را در كیسه پلاستیكی گذاشتید، روزی یكی دو ساعت آن را هوا دهید، تا به تدریج كاسهٔ دوتار خشك شود و دفرمه نگردد. هنگامی كه دیدید كاسهٔ دوتار قدری خشك شده و رطوبت اندكی دارد آن را از كیسه درآورده و وارونه روی روزنامه یا مقوا قرار دهید و با پارچه‌ای نازك روی آن را بپوشانید تا هوا به طور مستقیم به كاسه نخورد. چون قطر كاسه در انتهای تراش باید حدود ۴ میلی‌متر باشد، ابتدای كار ضخامت باید ۷ میلی‌متر باشد تا به حدّ مطلوب برسیم. از این به بعد برای نازك كردن كاسه باید از رو بتراشید.

امكان دارد كه دهنه كاسه قدری دفرمه شود، برای اصلاح و صاف كردن دور كاسه آن قسمت را كه به بیرون متمایل شده، باید از بیرون انجام شود و آن قسمت كه به داخل كاسه متمایل شده از داخل كاسه تراشیده شود تا دو طرف كاسهٔ دوتار قرینه شود. بعد از این مراحل، كاسهٔ دوتار را در جایی بگذارید تا كاملاً خشك شود و رطوبت درونی چوب از بین رود. به خاطر داشته باشید تا زمانی كه كاملاً از خشك شدن چوب كاسه، اطمینان حاصل نكرده‌اید، اقدام به وصل دسته و انداختن صفحه نكنید. برای امتحان خشك شدن كاسهٔ دوتار، بیخ دستهٔ آن را با دست چپ بگیرید.

و با انگشتان دست راست، به بدنه كاسه تلنگر بزنید، در صورت خشك بودن كاسه، صدای زنده و زنگ‌داری از آن خواهید شنید و ارتعاشات ضربه به بیخ دستهٔ كاسه منتقل می‌شود. توجه كنید كه كاسه با بدن تماس نداشته باشد زیرا صدای زنگ آن خفیف می‌شود. پس از طی آن مراحل باید دسته را وصل كرد. برای ساختن هر نوع ساز، ضروری است كه از پیش وسایل مورد نیاز آماده شود، از جمله دسته و صفحه و شاخ برای سیمگیر و شیطانك و گوشی، سریشم برای چسباندن این وسایل و مهمتر از همه، اندازه‌های دقیقی از وسایلی كه باید انتخاب رو به راه شوند. چنانكه گفته شده دو تارهای امروزی هم اندازه‌های معین و ثابتی ندارند و به طور تقریبی به دست می‌آورند. حتی دو تارهایی كه در جنوب خراسان موجودند، هم از نظر ساخت و هم از نظر شكل كاسه و پرده‌بندی تفاوت دارند.

دوتاری كه ساختمان آن شرح داده شده مربوط به جنوب خراسان است كه بیشتر در تربت جام و اطراف آن رواج دارد. و دوتار شمال خراسان كه در قوچان از آن استفاده می‌شود ساختمانی متفاوت دارد. از میان دو تارهایی كه بررسی شده یكی از آنها هم از نظر شكل ظاهری و به لحاظ تناسب طول دسته نسبت به كاسه، جالب بود كه اندازه‌های آن یادداشت شده و در اینجا ذكر می‌شود، ضمناً صدای این دوتار از دیگر دوتارها زلال‌تر و شیرین‌تر بود. اندازه‌ها بدین قرار است: طول دوتار از سر دسته تا لبه كاسه ۱۰۶ سانت. طول كاسه از بیخ دسته كاسه تا لبه كاسه ۴۲ سانت. طول از شیطانك تا لبهٔ كاسه ۵/۸۸ سانت. پهنای كاسه ۲۰ سانت. ارتفاع كاسه ۲۲ سانت – جای خرك از شیطانك تا لبهٔ خرك ۸۱ سانت. طول خرك ۲ سانت.

از پشت خرك تا لبه كاسه ۵/۷ سانت. ارتفاع خرك از روی صفحه حدود ۴ سانت (توجه داشته باشید هرگاه كه می‌خواهید برای كاسه یا دسته چوب انتخاب كنید، باید مقداری طول و عرض چوب را زیادتر از اندازه‌هایی كه در آخر كار روی ساز پیاده می‌شود بگیرید، مثلاً اندازهٔ كاسه پس از تراش موقع وصل كردن به دسته باید ۴۲ سانت باشد، در صورتی كه كندهٔ درختی كه انتخاب كردید ۴۵ سانت بود. این ۳ سانت اضافی، مقداری برای جمع شدن چوب از طول و قسمتی هم برای پس از اندازه گرفتن طول كاسه از لبه پیش كاسه تا بیخ دسته كه گونیایی برای وصل دسته بریده می‌شود. گفتیم كه طول دوتار از سر دسته تا لبه پیش كاسه ۱۰۶ سانت است برای انتخاب اندازهٔ طول دسته باید طول دوتار را كه ۱۰۶ سانت از طول كاسه كه ۴۲ سانت است از طول دسته و كاسه دوتار كم كنیم كه می‌شود ۶۴ سانت البته بدون زبانه باید در فاق كاسه وصل شود. پس طول زبانه را ۵ سانت انتخاب كرده و با ۶۴ سانت طول دسته كه از سر دسته تا لبهٔ درز كاسه است، جمع كنید كه حاصل آن ۶۹ سانت می‌شود. این اندازهٔ دقیق پس از فاق و زبانه كردن ساز دوتار است. اما همچنان كه گفته شد، مقداری هم باید برای احتیاط به این مقدار اضافه كرد تا اگر اشتباهی در برش زبانه پیش آید قابل جبران باشد. بدین لحاظ ۵ سانت دیگر هم به طول دسته اضافه می‌كنیم كه با ۶۹ سانت جمعاً می‌شود ۷۴ سانت.

حال، باید بدانید كه دستهٔ دوتار از طرف بیخ دسته كه به كاسه متصل می‌شود باید كینك رنده شود، هم از دو طرف بغل و هم از طرف رو دسته و زیر دسته، پهنای قسمتی كه به بیخ دسته كاسه از رو متصل می‌شود باید ۵/۲ و از رو به ته بیخ كاسه ۵/۳ سانت انتخاب شود. كینك كردن دسته از دو طرف باید انجام پذیرد به طوری كه پهنای سر دسته ۲ سانت باشد كه از قسمت پایین كه به كاسه اتصال می‌یابد از صفر شروع شود و در انتها كه سر دسته است، از هر طرف ۵/۲ میلی‌متر گرفته شود كه در آخر به ۲ سانتی كه مورد نظر ماست برسد. بعد از رنده كردن دسته باید آن را به كاسه وصل كرد. وصل دستهٔ دوتار هم‌نظیر وصل كردن دسته سه‌تار است اما برای یادآوری مجدداً بیان خواهد شد با این هدف كه نحوهٔ اتصال دسته به كاسه ملكه ذهن شود. ابتدا باید وسط كاسه دوتار از لبه پیش كاسه تا انتهای بیخ دسته پیدا كنید.

برای این كار، یك تكه مقوای نازك كه قابل تا خوردن باشد، تهیه كرده كاسهٔ دوتار را روی آن قرار دهید دورش خط بكشید، سپس قیچی كنید و آن را از طرف طول تا زده به طوری كه طرف راست روی طرف چپ قرار بگیرد محل تا شده را با دو انگشت شست و اشاره و با فشار روی مقوا بر هم منطبق كنید. بعد نصف الگوی مقوایی را روی كاسه طوری قرار دهید كه لبهٔ الگوی مقوایی بر لبهٔ كاسهٔ دوتار قرار گیرد و سپس با مداد لبهٔ كاسه را با نصف الگو علامت بگذارید و همچنین بیخ دسته كاسه را هم خط بكشید، بعد الگو را برگردانید به طرف دیگر كاسه و آن را با لبهٔ كاسه قرین كنید به نحوی كه این قسمت از نصف الگو، دقیقاً برد و قسمتی كه خط كشیده‌اید، واقع شود و كاسهٔ دوتار درست نصف شود. بعد از حصول اطمینان از نصف شدن روی كاسه، محلی را كه در لبهٔ كاسه با مداد علامت‌گذاری كرده‌اید، با چاقو یك فرورفتگی ایجاد كنید، تا انتهای كار به این علامت نیاز دارید. سپس با گذاشتن خط‌كش روی علامت، پیش خط وسط بیخ دسته را هم كاملاً واضح بكشید.

حال، برای درآوردن فاق كاسه مقدار اضافی بیخ دسته را دم گیره قرار دهید به طوری كه بیخ دستهٔ كاسه از لبهٔ گیره حدود ۱ سانت بالاتر باشد. بعد از دو طرف خط وسط بیخ دستهٔ كاسه ۵ میلی‌متر جدا كرده و دو خط موازی در دو طرف خط وسط بیخ دسته كاسه رسم كنید. فاصلهٔ بین این دو خط موازی باید ۱ سانت باشد كه همان پهنای فاق كاسه است. پس از آن گیره را محكم كرده تا در اثر برش كاسهٔ دوتار از بین گیره بیرون نیاید. ارّه را طوری روی دو خط موازی قرار دهید كه در انتهای برش، فاق، دقیقاً ۱ سانت از كار درآید.

عمق فاق را تا ۲ سانتی بیخ دستهٔ كاسه پایین ببرید، پس از بریدن دو طرف فاق با یك مغار تحت كه پهنای آن كمتر از یك سانت باشد كم‌كم از روی فاق، داخل فاق را تا ۲ سانت كه برش داده‌اید، پایین ببرید و كف آن را كاملاً صاف كنید. تا برای وصل دسته آماده گردد.

برای آماده كردن زبانه، ابتدا از قسمت ته دسته ۵ سانت اندازه بگیرید و علامت بگذارید، بعد از آن به وسیله گونیا از محل علامت‌گذاری شده، دور تا دور دسته را خط بكشید و روی دسته را هم با پرگار به دو قسمت مساوی تقسیم كنید، ۴ نقطه دیگر را هم با همان پرگار روی دسته به دو قسمت مساوی تقسیم كنید. اگر این ۵ نقطه را كه یكی در سر دسته است و باید به داخل فاقی برود و یك نقطه دیگر از چهار نقطه‌ای را كه روی دسته علامت گذارده‌اید، به وسیلهٔ یك تكه نخ بكشید، باید این ۵ نقطه كاملاً در یك امتداد واقع گردند و اگر امتحان كردید و درست بود، با یك درفش نازك در نقاط علامت‌گذاری شده، فرورفتگی ایجاد كنید. وسط روی دسته را در قسمتی كه ۵ سانت جدا كردها‌ید، و دور رو دسته را با گونیا خط كشیده‌اید باز هم به دو قسمت مساوی تقسیم كنید.

اگر از روی نقطهٔ علامت‌گذاری شده، لبهٔ ته دسته را به نقطه‌ای كه در آن وسط دسته را به دو قسمت تقسیم كردید، وصل كنید خط وسط دسته را به دست آورده‌اید. بعد از اینكه خط وسط دسته را حدود ۵ سانت رسم كردید، از دو طرف خط وسط هم ۵ میلی‌متر جدا كرده و در طرفین خط وسط، دو خط موازی تا لبهٔ ته دسته رسم كنید. بین این دو خط موازی را اگر اندازه بگیرید، باید دقیقاً ۱ سانت باشد كه زبانة دسته دوتار است. دسته را دم گیره طوری قرار دهید كه هم این دو خط دیده شود، هم برش آسان‌تر انجام گیرد. ابتدا به وسیله چاقو دو فرورفتگی در لبة ته دسته كه باید در فاق قرار بگیرد با فشار ایجاد كنید و اندازة آن را با فاق برابر كنید كه زبانه هم اندازة دهانة فاق باشد، سپس ارّه را در فرورفتگیها قرار داده و روی خط را دقیق ببرید تا برسد به انتهای خط ۵ سانتی كه از سر ته دسته كشیده‌اید.

وقتی كه دو برش تمام شد، باید دو قسمت بریده شده را جدا كنید، دسته را دم گیره قرار دهید. در موقع قرار دادن دسته به دم گیره، برای اینكه آجهای دم گیره بر چوب دسته اثر نگذارند، بهتر است دو تكه مقوای ضخیم یا دو قطعه چوب نازك در دو طرف دسته قرار دهید و سپس گیره را محكم كنید. حال با ارّه‌ای تیز، خط بغل دسته را كه قبلاً گونیایی كرده بودیم ببرید. هنگام ارّه‌كشی دست خود را كمی متمایل به راست بگیرید تا برش زبانه قدری زاویه‌دار شود. همین برش را در طرف دیگر دسته انجام دهید و دو قطعه بغل زبانه را جدا كنید. در حال حاضر ارتفاع زبانة دسته ۵/۳ سانت است، در صورتی كه عمق فاق ۲ سانت است.

به خاطر داشته باشید، گفته شد باید طول كاسه ۴۲ سانت باشد، در صورتی كه ابتدا آن را ۴۵ سانتیمتر گرفته‌اید، در این صورت لازم است از لبه كاسه تا بیخ دستة كاسه ۴۲ سانت جدا كرده و قسمت اضافی بیخ دسته كاسه را گونیایی قطع كنید. باید ارتفاع زبانه از زیر دسته انجام پذیرد، به این نحو كه ۲ سانت برای ارتفاع فاق و حدود ۳ تا ۴ میلی‌متر برای وصل صفحة دو تار به كاسه از روی دسته كه ۴/۲ سانت می‌شود كه در موقع وصل صفحه به كاسه، دسته و صفحه در یك امتداد قرار گیرند و باقی ماندة ۳ سانت را كه ۱۱ میلی‌متر است، در زیر دستة طول زبانه كه ۵ سانت است ببرید، لازم است لبه‌های دو طرف ته زبانه را كه باید فاق جا بگیرد، با سوهان آج درشت اندكی پخ كنید كه در داخل فاق امكان حركت داشته باشد. اكنون زبانه را در فاق قرار دهید. در صورتی كه زبانه را از نظر ارتفاع دقیق بریده باشید، باید زبانة درست به اندازة ضخامت از روی بیخ دستة كاسه بالاتر باشد كه بعد از چسباندن دسته و وصل كردن به كاسة این مقدار بلندی از زبانه كاسته شود تا صفحه، در ردیف دسته واقع شود.

برای وصل دسته به كاسه، نخست زبانه را در فاق قرار دهید، رفت و برگشت زبانه در فاق باید روان باشد. چنانچه زبانه را میلی‌متر از پهنای فاق كمتر بگیرید، سبب می‌شود قرار گرفتن زبانه در فاق آسان شود. اگر در هنگام گذاشتن زبانه در فاق دیدید كه به سختی جا می‌گیرد، بهتر است به زور متوسل نشوید، زیرا امكان دارد فاق ترك بردارد و از طرف دیگر جایی برای تنظیم دسته به كاسه نمی‌ماند. در اینجا لازم است اندكی از دو طرف زبانه را بتراشید و مجدداً آن را در فاق بگذارید اگر زبانه در فاق تقریباً به راحتی قرار گرفت.

آن را به وسیلة نخ امتحان كنید به این ترتیب كه ابتدا سر نخ را در محل نشانة پیش كاسه كه قبلاً علامتگذاری كردید، بگذارید و نخ مذكور را روی دسته بكشید، در این كار ممكن است به مواردی چند برخورد كنید، از جمله: چنانكه فاق و زبانه را دقیق گونیایی بریده باشید، نخ دقیقاً روی چهار نقطه روی دسته و سر دسته و پیش كاسه قرار می‌گیرد كه نتیجه مطلوب است. اگر چنان نشد، سر دستة دوتار، یا به طرف راست متمایل است یا به طرف چپ، در این صورت باید به وسیله زدن گوه در داخل كاسه به سر زبانه، (بین فاق) زبانة دسته را دقیق صاف و راست كنید، با نخی كه روی دسته كشیده‌اید، روی علامتهای رو دسته قرار گیرد. گوه، تخته‌ای نازك و سفت از چوب گردو است كه یك سر آن از صفر شروع می‌شود و انتهای آن تقریباً ۴ میلی‌متری ختم می‌گردد. حال، چنانچه دستة دوتار به طرف راست باشد.

گوه را در طرف چپ زبانه و فاق قرار داده و با وارد آوردن ضربه به ته گوه آن را در فاق فرو برید، چنانكه دستة دوتار به طرف چپ باشد، گوه را در طرف راست زبانه و فاق قرار دهید و با ضربه ته گوه، آن را به درون فاق هدایت كنید و با نخ روی نقاط تعیین شده، امتحان كنید كه دسته در امتداد مناسب قرار گرفته باشد. یكی از كارهای دیگری كه باید انجام شود، تنظیم رو دسته با صفحه پیش كاسه است. پایین قرار گرفتن دسته را هم تنظیم كنید. باید دسته نسبت به كاسه طوری قرار بگیرد، كه اگر خط‌كشی یك متری را روی دسته و كاسه قرار دهید، فاصله خط‌كش با لبه كاسه بیش از ۳ میلی‌متر باشد با فشار به سر دسته از پایین به بالا، این ۳ میلی‌متر را كه اندازة قطر صفحه است، میزان كنید. چنانچه خط‌كش به لبة پیش كاسه بچسبد، با فشار از قسمت روی سر دسته، كاسه را به فاصلة ۳ میلی‌متر تنظیم كنید كه فاصله‌ای ایده‌آل است.

در هنگام ارّه‌كشی بیخ دسته به كاسه باید دقت شود كه درز با كاسه كاملاً چفت باشد. برای ارّه‌كشی دقت كامل لازم است تا به زبانه آسیبی نرسد و تنظیم دسته با كاسه مختل نشود. ارّه‌ای كه به كار می‌برید، باید دنده ریز، نازك و تیز باشد. ابتدا دوتار را در جائی به آرامی قرار دهید كه زبانه در غلاف فاق حركت نكند بعد از طرف بغل دسته شروع به بریدن كنید. اگر احساس كردید كه دندانه‌های ارّه راحت حركت می‌كند، نزدیك زبانه شده‌اید. زیر دسته را هم ببرید و ادامه می‌دهید تا برسد به بغل بیخ دستة دیگر. وقتی كه ارّه‌كشی به اتمام رسید، با چكش لاستیكی چند ضربه به سر دسته بزنید و كاسه را با دست دیگر بگیرید.

اگر درز بیخ دسته كاملاً چفت شد، باید مجدداً با نخ آزمایش كنید، اگر نخ روی ۵ نقطه در یك امتداد باشند و در زمان برش بیخ دسته، گوه‌ها حركت نكرده باشند، رو دسته را هم با خط‌كش امتحان كنید تا اندازة ۳ میلی‌متر جای صفحه هم به دست آید. اكنون می‌توانید دسته را سریشم زده و به كاسه وصل كنید. چنانچه درز بیخ دسته چفت نشده باشد، مجدداً باید به همین ترتیبی كه ذكر شد، ارّه‌كشی را انجام دهید تا درز مذكور چفت شود و با امتحان دوباره تنظیم دسته به كاسه، آن را بچسبانید.

بهتر است قبل از چسباندن دسته به كاسه همان نخ را در دو طرف دسته تا لبة پیش كاسه بكشید، اگر پهنای دسته از نقطه‌ای كه ابتدا در لبة كاسه تعیین كرده‌اید از هر طرف به یك اندازه بود، دستة دوتار دقیق تنظیم شده است و می‌توانید سریشم را داغ كرده و به شیوه‌ای كه شرحش آمد، فاق و زبانه را سریشم بزنید و در محل جاسازی شده بگذارید و گوه‌ها را هم در همان نقاطی كه زده بودید، بزنید و مجدد؛ با نخ و خط‌كش، دقیق بودن وصل دسته را با كاسه آزمایش كنید، چنانچه تغییری نكرده باشد، بیخ دستی را با گیره دستی ببندید و محكم كنید و بگذارید حدود ۱۲ ساعت بماند تا خشك شود. در این مرحله از كار باید صفحه روی كاسه وصل شود. باید از چوب كهنه توت باشد قطر صفحه در انتهای كار ۵/۲ میلی‌متر رگه‌های راه پوت و سفت موازی همدیگر بدون گره باشد.

اگر میسر شد، روی صفحه را در قسمت روی كنده انتخاب كنید، سعی شود راه رنده كردن صفحه با راه رنده كردن دسته هم سو باشد، تا در موقع رنده كردن دچار اشكال نشوید، با قدری دقت مسائل آسان می‌شود. صفحه را با این شرایط آماده كنید. بعد از اطمینان از خشك شدن فاق و زبانه، صفحه را روی كاسه بچسبانید، برای این كار باید نخست كاسه را با گذاشتن مقوای ضخیم، بین گیره قرار دهید و گیره را محكم كنید و بعد باید مقدار ۳ میلی‌متر بلندی زبانه از بیخ كاسه و دسته را برداشت و ارّه دندانه ریز آن را تا ۳ میلی‌متری بیخ دستة كاسه ببرید و با یك مغار نخست از روی بیخ كاسه به طرف دسته، این مقدار اضافه را بر دارید و زیر آن را كاملاً صاف كنید تا بتوانید صفحة دوتار را جاسازی كنید ضمناً در حالی كه كار دم گیره قرار دارد. ۲ میلی‌متر از ۴ میلی‌متر ضخامت بدنه را به داخل كاسه پخ دهید تا تماس صفحه با لبه كاسه به حداقل برسد و زیر صفحه تقریباً آزاد باشد و صدای ساز بهتر به نقاط كاسه هدایت شود. پخ دادن لبة كاسه باید با دقت كامل انجام گیرد تا لبة كاسه پریدگی پیدا نكند. برای این مرحله از سوهان نیم‌گرد آج درشت استفاده كنید و فقط با فشار از طرف لبه كاسه به پایین این پخ را بدهید هرگز دست را با سوهان از طرف پایین به لبه كاسه بر نگردانید، ممكن است در این عمل لب كاسه پریدگی پیدا كند.

برای اندازه‌گیری دور كاسه روی صفحه، از دو شیوه می‌توان استفاده كرد، یكی اینكه همانطور كه دوتار دم گیره قرار دارد، صفحه را روی كاسه قرار دهید و از زیر دور صفحه را خط بكشید، یا اینكه دوتار را از دم گیره باز كنید و صفحه را روی میز قرار داده و دوتار را وارونه روی صفحه قرار دهید و دور آن را دقیق خط بكشید.

یادتان باشد در هر دو صورت، راه رنده كردن صفحه و دسته باید همسو باشد. بعد از خط‌كشی دور كاسه روی صفحه، باید مازاد دور خط روی صفحه را با ارة كمانی ببرید. ارّه‌ای كه به كمان ارّه وصل می‌كنید باید از نوع دندانه ردیف باشد، از ارّة پا ملخی استفاده نكنید كه دور صفحه را قلوه‌كن می‌كند. در موقع بریدن دور صفحه لازم است ارّه مویی را به كمی صابون آغشته كنید تا ارّه در محل برش به آسانی حركت كند و برش را به راحتی انجام دهد. بعد از بریدن دور صفحه آن را روی كاسة دوتار قرار دهید و امتحان كنید تا دور صفحه را درست و دقیق بریده باشید. وقتی كه از صحت كار مطمئن شدید، در صورت تمایل می‌توانید اسمتان را با ذكر تاریخ ساخت در زیر صفحه و داخل كاسه بنویسید و بعد از آن اقدام به چسباندن صفحه روی كاسه كنید. برای چسباندن صفحه، ابتدا باید سریشم را آماده كنید و مقداری ریسمان باریك پنبه‌ای و پارچه تمیز هم در دسترس بگذارید.

ابتدا دور لبه كاسه دوتار را سریشم داغ بزنید و مواظب باشید به بیرون و داخل كاسه شره نكند، بلافاصله دور صفحه را به اندازة ۵ میلی‌متر سریشم بزنید این كار نیاز به دقت و سرعت عمل دارد تا چسب روی كار خشك نشود. كاسه و صفحه را روی حرارت ملایم بگردانید تا سریشم به كار رفته روان شود، در این حالت فوراً صفحه را روی كاسه قرار داده و دور آن را امتحان كنید كه لبه صفحه كاملاً بر لبه كاسه منطبق شده باشد، سریعاً با ریسمان باریك پنبه‌ای صفحه را محكم روی كاسه ببندید. (توجه داشته باشید میان صفحه و لبه كاسه را سریشم زده‌اید و امكان لیز خوردن وجود دارد، بنابراین با دقت از این كار جلوگیری كنید.)

پس از اینكه صفحه را محكم بستید، مجدداً آن را روی حرارت ملایم بگردانید تا دور صفحه قدری داغ شود، سپس جسم سنگینی روی صفحه و كاسه قرار دهید تا سریشم‌های اضافی از لای درز و صفحه و كاسه خارج شود، پارچه تمیزی را كه آماده كرده بودید، آب داغ فرو ببرید و آب زیادی آن را كاملاً بگیرید و بدون وقفه سریشم‌های اضافی دور كاسه را كه پاك كنید تا اثری از آن بر جای نماند. كارتان را در جایی قرار دهید تا كاملاً خشك شود. پس از آن ریسمانی را كه روی كار بسته بودید، باز كنید و به روبه‌راه كردن دسته بپردازید: ابتدا مقدار ۱۰۶ سانت از لبه بیش كاسه تا سر دسته جدا كرده و علامت بگذارید، نقطه علامت‌گذاری شده را، گونیا خط بكشید، این خط ابتدای دسته است و باز برای اطمینان از روی این خط تا لبه پیش كاسه را اندازه بگیرید كه باید ۱۰۶ سانت باشد. اگر اندازه دقیق بود، مقدار اضافی سر دسته را با ارّه ببرید. بعد از برش اضافی سر دسته، باید دسته را از زیر نیم‌گرد كنید. برای این كار می‌توانید تا حدودی از رندة كوچك استفاده كنید و بعداً با چوب ساب كاملاً نیمه‌گرد كردن دسته را ادامه دهید.

بهتر است قبل از نیم‌گرد كردن دسته، محل وصل شیطانك را از روی دسته تا لبه كاسه كه ۵/۸۸ سانت است اندازه بگیرید و علامت بگذارید و با گونیا از نقطه علامت‌گذاری شده خط اتصال محل شیطانك را رسم كنید، حال اگر ۵/۸۸ را از ۱۰۶ كم كنید ۵/۷ سانت به دست می‌آید اگر این مقدار جای دو گوشی دوتار است. برای سوراخ كردن جای گوشیها باید در روی دسته ۴ سانت بعد از محل وصل شیطانك سوراخ سیم دوم و به فاصلة ۶ سانت بعد از سوراخ سیم دوم، سوراخ سیم اول دوتار را تعبیه كنید. به این طریق كه در فاصله ۵/۱۷ سانت جای گوشیها، بعد از محل وصل، ۴ سانت جدا كرده علامت‌گذاری كنید، بعد از این نقطه علامت‌گذاری شده، ۶ سانت دیگر هم جدا كنید علامت بگذارید و با درفش، در محل نقاط علامت‌گذاری فرورفتگی ایجاد كنید. نقطه‌ای دیگر از سر دسته را هم در فاصلة یك سانتی بغل دسته علامت بگذارید این نقطه را هم با درفش گود كنید، این سوراخ بغل دسته مخصوص گلالك ابریشمی است كه برای زیبایی به سر دستة دوتار وصل می‌كنند.

برای نصب گوشیها به روی دستة ابتدا با گذاردن مقوای ضخیم در دو بغل دسته، محل دو علامت سوراخ را دم گیره قرار دهید، بعد با متة ۳ روی علامت‌ها را سوراخ كنید. سپس با متة ۵ سوراخها را فراختر كنید. عوض كردن مته‌ها برای این است كه در سوراخهای گوشیها از پشت دسته پریدگی ایجاد نشود. رو به راه كردن رو دسته و صفحه، در صدادهی كه از اهمیت خاصی برخوردار است. ابتدا با یك رندة پرداخت كم تیغ صفحه و دسته را صاف كنید. رنده كردن باید از راه چوب صفحه و دسته انجام شود، چنانچه رنده از بی‌راه روی كار كشیده شود، چوب را قلوه‌كن خواهد كرد.

همچنان كه در هنگام وصل دسته به كاسه ذكر شد، ارتفاع زبانة دسته را از ته فاق كاسه ۴ میلی‌متر بیشتر گرفته‌اید مقدار اضافه زبانه را از بیخ كاسه كه باید صفحه را روی آن جاسازی كنید هم برداشته‌اید، ضخامت صفحه را هم ۳ میلی‌متر انتخاب كرده‌اید، در این صورت ارتفاع دسته از روی صفحه ۱ میلی‌متر بلندتر است كه باید رنده شود تا در امتداد صفحه واقع شود. در زمان رنده كردن چون باید دسته گروه ماهی شود در نظر داشته باشید كه مقداری از لبه راست دسته و همین مقدار هم از طرف چپ دسته بیشتر گرفته شود، این مقدار به حدی باشد كه اگر خط‌كش را افقی روی دسته قرار دهید، دو طرف دسته زیر خط‌كش بیش از ۲ میلی‌متر نباشد.

یك انحنای دیگر هم روی دسته باید داده شود، بدین طریق كه ابتدا از محل وصل شیاطنك از لبه كاسه به طرف سر دسته كه ۵/۸۸ سانت تعیین شده است، علامت بگذارید. طول كاسة دوتار را كه ۴۲ سانت است از ۵/۸۸ كم كنید، ۵/۴۶حاصل می‌شود، این مقدار را بر ۲ تقسیم كنید تا ۲۵/۲۳ به دست آید كه محل وسط دسته از شیطانك تا لبه بیخ كاسه دوتار است. قعر انحنایی كه به سراسر دسته می‌دهید ۵/۱ میلی‌متر است. در نقطه ۲۵/۲۳ انحنای روی دسته باید از لبه شیطانك از صفر شروع شود و در وسط دسته در نقطه ۵/۲۳ حداكثر به ۵/۱ میلی‌متر برسد و از نقطه ۲۵/۲۳ میلی‌متر شروع به كم شدن كند، تا زمانی كه به محل وصل كاسه و دسته می‌رسد، به صفر خاتمه پیدا كند.

مقداری از این انحنا را به وسیله رندة كم تیغ و مقداری دیگر را كه باید به حد تعیین شده باشد (یعنی ۵/۱ میلی‌متر قعر رو دسته) به وسیله كاغذ سمباده آج متوسط ایجاد كنید. كاغذ سمباده را روی تخته‌ای به پهنای ۴ و طول ۲۰ و ضخامت ۲ سانت بپیچید و مثل رنده روی دسته و همچنین صفحه بكشید تا نتیجة مطلوب حاصل گردد. برای امتحان، از خط‌كش یك متری استفاده كنید و آن را روی دسته چسبیده به شیطانك بگذارید، اگر كار درست انجام گرفته باشد، فاصلة خط‌كش با دسته باید انحنایی را كه ذكر شد نشان دهد.

برای خط بغل دسته تعیین شود، این خط از ۴ سانتی پیش از شیطانك شروع می‌شود و به بیخ دستة كاسه خاتمه می‌یابد. برای انداختن خط بغل دسته از خط‌كش سنتی نجاری استفاده كنید و به وسیلة سوزنی كه در بغل تخته مربعی شكل قرار دارد، روی چوب را به این طریق خط بكشید: سوزن بغل خط‌كش را به اندازه ۶ میلی‌متر تنظیم كرده و گیره كنار خط‌كش را محكم كنید تا در موقع خط‌كشی حركت نكند. راه چوب دسته را پیدا كنید، زیرا خط‌كشی باید از راه چوب اجرا شود. برای پیدا كردن راه چوب بهتر است از طرف بیخ دسته به سر دسته، روی محلی كه می‌خواهید خط بیندازید، سوزن خط‌كش را اندكی روی چوب دسته حركت دهید، چنانچه سوزن به آسانی حركت كرد، معلوم می‌شود كه راه چوب است، و چنانچه سوزن خط‌كش به مانعی برخورد، مشخص می‌شود كه راه چوب نیست.

بعد از پیدا كردن راه چوب با گذاشتن خط‌كش بر بغل دسته و فشار روی سوزن خط‌كش، خط‌كشی را ادامه دهید. مواظب باشید خط‌كش را بر نگردانید و فقط از یك طرف، خط‌كش را روی چوب فشار دهید و به جلو برانید. عمق خط بغل دسته باید ۵/۲ میلی‌متر و پهنای آن ۲ میلی‌متر باشد. پس از انداختن خط بغل دسته با خط‌كش سوزنی و اتمام آن، با یك سوهان بدون دسته داخل خط بغل دسته را كاملاً صیقلی و هموار كنید. هنگام كشیدن سوهان زمانی كه از بالا به پایین می‌كشید دستتان را به راست متمایل كنید و زمانی كه سوهان را از پایین به بالا می‌كشید دست را به طرف چپ بگردانید تا لبه‌های خط صاف و هموار صیقلی شود. بعد از اینكه كار سوهان كشیدن تمام شد باید شیطانك را به دسته وصل كنید. برای وصل شیطانك، اول اندازة آن را تعیین كنید، به این ترتیب كه از سر لبه كاسة دوتار، روی دسته به اندازة ۵/۸۸ سانتیمتر جدا كنید و با گونیا خط بكشید.

بعد از طرف بالا كه به سر دسته منتهی می‌شود، ۲ میلی‌متر دیگر جدا كرده و خط موازی با خط اول كه اندازة آن تا لبه دسته است (یعنی ۵/۸۸) رسم كنید. حال با ارة كمانی ابتدا خط اندازه دسته را تا عمق ۳ میلی‌متری ببرید، در این برش باید دست را به چپ متمایل كنید كه خط برش به طرف چپ بریده شود، سپس ارة كمانی را از داخل برش بیرون آورده روی خط دیگر كه موازی خطی است كه آن را بریده‌اید بگذارید و به برش ادامه دهید. این بار دست را متمایل به راست كنید، تا برش به راست داده شود. حال ارّه را از محل برش بیرون آورید. باید داخل این دو برش را كه هر یك عمق ۳ میلی‌متر است و به شكل مثلث درآمد خالی كنید به این نحو كه ارّة كمانی را به درون برش اول برده و دست را به طرف چپ متمایل كنید تا به محل ۳ میلی‌متری محل بریده شده برسد و بعد از طرف سر دسته شروع به بریدن كنید تا زائده بین این دو برش تراشیده شود آنگاه با همان ارة كمانی كف برش را صاف كنید.

در این مرحله باید باریكه‌ای شاخ را به طول ۴ سانت به وسیله سوهان صاف كنید و از آن مثلث متساوی‌الساقین كه قاعده آن ۳ میلی‌متر و طول هر ساق ۵ میلی‌متر باشد به صورت هرم بسازید و آن را در محلی كه برای شیطانك روی دسته جاسازی كرده‌اید بگذارید، چنانچه به راحتی در محل جاسازی شده قرار گرفت نتیجه مطلوب است. اگر غیر از این بود، با همان سوهان نقاطی را كه به نظر اضافی می‌رسد بزدایید تا شاخ در محل خود جاگیر شود. توجه داشته باشید ۲ میلی‌متر بالاتر از رو دسته باشد زیرا سیمهای دوتار روی این ۲ میلی‌متر بلندی قرار می‌گیرد. چنانچه قدری هم از دو میلی‌متر بلندتر باشد اشكالی ندارد.

بعد از جای دادن هرم شاخی كه برای شیطانك ساخته‌اید آن را در كشویی جاسازی شده گذاشته و از دو طرف دسته، با دسته قرینه كنید و آن را با ارّة بسیار ریز یا كاردهای ارّه‌ای چند خط بیندازید. برای وصل سیمگیر پشت كاسه از شاخ قوچ كوهی استفاده می‌شود. قطعه‌ای شاخ را مدت ۲۴ ساعت در آب نگهدارید تا كاملاً خیس بخورد. ابتدا پشت شاخ را با چوب ساب دندانه ریز صاف كنید و آن را از رو دم گیره قرار دهید و لبه شاخ را گونیایی ببرید و از قسمت رو به طرف محلی كه گونیایی بریده‌اید، با همان چوب ساب یك پخ ۳۰ درجه به طول ۱ سانت بدهید.

بعد خطی موازی با لبه این شاخ رسم كرده و با ارّة دندانه ریز شاخ را تا عمق ۲ میلی‌متر ببرید، در موقع برش دست را به طرف راست متمایل كنید تا برش زاویه‌دار انجام گیرد، سعی شود بیش از ۲ میلی‌متر نباشد زیرا امكان دارد شاخ بشكند. پس از آن شاخ را از دم گیره باز كنید و لبه‌ای را كه پخ كرده‌اید، دم گیره قرار دهید و حدود ۲ میلی‌متر قدری بیشتر، برای خوراك ارّه از پشت شاخ جدا كنید و قسمت اضافی روی شاخ را بردارید. (البته باید برسد به ابتدای پخی كه داده‌اید) پهنای این سیمگیر باید حدود ۲ و طول آن ۵/۲ سانت باشد.

برای برش جای سیمها ابتدا پهنای سیمگیر را به دو قسمت مساوی تقسیم كنید و خط دو قسمت شده را روی پخ سر سیمگیر رسم كنید. بعد از دو طرف خط وسط ۶ میلی‌متر جدا كنید كه ۳ خط می‌شود و باید به صورت موازی روی قسمتی كه پخ كرده‌اید رسم كنید. حال با ارّه نازك دندانه ریز ۳ خط موازی را ببرید، با بریدن این ۳ خط ۴ دندانه به وجود می‌آید، در هنگام سیم انداختن روی دوتار، از دو دندانة وسط استفاده می‌شود. دو دندانة دو طرف سیمگیر برای استقامت دندانه‌هایی كه سیم لای درون آن قرار می‌گیرد، تعبیه شده است. از دندانه‌های دو طرف نباید استفاده شود مگر زمانی كه دو دندانة وسط بشكند.

اكنون باید سیمگیر را روی دوتار نصب كرد. ابتدا سیمگیر را در آب داغ بیندازید تا نرم شود، بعد از آن دو طرف سیمگیر را با دو انبر دست از طرف پهن آن بگیرید و با كمی فشار آنرا به اندازة ته لبة كاسة دو‌تار و به جایی كه وصل می‌شود انحنا دهید و آن را روی شعلة ملایم چراغ بگیرید تا همان حالت خشك شود و فرم بگیرد. بعد از آن، ۳ یا ۴ سوراخ با مته ۵/۱ روی آن حفر كنید و محل وصل آن را دقیقاً تعیین كنید، به این طریق كه خط‌كش را در دو بغل دسته قرار دهید و در لبة كاسه علامت بگذارید. بعد از تعیین محل نصب شیطانك در لبه پیش دوتار آن را در محل مذكور قرار داده و دورش را خط بكشید و با درفش تیز از روی سوراخهایی كه روی سیمگیر ایجاد كرده‌اید محل سوراخ كردن پشت كاسه دوتار را علامت‌گذاری كنید، بعد آن را بردارید و با دریل دستی و متة ۵/۱ سوراخ كنید و محل نصب سیمگیر و زیر سیمگیر را به سریشم داغ آغشته كنید و آن را در محل تعیین شده قرار دهید و میخ‌های چوبی‌ای را كه برای این كار تهیه كرده‌اید در سوراخهای سیمگیر بكوبید. تا سیمگیر كاملاً به نقطة تعیین شده بچسبد و مازاد سریشم دور سیمگیر خارج شود و با پارچة تمیزی كه در آب داغ فرو برده‌اید، البته بعد از گرفتن آب اضافی، دور سیمگیر را كاملاً پاك كنید.

بعد از نصب سیمگیر نوبت به ساخت گوشی و جاسازی آنها در جای گوشیها می‌رسد. برای ساختن گوشی می‌توانید از چوب گردو یا چوب زیتون یا چوب فوفل استفاده كنید. دو قطعه چوب از چوبهای ذكر شده را به پهنای ۵/۲ و به طول ۶ سانت و به ضخامت ۷ میلی‌متر ببرید و آماده كنید، گوشی دوتار را معمولاً ، مانند دو بال باز پروانه می‌سازند. ابتدا روی یك تكه مقوا شكل گوشی را بكشید و بالهای پروانه را كه از دو طرف باز است، رسم كنید. دنبالۀ این بالها را از وسط به پهنای ۷ میلی‌متر جدا كرده، برای میله‌های گوشی بكشید.

بعد از كشیدن الگوی گوشی دو‌تار و انتقال آن به روی قطعات چوب، دور الگو را با قیچی ببرید و آن را روی چوبهای مورد نظر قرار دهید و دور آن را رسم كنید. پس از آن دو قطعه چوب را برای برش روی هم قرار دهید، این كار به این خاطر است كه دو گوشی هم شكل بریده شوند بعد دو قطعه چوب را به طور مساوی روی هم قرار داده و لای گیره بگذارید و قطعات اضافی دور گوشه‌ها را ببرید. پس از بریدن به آنها شكل دهید، كه باید ابتدا تخته‌ای مربع مستطیل را به ابعاد ۴ سانت در ۱۵ سانت و به ضخامت ۲ سانت انتخاب كرده و لای گیره قرار دهید و در وسط این قطعه تخته با سوهان گرد فرورفتگی‌ای به عمق ۸ میلی‌متر و به شكل نیم‌دایره ایجاد كنید تا بتوانید میله گوشیها را بین این نیم‌دایره قرار دهید.

اول میلۀ گوشیها را كه مكعب مستطیل است با چوب ساب آج زیر به صورت استوانه در بیاورید. از آنجا كه ابعاد میلۀ مستطیل شكل ۷×۷ میلی‌متر بود سعی شود در هنگام چوب ساب زدن، محلی كه به بالهای پروانه اتصال دارد، از ابعاد میلۀ گوشی كمتر نشود. میلۀ گوشی را به صورت كینك تراش دهید، به طوری كه قطر قسمت پایین میلۀ گوشی كه باید در جای گوشی قرار بگیرد، با سوراخ جای گوشی‌ها هم قطر باشد. در زمان تراش میلۀ گوشی، ته گوشی را در سوراخ گوشی قرار دهید و امتحان كنید تا هم اندازه باشند. بعد از انجام مراحل فوق، ابتدا سر گوشیها را با یك چوب ساب نیم‌گرد آج ریز و بعد با سوهان آج درشت زرگری پرداخت كنید و سرگوشیها را به شكل دو بال باز پروانه شكل دهید، كار بسیار آسانی است اما مستلزم تمركز دیده و حواس است.

این شكل دادن بیشتر به ساخت مجسمه شباهت دارد (حتی كل سازسازی) همین كه كار شكل‌دهی گوشیها به اتمام رسید، باید آنها را در سوراخها تنظیم و جاسازی كنید. با یك سوهان آج متوسط گرد كینك كه به ته آن به جای دسته، میله‌ای آهنی به قطر ۱ سانت و به طول ۱۰ سانت جوش آهن یا برنج داده‌اید و به شكل (T) در آمده، جای گوشیها را كینك كنید تا بتوانید میله گوشیها را كه كینك كرده‌اید در آنها قرار دهید و با چرخاندن آنها در جای گوشیها، گوشیها را هم روان و جاسازی كنید. چنانچه گوشیها قدری از نظر قطر زیادتر باشد و در جای خویش قرار نگیرند، باید مجدداً با سوهان آج زیر آنها را با ظرافت باریك كنید تا روان شوند. بعد از روان كردن گوشیها ساخت دوتار به پایان می‌رسد و زمان پرداخت كردن و پرده بستن و سیم انداختن و به صدا در آوردن آن می‌رسد.

معمولاً دوتار را رنگ نمی‌زنند و اگر بزنند چندان محسوس نیست، اما پرداخت روی كاسه و دسته را به نحو احسن انجام می‌دهند. پشت كاسۀ دوتار از بیخ دستۀ كاسه تا ته سیمگیر یك برآمدگی قیطانی شكل می‌دهند. چنانچه مایل به انداختن این برآمدگی باشید ابتدا از وسط پشت كاسۀ دوتار دو خط موازی به فاصله ۴ میلی‌متر رسم كنید و با یك ارّۀ كوتاه و ظریف دندانه ریز با دقت تمام، بغل دو خط موازی را كه در پشت كاسه كشیده‌اید به عمق حدود ۳ میلی‌متر ببرید و بعد با سوهان نیمه‌گرد زرگری، پشت كاسه را به مقدار ۳ میلی لیتر بسایید كه برجستگی وسط دو خط موازی نمایان شود، این كار را در طول پشت كاسه انجام دهید تا یك خط قیطانی از بیخ دستۀ كاسه تا زیر سیمگیر ایجاد و نمایان گردد.

بعد از آن كلیۀ كاسه دوتار را اول با كاغذ سمبادۀ آج متوسط و بعد با كاغذ سمبادۀ آج ریز سمباده بزنید تا سطح كاسه و صفحه و دسته كاملاً صاف و صیقلی و نرم شود همچنان كه گفته شده معمولاً دو تار را رنگ نمی‌زنند اما اگر مایل به رنگ كردن دو تار بودید، به فصل رنگ‌كاری كه در قسمت‌های پیشین ذكر شد، رجوع كنید.

در این قسمت می‌پردازیم به انداختن سیمها و خرك دوتار. درازای خرك دوتار را ۲ سانت و ارتفاع آن را ۵ میلی‌متر و قطر آن را ۵/۳ تا ۴ میلی‌لیتر در نظر بگیرید. برای ساخت خرك دوتار، ابتدا باریكه‌ای از چوب شمشاد یا چوب گردد را به قطر ۴ میلی‌لیتر و پهنای ۶ میلی‌لیتر و طول حدود ۱۰ سانت انتخاب كنید و یك لبۀ آن را در دو طرف با سوهان یخ دهید كه در دو طرف سر باریك این چوب به صفر برسد. قسمت زیر خرك را به حال خود بگذارید. حال این باریكه چوب را كه قاعدۀ آن مثلثی شكل و خود باریك را به صورت منشور متساوی‌الساقین درآورده‌اید، روی یك ورق سمبادۀ آج ریز كه زیر آن شیشه یا تخته‌ای كاملاً صاف و هموار گذاشته‌اید قرار دهید و با دو انگشت اشاره و شست این باریكۀ منشور مانند را با فشار روی كاغذ سمباده بكشید تا سطحی كه به وسیلۀ سوهان ایجاد كرده‌اید، یكنواخت و صاف شود.

بعد آن روی دیگر این باریكه را صاف كنید. حال ۲ تا ۵/۲ سانت از آن را اندازه بگیرد و با ارّۀ كمانی دندانه زیر ببرید، و پس از آن دو سر این ۵/۲ سانت را هم به طرف سر خرك پخ دهید و بعد از انداختن سیمها روی دوتار آن را زیر سیمها قرار دهید. برای انداختن دو سیم دوتار از بهترین نوع سیمهای فولادی استفاده كنید. قطر سیمها میلی‌لیتر (سیم نمره ۲۰) باشد، طول سیم را حدود ۱۳۰ سانت بگیرید و به این طریق دو طرف دو سر سیم را تاب دهید. ابتدا ۴ سانت از سر سیم را روی طول سیم قرار داده و بین انگشت شست و اشارۀ دست چپ محكم بگیرید و انگشت اشاره را در حلقۀ سیم كه روی هم قرار داده‌اید، ببرید و آن را به طرف بیرون از بدن خود بچرخانید (به طرف راست) تا سیم، به حالت زنجیره‌ای تاب خورد، چنانچه تاب سر سیم كم باشد و امكان باز شدن آن در موقع كوك كردن احساس شود، قبل از اینكه سیم را روی دوتار بیندازید، محل تاب داده را بین انبردست قرار دهید و مجدداً تاب آن را بیشتر كنید.

توجه داشته باشید سیم را كه در سر انبردست قرار داده‌اید، بیشتر از حد معمولی تاب ندهید زیرا امكان دارد كه سیم در اثر تاب دادن زیاد از ته حلقه قطع شود. بعد از تاب دادن دو سر سیمها آنها را كنار بگذارید. پردۀ دوتار را باید از پرده‌هایی كه در بازار موجود است و از رودۀ گوسفند ساخته شده است، تهیه كنید. برای بستن پرده روی دستۀ دوتار به فصلهای پیشین مراجعه كنید. پرده‌هایی كه در جنوب خراسان و تربت جام روی دسته بسته می‌شود ۸ تا ۹ عدد است. اما در شمال خراسان مخصوصاً قوچان، تعداد پرده‌های دو تار ۱۲ عدد یعنی ۲ تا ۴ عدد بیشتر از پرده‌های جنوبی است، بنابراین دو تارهای جنوب و شمال خراسان تا حدودی متفاوتند، هم در بستن تعداد پرده‌ها و هم اینكه دوتار شمال دسته‌ای بسیار باریك‌تر از جنوب دارد و در تركیب كاسه هم اندكی اختلاف وجود دارد.

بر اساس تحقیقاتی كه در خصوص دوتار انجام دادم و از توضیحات استاد عثمان محمد پرست اطلاعاتی به دست آمد، از به الجمله چرا دو تارهای تربت‌جام ۸ پرده و دو تار شمال خراسان ۱۲ پرده دارد، استاد عثمان اظهار داشتند كه چند پرده به تعداد پرده‌های دوتار اضافه كرده‌اند. به نظر می‌رسد كه برای نواختن بعضی از آهنگها نیاز به پرده‌های بیشتر است، گو اینكه به علت طول كاسه نمی‌توان پرده‌های بیشتری روی دستۀ دوتار بست، از طرفی هم، آهنگهایی كه به وسیلۀ این ساز نواخته می‌شود محدود است و از آن نمی‌توان در اركسترها به صورت كامل استفاده كرد.

از آنجا كه كولی‌ها هم از سازندگان این ساز هستند، و به دلیل كیفیت معیشتی خاصی كه دارند و به تمام نقاط ایران و جهان سفر می‌كنند، این ساز را با خود به دیگر نقاط برده و دیگر شهرها و كشورها هم به نوعی از این ساز تقلید كرده و سازهای دسته بلند زخمه‌ای را ساخته‌اند و نام دیگری بر آن نهاده‌اند. به همین دلیل كه اندازه‌های معین دیگر سازها را ندارد، می‌توان گفت كه دوتار، سازی وحشی و مهاجر است، مهاجر به این خاطر كه همراه كولی‌ها به سایر نقاط رفته و اشكال گوناگونی پیدا كرده است. قابل ذكر است كه ساز دوتار قدمتی دیرین دارد، می‌توان آن را اولین ساز دسته بلند ایرانی و حتی جهان دانست. بر اساس تحقیقات به عمل آمده، زادگاه سازهای زهی زخمه‌ای دسته بلند ایران بوده و به تدریج به نواحی مختلف جهان راه یافته‌اند، و آنها را می‌توان در زمرۀ قدیمی‌ترین متنوع‌ترین فراوان‌ترین و بالاخره رنگارنگ‌ترین سازها در جهان اسلام به حساب آورد.

اكنون باید پرده‌های دوتار را میزان كنید. چنانكه ذكر شد، تعداد پرده‌های دوتار جنوب خراسان، بین ۸ تا ۹ عدد است، چنانچه پرده‌های دوتار را به ترتیبی كه شرح داده شد، بسته باشید، می‌توانید سیمها را روی كاسه و دسته بكشید: ابتدا دو سر تاب دادۀ سیم را نگاه كنید، هر یك از آنها كه دقیق‌تر و بهتر تاب خورده بود برای انداختن به دندانه‌های سیمگیر انتخاب كنید و سر دیگر را به این ترتیب دور سر گوشی و میلۀ گوشی بپیچید. ابتدا میلۀ گوشی را وارد حلقۀ تاب دادۀ گوشی كنید و پس از آن آنرا به طور ضربدر روی سر گوشی كه به شكل دو بال باز پروانه ساخته‌اید، بپیچید تا مقداری كه لازم است روی میلۀ گوشی پیچیده شود.

سپس دیگر حلقۀ آزاد و سیم را به درز دندانه‌های سیمگیر وارد كنید، به طوری كه كاملاً در زیر دندانۀ سیمگیر جای گیرد، بعد مقدار اضافۀ سیم را كه برای پیچیدن روی میلۀ گوشی گذاشته‌اید، از طرف چپ پیچ دهید و پس از آن میلۀ گوشی را در جای گوشی قرار دهید و گوشی را با چرخاندن به طرف چپ قدری محكم كنید، همین كه دو سیم را به طرز ذكر شده روی دوتار انداختید، با بستن چند دور پردۀ محكم به سیمها و دستۀ پشت شیطانك به طرف سر دسته ببندید تا سیمها روی شیطانك بخوابد و برای كوك كردن و نیز میزان كردن پرده‌ها آماده شود.

ابتدا خرك را زیر سیمها در فاصله لبه شیطانك تا لبۀ خرك كه ۸۱ سانت است قرار دهید. كه در واقع، مقدار سیم آزاد روی صفحه و دسته دوتار است كه باید با پرده‌های روی دسته میزان شود برای اطمینان از اینكه خرك درست در جای معین قرار گرفته باشد، باید از لبۀ كاسه تا محل قرار گرفتن خرك ۵/۷ سانت باشد. حال اگر طول سیم را از لبه شیطانك تا لبه كاسه اندازه بگیرید، ۵/۸۸ سانت است. چنانچه مقدار ۸۱ را از ۵/۸۸ كم كنید، ۵/۷ سانت نتیجه می‌شود كه همان اندازه لبۀ خرك تا لبۀ پشت كاسه می‌شود، كه باید همیشه ثابت باشد. و خرك از این محل تعیین شده نباید به جلو یا عقب حركت كند تا پرده‌های میزان شده هم ثابت بماند.

بعد از معین شدن جای خرك باید پرده‌های دوتار را تنظیم كنید. ملاك ما، از لبۀ شیطانك تا لبۀ خرك است كه برحسب سانتی‌متر قید می‌شود، این تنظیم تقریبی است و بعداً باید توسط استادی مجرب دقیقاً تنظیم گردد تا صدای حقیقی نتها از آن شنیده شود. نخست سیم اول را كوك كنید این سیم همیشه صدای نت دو را می‌دهد و سیم دوم را كه صدای دو نت را نسبت به سیم اول می‌توان كوك كرد، یكی نت «سل» و دیگری نت «فا» است. حال با اندازه‌گیری دقیق از طرف لبۀ خرك به طرف شیطانك ۵/۷۲ سانتیمتر جدا كرده كه اندازۀ پردۀ اول دوتار از بالا دسته به طرف رأس خرك است. اندازۀ پرده دوم را از لبۀ خرك ۷/۶۵ سانت و اندازۀ پرده سوم را از لبه خرك ۵/۶۰ سانت، اندازۀ پرده چهارم را از لبۀ خرك ۶/۵۴، اندازۀ پرده پنجم را از لبه خرك ۷/۴۹، اندازۀ پرده ششم را از لبۀ خرك ۸/۴۵، اندازۀ پرده هفتم را از لبه خرك ۶/۴۰، اندازه پرده هشتم را از لبه خرك ۳۶ و اندازۀ پرده نهم را از لبۀ خرك ۵/ ۳۴ جدا كنید. اعدادی كه ذكر شد، اندازۀ پرده‌هاست. از لبه خرك تا محل اعداد مذكور باید علامت‌گذاری شود و پرده‌ها روی اندازه‌های قید شده به طور دقیق قرار گیرند.

در پایان متذكر می‌شود كه معمولاً سوراخهایی كه برای بهتر كردن صدا در روی صفحۀ دوتار ایجاد می‌كنند، كمتر از سوراخهایی است كه روی صفحۀ سه‌تار و تنبور تعبیه می‌كنند. در دو تار سوراخی در ته وسط كاسه روی خط قطانی شكل، ایجاد می‌كنند كه قطر آن حدود ۴ میلی‌لیتر است و روی صفحه هم چند عدد كه بهتر است نزدیك به بیخ دستۀ كاسه دوتار باشد. هرگز دو طرف خرك و نزدیك آن را سوراخ نكنید زیرا ارتعاشات سیمها را به طور محسوسی كم خواهد كرد.

منبع : سایت هنركده