گدام ، سیاه چادر بلوچی است كه به گدان و یا پلاس هم معروف است كه به‌عنوان سرپناه و منزل استفاده می‌شود و بافت آن توسط زنان و دختران به‌ویژه زنان عشایر انجام می‌شود كه از اصلی‌ترین كارهای روزمره آنان محسوب می‌شود. گدام بر اساس نیاز مردم منطقه به سرپناه مناسب، وفور ماده اولیه ساخت كه همان موی بز است، سادگی بافت، قابل حمل‌بودن، به شكل‌های دلخواه درآمدن، وضعیت آب و هوایی منطقه از یك ساختار ساده تشكیل شده اما كاربرد سكونتی آن باعث شده بود تا از رونق مناسبی در زندگی مردم به‌ویژه زندگی عشایری و پای‌كوهی محسوب شود. گدام بنابر نیاز خانواده‌ها و جمعیت آنان ابعاد مختلفی دارد كه ابعاد ۶.۱۲ و ۱۸ متری بیشترین كاربرد را داشته است.
امروزه استقبال از استفاده گدام كم شده اما می‌توان با حمایت و هدایت تولید آنرا توسعه واحیاء كرد و حتی با بازاریابی مناسب نسبت به صادرات آن به سایر استان‌ها و حتی كشورهای حاشیه خلیج فارس اقدام كرد تا اشتغال پایدار و مناسبی برای مردم منطقه بوجود آورد.
مراحل كار تهیه گدام
چیدن موی بز، جداكردن مو از كرك، شط‌كردن (یكنواخت كردن موها)، تاب دادن موها، ریسندگی با جلك (دوك)، تهیه دو نمونه نخ كلفت و نازك بنام شط و پود، نصب میخ طویله بزرگ در چهار طرف كار و نیز نصب میله یا چوب وسط (بهتو) از مراحل تهیه گدام است.
سادگی كار و ابزار مورد نیاز باعث شده طرح بافت نیز به صورت ساده انجام شود و شكل و نقوش خاصی در بافت گدام بكار برده نشود اما در بعضی مناطق دیگر امكان بكارگیری نقوش مختلف وجود دارد.
اعتقادات و خرافات
از قرن‌های گذشته اقلیم گرم وخشك و سرد و كوهستانی منطقه باعث شده بود مردم بیشتر زندگی كوچ‌نشینی داشته باشند این امر مستلزم استفاده از مساكنی بود كه جابجایی آن به راحتی انجام شود همچنین وفور مواد اولیه بافت گدام كه همان موی بز است كمك قابل توجهی به رونق بافت گدام می‌كند.
روش بافت
شیوه بافت گدام یا سیاه چادر در منطقه به‌صورت زمینی است، مواد اولیه بافت آن موی بز بوده كه ابتدا چیدن موی بز (موهایی كه قابلیت چیدن دارد) با استفاده از قیچی مخصوصی كه دوكارد نام دارد صورت می‌گیرد پس از جمع‌آوری موهای بز واچیدن مرحله دوم است كه كرك و احیاناٌ خار و خاشاك را از مو جدا می‌كنند. مرحله سوم نیز شط‌كردن است كه به‌وسیله دو عدد چوب نازك به موها ضربه می‌زنند تا موهای به هم چسبیده از همدیگر جدا شوند.
مرحله چهارم ریسیدن موها به همدیگر است كه با استفاده از دو دست موها را به هم تاب می‌دهند و نیز مرحله پنجم تاب‌دادن مجدد موها با نوعی چرخ كوچك دستی به نام جلك بوده كه ماحصل آن تولید نخ با موی بز است.
مرحله بعدی نصب ابزار كار روی زمین است این وسایل شامل بهتو، میخ طویله در چهار طرف كار، گله، دُپ، كمونه، سرهوایی و دو عدد چوب به‌صورت پایه كار برای زیر و رو كردن پودها و در نهایت بافت است كه این كار به‌وسیله زنان صورت می‌گیرد و حداقل زمان ممكن برای بافت ۱۰روز در نظر گرفته می‌شود.
روش‌های بافت گدام
روش بافت به صورت زمینی و ساده بوده تا علاوه بر یكنواختی كار سرعت نیز در انجام مراحل به اتمام به موقع گدام كمك كند.
طرح خاصی در این رابطه وجود ندارد و به علت زندگی عشایری و تردد مردم سعی بر سادگی بافت و سرعت در امور بوده است.
ویژگی‌های مواد اولیه
سبكی موی بز، عدم جذب رطوبت و آب، حركت هوا از میان تار و پود، جذب مناسب انرژی خورشید، فرم‌پذیری بافته در مكان‌های مختلف، وفور موی بز با توجه به آب و هوای منطقه و قیمت مناسب آن در ساخت گدام بسیار مؤثر است.
ابزار مورد نیاز برای بافتن گدام
ابزار لازم برای بافتن گدام یا سیاه چادر در منطقه موجود بوده و چنانچه وسیله خاصی مد نظر باشد به كمك صنعتگران آهنگری منطقه آنرا تهیه كرد، این ابزار عبارتند از موی بز، گوله، میله یا چوب نازكی كه در وسط كار و جلوتر از قسمت بافت نصب می‌شود.
دوپ یا همان شانه فلزی برای شانه‌كردن استحكام قسمت‌های بافته‌شده به‌كار می‌رود.
كمونه شامل دو عدد چوب كه با بالا و پائین‌كردن تاروپود بافت را در یك راستا تنظیم می‌كند. سرهوایی كه دو عدد چوب كمونه به آن وصل است. میخ طویله در چهار طرف كار برای ثابت نگه‌داشتن پایه‌های بافت استفاده می‌شود. طناب برای وصل میخ طویله و بافته داری به همدیگر و وصل كمونه به سرهوایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بهتو یا همان میله یا چوب كه از دو طرف تارهای موی بز به آن متصل شده تا كار بافت روی آن شروع شود.
دار گدام‌بافی بسیار ساده است و برای سهولت در كار به‌صورت زمینی نصب و استفاده می‌شود. برای ریسیدن موی بز كارگاه خاصی وجود نداشته و از فضاهای اطراف مساكن استفاده می‌شود و این كار بیشتر در فضای باز صورت می‌گیرد. رنگرزی در این نوع بافت صورت نمی‌گیرد و به‌طور طبیعی از همان رنگ موجود موهای بز به‌صورت تركیبی استفاده می‌شود. امروزه به‌صورت محدود در بعضی مناطق روستایی و عشایری منطقه بسته به نیاز و یا سفارش افراد تعدادی از صنعتگران به بافت‌گدام مشغول هستند.
تاریخچه و قدمت گدام
در طول تاریخ انسان برای حفظ خود در برابر تغییرات اقلیمی و فصلی و دوری از گزند حیوانات به دنبال سرپناه مناسب بودند. تولیدات نساجی، در خلال هزاران سال، از ساده‌ترین روش‌های بافندگی به وسیله در هم بافتن الیاف گیاهی و حیوانی تا بافندگی با دستگاه‌های پیچیده كامپیوتری ییشرفت كرده است. مشقات كوچ‌های فصلی، زحمت دام‌داری، گله‌داری و یا زندگی پردردسر در مناطق صحرایی سبب شد كه عشایر و صحرانشینان دست‌بافته‌هایی به‌وجود آورند كه سودمندی در مصرف، سهولت در حمل و نقل و به ویژه زیبایی ممتاز و سكونت مناسب را یك‌جا در خود جمع داشته باشد.
بافت سیاه‌چادر پیش از ظهور ادیان رایج بوده، اما اسلام گویی ذوق سلیم صحرانشینان، روستاییان و بومیان سرزمین‌های مختلف را در بافت سرپناه به گونه حیرت‌انگیزی تلطیف كرده، موجب خلاقیت هنری و شكوفایی فنی بیشتری شده است.
روستایان و صحرانشینان نیز برای رفع نیازهای خود و سایرین به بافتن سیاه چادر ادامه دادند. این مردمان، به‌ویژه چادرنشینان، مواد لازم بافندگی را از محیط طبیعی پیرامونشان به دست می‌آوردند.
كمرنگ شدن گدام‌بافی در بین روستاییان
اینك شیوه زندگی خاص پیش از صنعت و تجارت به سبك غربی، كه بافتن سیاه‌چادر سنتی را ممكن می‌ساخت، از بین رفته و احتمالا دیگر باز نخواهد گشت، لذا گدام‌های قدیمی با اشتیاق جمع‌آوری یا بعضا از بین می‌رود و دلایل این امر می‌توان قیمت بالا، عدم درخواست برای خرید، عدم تولید مناسب، وجود دلالان در به‌دست آوردن با قیمت كم این محصول برشمرد، بنابراین بافنده‌های امروزی وقت و تمایل به بافتن گدام مرغوب ندارند، زیرا صرفه اقتصادی برای آنان ندارد.
بلوچ‌ها در قرون یازدهم و دوازدهم، پس از حمله سلجوقیان و بیرون رانده‌شدن از كرمان و سیستان، در مناطق فعلی جایگزین شدند. تاریخچه بافندگی بلوچ‌ها نیز مانند سایر مباحث تاریخی این گروه، دستخوش تحولات بسیاری شده است، مرگ تقریبی زندگی سنتی، زیان جبران‌ناپذیری بر تولیدات محلی مردمان چادرنشین و روستایی این منطقه وارد آورد.
مزیت‌های حمایت از تولید گدام
رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی منطقه در سایه اشتغال به این صنعت بومی و صنایع وابسته به آن، از قبیل خراطی و آهنگری و غیره، جلوگیری از مهاجرت بی‌رویه روستاییان به شهرها و پرداختن به شغل‌های كاذب، كسب درآمد و ایجاد اشتغال پایدار در منطقه و حفظ این هنر و صنعت دیرینه از مزیت‌های حمایت از تولید گدام است.
نمونه‌های مشابه
گدام یا سیاه‌چادر در بعضی از مناطق روستایی و به‌ویژه عشایری در كشور مشاهده می‌شود و بعضا در قسمت‌های شرقی استان‌های خراسان رضوی و جنوبی و دامنه‌های سلسله جبال زاگرس به بافت آن نیز مشغولند.
از ویژگی‌های گدام در این منطقه می‌توان به ظرافت و بافت آن اشاره كرد. رنگ‌های تیره و آغشته به سفید و بور نمادی از زندگی در شرایط بد آب و هوایی منطقه را نشان می‌دهد، قابلیت حمل آسان و سبكی آن از دیگر ویژگی‌های گدام محسوب می‌شود.
تغییر سبك زندگی روستاییان و عشایر، زندگی در مساكن با مصالح آجری و آهنی، عدم حمایت از تولید، نبود بازار مناسب برای عرضه محصول، كمبود دام در منطقه وعدم صرفه اقتصادی باعث شده این هنر و صنعت به فراموشی سپرده شود.
اقدامات حفاظتی انجام شده
خریدتعدادی گدام (سیاه چادر) از مردم منطقه برای استفاده در فضاهای نمایشگاهی، شناسایی صنعتگران این رشته، برنامه‌ریزی برای تشكیل كلاس‌های آموزشی در ماه‌های آینده و پیگیری بیمه صنعتگران گدام‌باف در منطقه از جمله اقدامات حمایتی و حفاظتی اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی میرجاوه در این زمینه است.
ترغیب صنعتگران به تشكیل تعاونی‌های صنایع‌دستی برای خرید تضمینی محصولات هنری صنایع‌دستی به‌ویژه گدام صورت گرفته تا امكان توسعه این صنعت را در تمامی مناطق شهری، روستایی و عشایری فراهم سازد.
همچنین طرح‌ها و نقش‌های نو و جدید با حفظ اصالت و فرهنگ محلی به منظور جلب نظر مشتریان ارائه شده است.
در دسترس قراردادن مواد اولیه ارزان‌قیمت به تولیدكنندگان، تهیه كتابچه‌ها و بروشورهای تبلیغاتی برای معرفی گدام و نیز اخذ كد اصالت و استاندارد برای محصول از سایر اقدامات برای حفظ این آثار ارزشمند است.
