شیرینی سنتی اهری و یئددی قات فطیر آذربایجان ، كه پیش‌تر با نام «حامام شكر چؤرگی» و گاه «نَزیه» شـهرت داشته، هم نوعی نان و هم قسمی شیرینی است، اما در تقسیم‌بندی‌های غذایی در رده شیرینی‌های خشك آردی به شمار می‌رود و «یئددی قات فطیر» در رده نان‌های فطیر مغزدار است.نقطه آغازین پخت هر دو غذای مذكور شهر اهر از «محال قاراداغ» بوده است، اما به مرور، پخت آن‌ها در سایر شهرهای ایران به‌ویژه در حوزه استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل نیز گسترش یافته است. اهری و همچنین یئددی قات فطیر كه شاید به‌عنوان نیم چاشت بیشتر وجاهت داشته باشند، برخلاف صفت شیرینی كه با خود همراه دارد، در نقطه مقابل سایر شیرینی‌ها، تنها حامل نوعی احساس شادی و سرخوشی نیست، بلكه دارای وجهی فرهنگی – معنوی است و در آیین‌های مذهبی و عزاداری‌ها به‌عنوان ادای خیرات و احسان در قالب غذای نذری نیز استفاده می‌شود. در گستره جغرافیایی مورد بحث اهری و یئددی قات فطیر، از منظر جامعه‌شناسی از دو وجه روانی و اجتماعی قابل‌بحث است.
ویژگی‌های اكولوژیك و توپوگرافیك محال قاراداغ، ورزقان، كلیبر، هریس همسو با طبیعت زندگی دامی، موج گسترش دام‌پروری و ملزومات آن شده است؛ همچنین شرایط خاص آب و هوایی و عوامل و شرایط زمین‌شناختی در این منطقه، از دیرباز با تشویق و زمینه‌ساز گسترش زندگی كوچی شده است. از لحاظ باستان‌شناسی این منطقه محل تلاقی و عبور ایل راه‌های ارتباطی بین ییلاق و قشلاق كوچ روان است، به‌طوری‌كه ارتباط روستاها و عشایر قارادغ با بازارهای اهر و تبریز، از كانال ارتباطی شهر اهر ممكن بوده است. این منطقه در طول تاریخ در ارتباط دادن بین مردم قاراباغ جمهوری آذربایجان و ایران نیز نقش مهمی داشته است؛ در دوره قاجار چهره‌ای بازرگانی و تجاری یافت و به‌واسطه موقعیت استراتژیك خود با قفقاز رابطه تجاری داشت؛ وجود بازار سرپوشیده تاریخی «اوست اورتولو بازار» و كوچه‌بازارها و محوطه‌ها و مكان‌های خرید و فروش مانند راسته «اوچ توكان لار»، راسته «آغ مسجد» و راسته «قال قاپیسی» در بافت مركزی و تاریخی این شهر مؤید همین مسئله است.
از حوزه‌های فعال بازار اهر، تولید انواع مواد غذایی است؛ دو نمونه شیرینی سنتی «اهری»، «یئددی قات» و «فطیر» كه می‌توان هر دو را حد فاصل نان و شیرینی تعریف كرد، در طول چند ده گذشته علاوه بر كسب جایگاه خاص در میان ایلات و عشایر و جامعه شهری، با مجالس و دسته‌های محرم و مسائل آیینی هم، عجین شده و اعتبار معنوی نیز كسب كرده است.
تاریخچه این شیرینی
اینكه برای اولین بار در ایران چه كسی با مخلوط كردن چند ماده خوراكی در دسترس محصولی چنین پرطرفدار و متفاوت به نام شیرینی خلق كرد، بر ما آشكار نیست، اما با دنبال كردن سرنخ‌های تاریخی می‌توان به گمانه‌زنی‌هایی در مورد تاریخ گسترش این ماده غذایی در ایران پرداخت.
از مطالعه تاریخ قرون متأخر چنین استنباط می‌شود كه در دوره قاجار، قناد به كسی گفته می‌شد كه قند و نقل‌ونبات می‌فروخت. صنعت تولید قند و شكر در ایران آن عصر نوپا بود، به این دلیل قند با كیفیت مطلوب با طعم عامه‌پسند تولید نمی‌شد، بر این اساس قندهای روسی و بلژیكی، بیشتر مورد استقبال بودند. ناصرالدین‌شاه قاجار از جمله اشخاصی است كه به‌واسطه تلاش خود برای تولید قند ایرانی با شیرینی و شیرینی‌پزی عجین شده است؛ وی در روستای كهریزك كارخانه قندسازی با هدف تولید قند مطلوب به راه انداخت، اما تولید قند داخلی در بازار چندان طرفدار نداشت.
این امر در دوره پهلوی اول به سرانجام رسید و به‌مرور مقدمات رونق صنعت قنادی و شیرینی‌پزی را فراهم آورد. به‌این‌ترتیب می‌توان ادعا كرد از سال ۱۳۰۰ خورشیدی به بعد بود كه قند و شكر در كشور در حد نیاز فراهم آمد.
اهری را می‌توان حدفاصل نان و شیرینی تعریف كرد. تولید اهری محصول شرایط زمانی و مكانی حدود یك قرن پیش بوده است. به نقل از قنادان پیشكسوت، شخصی به نام مشهدی جلیل قنادی (پیشه خانوادگی ایشان دلیل انتخاب نام خانوادگی «قنادی» گشته) از اولین قنادان شهر اهر بوده است، وی پایه‌گذار قنادی «وطن» است كه هم‌اكنون از سوی نوه ایشان اداره می‌شود.
مشهدی جلیل قنادی در طی سفرهای تجاری خویش به آذربایجان و شوروی سابق، با این نوع شیرینی كه مناسب ارائه برای جامعه شهری اهر و جامعه سیال مراجعه‌كننده به بازار اهر بود، آشنا شد و تكنیك پخت آن را در ایران برای اولین بار با تغییراتی كه همسو با ذائقه مردم بومی منطقه باشد، اجرا كرد؛ این شیرینی در ابتدا با عنوان «نزیه» شهرت یافت و البته هم‌اكنون نیز كهن‌سالان شهر اهر این شیرینی را با همین نام خطاب می‌كنند، بعدها نام اهری به منظور منتسب ساختن این شیرینی به شهر اهر بر آن نهاده شد.
بازار سرپوشیده تاریخی اهر، به عنوان مكان تأمین مواد اولیه و حتی برخی ابزار موردنیاز زندگی مطرح است. در گذشته تمامی ظروف مورداستفاده از جنس فلزات مس و آلومینیوم و مالمین بوده، اما با ارائه استاندارهای تولید سالم و بهداشتی، استفاده از این اقلام كنار گذاشته شده است؛ با این حال هنوز مغازه‌هایی در راسته آغ مسجد اهر به چشم می‌خورد كه اقدام به تولید ظروف مسی می‌كنند.
شیرینی اهری با قالب‌های كوچك‌تر و از لحاظ ضخامت نازك‌تر از اهری‌های امروزی، ابتدا بیشتر در سطح بازار به فروش می‌رسید. علاوه بر این، در سینی‌های مسی چیده و به حمام‌های عمومی شهر اهر برده می‌شد تا به‌عنوان نیم چاشت همراه چای میل شود. برخی آن را با توجه به استقبال عامه مردم و گسترش ارائه آن در سطح حمام‌های شهر اهر، تحت عنوان «حامام شكر چؤرگی» به معنی نان شیرین سرو شده در حمام منظور بعد از استحمام، نامیده‌اند. پخت این شیرینی، متأثر از سبك غذایی سالم محور، در بیشتر شهرهای حوزه شمال غرب ایران شامل استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل گسترش‌یافته است.
در خصوص «یئددی قات فطیر» باید گفت كه این غذا عموماً توشه راه محسوب می‌شد؛ چرا كه در هنگام مراجعت عشایر روستانشین به بازار اهر و تبریز برای خرید، با توجه به مسافت بین محل اسكان و مقصد نهایی آن‌ها به‌منظور انجام فعالیت‌هایی كه عموماً بیش از یك روز به طول می‌انجامید، اقدام به پخت یئددی قات فطیر می‌كردند و با خود به همراه داشتند. در واقع پخت یئددی قات فطیر محصول شرایط زمانی و مكانی همسو با نیازهای عشایر قاراداغ است و ریشه در سبك زندگی آن‌ها دارد و بعدها در سطح جامعه شهری اهر مطرح شده است. برخلاف شیرینی سنتی اهری كه پخت آن در میان سایر مكان‌هایی كه پیش‌تر ذكر شد نیز گسترش‌یافته، در حال حاضر پخت یددی قات فطیر تنها در شهرستان اهر مطرح است.
