خواف یكی از شهرستانهای جنوبی استان خراسان رضوی با برخورداری از جاذبه‌های گردشگری متعدد شامل ۴۵۰ اثر تاریخی و سیاحتی از توان و ظرفیت بسیار گردشگری برخوردار و “مسجد گنبد سنگان” یكی از همین آثار است.سابقه تمدنی خواف كه تا پیش از ورود اسلام به خراسان بخشی از قلمرو پارتها بود به چندین هزار سال قبل می‌رسد. این خطه كه در عهد اشكانیان و ساسانیان هم جزو شهرهای آباد ایران بود امروزه وسعتی در حدود یك دهم خواف قدیم دارد.شهرستان مرزی خواف از شمال به شهرستان رشتخوار، از شرق به افغانستان و شهرستان تایباد، از جنوب به قاین و از غرب به شهرستان های گناباد و تربت‌حیدریه محدود می شود.
این شهرستان در طول تاریخ محل عبور شاخه ای از جاده ابریشم به طول ۱۰ هزار كیلومتر بوده است كه در قرن اول قبل از میلاد پایتخت وقت كشور چین را از طریق هرات به ایران وصل می كرد.بیش از ۹۰ اثر از مجموع ۴۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده شهرستان خواف در فهرست آثار ملی ثبت شده اند.سنگان یكی از چهار شهر شهرستان خواف در ۲۴ كیلومتری جنوب شهر كنونی خواف و بر سر راه خواف به باخرز و تربت‌جام قرار دارد.
این شهر هم مانند دیگر شهرها و آبادیهای خراسان بزرگ فراز و نشیب‌های فراوان به خود دیده و آثار فاخری چون مسجد گنبد و مسجد جامع در آن برجای مانده و شخصیتهای بزرگی چون علی بن قاسم سنجانی، ابو هشام سنجانی، ابوالحسن علی بن حمدویه سنجانی و ركن‌الدین محمود سنجانی (شاه سنجان) از آن دیار برخاسته‌اند.
سنگان خواف تا سده‌های اخیر پررونق بود به گونه‌ای كه جغرافی‌دانان و نویسندگانی چون مولف حدود العالم، ابن حوقل، استخری، یاقوت حموی، صفی‌الدین بغدادی، حمدالله مستوفی و حافظ ابرو آن را مورد توجه قرار داده و در تالیفات خود به صراحت از نقش این منطقه از نظر علمی و فرهنگی نام برده اند.
بخش سنگان در كنار ظرفیتهای اقتصادی از جمله وجود معادن سنگ‌آهن با یك میلیارد تن ذخیره و یكی از ۱۰ معدن بزرگ سنگ‌آهن در جهان و تامین‌كننده خوراك اولیه برای تولید ۱۷.۵ میلیون تن كنسانتره، ۱۵ میلیون تن گندله و پنج میلیون تن سنگ‌آهن، از ظرفیتهای فرهنگی و تاریخی بسیار برخوردار است.
سنگان خواف در حافظه تاریخی هموطنان زرتشتی نیز جایگاه خاصی دارد، زیرا به نقل از منابع معتبر تاریخی در مهاجرت بزرگ و دسته جمعی كه زرتشتیان در صدر اسلام از سنگان خواف آغاز كرده و از دره‌ها و كوه‌ها و كویرهای قهستان گذشته و خود را به جزایر خلیج فارس رسانده‌اند، از آن‌جا به بنگال هند مهاجرت كردند و در آن جا شهری به نام سنگان ساختند و در آن شهر مقیم شده‌اند.
سنگان در سده‌های اولیه هجری همانند زوزن و خرگرد و سلامه رو به پیشرفت گذاشته و آوازه آن در قرن ششم و هفتم هجری قمری به اوج رسیده كه نشانه‌های آن در قامت مسجد گنبد این شهر به چشم می خورد.
یك باستان شناس و پژوهشگر تاریخی و میراث فرهنگی استان خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: مسجد گنبد سنگان یكی از بناهای فاخر عصر شكوفایی فرهنگ و هنر ایران در زمان سلجوقی و در سال ۵۳۵ هجری قمری ساخته شده است.
رجبعلی لباف خانیكی افزود: این بنا با نقشه تقریبا مربع با دیوارهای گچ اندود و محراب گچبری بازسازی شده و گنبدی مزین به آجر در تركیبی موزون و چشم‌نواز با صلابت برجای مانده است و با توجه به نامناسب بودن در ورودی و نامتناسب بودن ایوان و صحنی كه بعدها به آن افزوده شده، احتمال دارد بنا در ابتدا یك چهارتاقی در انتهای ایوان قبله همانند گنبد خواجه نظام‌الملك، در انتهای ایوان قبله مسجد جامع اصفهان بوده است.
وی ادامه داد: در بررسی گورستانهای سنگان و روستاهای مجاور آن بر روی برخی قبور قطعاتی از كتیبه‌های آجری عصر سلجوقیان مشاهده شده كه بدون تردید متعلق به بنای باشكوهی از دوران سلجوقی در سنگان بوده است و بر لچكی‌های مسجد جامع سنگان هم از همان قطعات كتیبۀ آجری نصب است كه متعلق به تزئینات مسجد جامع نیست و احتمالا بازمانده از همان مسجد باشكوهی است كه اكنون بخشی از آن مسجد گنبد نامیده می شود.مسجد گنبد با اینكه تغییر و تحولات بسیار به خود دیده اما هنوز هم آثار و شواهدی از آن برجای مانده كه آن را بنایی باشكوه و زیبا جلوه می‌دهد.
این باستانشناس گفت: به دلیل گچبری و كاشی كاری زببای زیر گنبد این مسجد به نام مسجد گنبد معروف شده است.
وی افزود: قاعدۀ چهار ضلعی بنا به كمك گوشوارها و طاقنماها ماهرانه به هشت ضلعی و در نهایت دایره تبدیل شده تا استقرار گنبد بر فراز آن تسهیل شود و سطوح زیر طاق در گاهی ها و لچكی ها تجلی‌گاه گچبریهای متنوع و زیبا شده است.
لباف خانبكی ادامه داد: بر گنبد این مسجد یك رشته كتیبه كوفی گلدار بسیار زیبا قابل مقایسه با كتیبه مدرسه نظامیه خرگرد نقش بسته است.
وی گفت: روی دیوارهای مسجد گنبد سنگان گچ اندود است و مانند دیوار رباط شرف و رباط ماهی این منطقه تزئیناتی داشته است. نمای بیرونی بنا ساده و بی‌آلایش است و درخور آن همه شكوه و جلال فضای داخل نیست.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان خواف هم از پایان مرمت اضطراری مسجد گنبد سنگان با مشاركت شركت اپال پارسیان سنگان در سال جاری خبر داد.
محمود باعقیده گفت: با پیگیری فرمانداری شهرستان خواف و در راستای مسوولیت اجتماعی شركت صنعتی، معدنی اپال پارسیان سنگان، تفاهم‌نامه‌ای باهدف حفاظت و حراست از آثار تاریخی شهرستان منعقد شد كه بر این اساس در مرحله نخست ۵۰۰ میلیون ریال به منظور مرمت اضطراری چهار بنای تاریخی شهرستان اختصاص یافت.
وی مرمت های انجام شده در این بنا را بام سازی شامل جمع آوری اندود فرسوده، شیب بندی و كاهگل‌كشی اعلام كرد و افزود:مسجد گنبد سنگان كه به خاطر آجركاری و تزئینات زیبای گچی كه در زیر گنبد آن وجود دارد به نام مسجد گنبد معروف شده و در واقع موزه‌ای كوچك از ظرافت‌كاری‌ها و خلاقیتهای دست و اندیشه انسان است.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان خواف ادامه داد: این بنا از زیباترین بناهای عصر سلجوقی بوده كه هنوز نمازهای یومیه در آن اقامه می‌شود و بر اساس كتیبه‌ای كه باقی‌مانده سال ساخت آن ۵۳۵ هجری قمری است.
تاكنون ۱۰۵ اثر، محوطه و تپه تاریخی، طبیعی و میراث ناملموس شهرستان خواف در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
۳۵ جاذبه گردشگری و ۱۶ تأسیسات گردشگری در این شهرستان خواف وجود دارد.