برج كبوترخانه دستگرد قداده واقع در محله ای به همین نام بزرگترین برج كبوتر واقع در مركز شهر خمینی شهر است كه متعلق به دوره قاجار می باشد. این برج در دو طبقه با راه پله هایی كه به زیباترین شكل و با معماری بسیار زیبایی دسترسی را به طبقه دوم امكان پذیر می نماید با پلان دایره ای شكل احداث شده است. فضله كبوتر به دلیل وجود تركیبات آلی در كشاورزی به خصوص پرورش صیفی جات استفاده فراوان می شد. در نهایت تولید كود كشاورزی دلیل ساخت چنین برجی است.كبوترخانه ها قدمت هفتصد ساله دارند ولی به نظر می رسد برج خمینی شهر كه در محله دستگرد این شهرستان واقع شده حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال قدمت داشته باشد. این برج در سال ۸۱ توسط شهرداری تملك و طی چند مرحله بازسازی شده و امروزه به عنوان یك نمای تاریخی در پارك مهر خودنمایی می كند. برج كبوترخانه دستگرد خمینی شهر از لحاظ سازه و تزئینات بسیار شبیه به برج كبوتر آتشگاه، برج های روستای اسماعیل ترخان مباركه (همه مربوط به ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال پیش هستند) برج برزه دُرچه و برج رهنان مربوط به ۲۰۰ سال پیش می باشد.
معماری بنا
به كار بردن حداقل مصالح، ایجاد حداكثر فضای لانه كبوتر و فضاهای ارتباطی و دسترسی مناسب، از نكات معماری در ساخت این برج است. موقعیت برج نیز طوری است كه برای كبوتران ایمن و دسترسی به آب و دانه به سهولت امكان پذیر بوده است. توجه زیادی به جلوگیری از ورود حیوانات شكارچی مانند مار و گربه شده به طوری كه در وسط نمای بیرونی برج، كمربندی به عرض نیم متر از جنس گچ كشیده شده تا این حیوانات نتوانند از آن عبور كرده و به داخل بنا دسترسی یابند. ورودی كبوتران از سقف است و كمتر پنجره در آن به كار برده شده است. تمامی فضای داخل برج از سوراخ های ۲۰×۲۰×۲۵ سانتی متر پوشیده و با ایجاد لبه های خم دار در سطوح عمودی آنها، نشیمن گاهی مناسب جهت كبوتران ایجاد شده است. این كبوترخانه دو طبقه ای به تعداد حدوداً پنج هزار كبوتر گنجایش دارد. تصور كنید كه اگر نصف این تعداد هم با حركت انسان و یا حیوانات شكارچی، هراسان بال بزنند و پرواز كنند برج باید چه ارتعاشی تحمل كند تا تخریب نشود. معماران ایرانی راه حل این مسأله را در انتخاب فرمی ایستا (استوانه) با تكیه گاهی وسیع و كلاف های چوبی حل كرده اند. این برج شامل دو استوانه به صورت دور كامل و دیگری به صورت پره ای در داخل می باشد. جنس آنها از خشت خام و ملات گِل است. ضخامت بیرونی ۱/۵ متر در پایین و ۱/۲۵ متر در پشت بام است. استوانه داخلی از پنج پره خشتی تشكیل شده كه شبكه های زنبوری لانه كبوتران، تمامی سطح آنرا تا سقف پوشانده است. برج از دو طبقه تشكیل شده كه بر روی استوانه داخلی یك طاق عرقچین كم خیز اجرا گردیده كه از كف تا طاق ارتفاعی حدود ۱۸ متر دارد. جهت ورود كبوتران، پنج عدد فلفل دان بر روی آن تعبیه گردیده است. روی پشت بام و سقف طبقه دوم نیز پنج عدد ورودی كبوتر از جنس آجر با ساختمانی مشبك وجود دارد. دسترسی به پشت بام توسط پله ای است كه بین دو استوانه شاكله بنا چرخیده است. نمای بنا كاهگِلی است و در رخ بام آن نیز یك جان پناه آجری به تازگی الحاق گردیده است.
مرمت
برج كبوتر دستگرد پس از تملك توسط شهرداری طی سه فصل كاری تعمیر و بازسازی شده است كه از ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۴ بطول انجامیده است و اكنون از مكانهای گردشگری خمینی شهر است.
علت نامگذاری
در استان اصفهان و دیگر شهرهای ایران، روستاهای زیادی به نام دستگرد وجود دارد. مالكیت بر اراضی وسیعی از ایران پیش از روزگار فرمانروایی تازیان، «دستگرت» نامیده می شد. دستكرت/دستگرد در مأخذ پهلوی و سریانی بسیار مصطلح بوده است.
نحوه دسترسی به برج كبوترخانه
خمینی شهر، خیابان پروفسور میردامادی، پارك مهر، روبروی جاده دستگرد
