چشمه گمبان ارسنجان كه در ۱۴۵ كیلومتری شمال شرقی شیراز واقع شده است، یكی از مناطق توریستی شهرستان ارسنجان محسوب می شود. چشمه گمبان به همراه چند گمب در كنار آن و بیشه زارهای نی و درختان گز، زیبایی خاصی به این جاذبه توریستی بخشیده است. گمبان از چند فضای استخر مانند به نامهای گمب سنگی، گمب سیاه، گمب كافر، گمب شیرین، گمب شور و گمب علفی تشكیل شده كه به مجموع این گمب ها، گمبان می گویند. چشمه گمبان كه در شمال غربی پارك ملی و پناهگاه حیات وحش بختگان واقع شده، دریاچه یا تالاب طشك را تغذیه می كند. تالاب های طشك و بختگان قبلاً از بزرگ ترین و پرآب ترین دریاچه های كشور محسوب می شدند. این دو دریاچه در سال های پرباران گسترش یافته و به هم می پیوندند. چشمه گمبان، تالاب گمبان، سد یا بند گمبان و جزیره گنبان از نقاط دیدنی و زیبای دریاچه طشك می باشد. بنا به روایتی قدمت بند گمبان به دوره ساسانی برمی گردد و به درخواست دختر شاه ساسانی در آن زمان بر روی این چشمه احداث كرده بودند كه به آن سد دختر می گفتند و هنوز بقایایی از آن موجود است.
گمبان شامل یك چشمه اصلی است كه آب آن پس از تجمع در چند گمب و طی مسافت ۵ كیلو متر وارد دریاچه طشك میشود و البته چند گمب آب دیگر نیز دارد كه آب آنها تقریبا راكد بوده و هر كدام اسم منحصر به فرد خود را دارند. نیزار ها و درختان گز اطراف این منطقه به این مجموعه زیبایی خاصی بخشیده اند. درجه حرارت آب چشمه از حداقل ۱۹ تا حداكثر۲۳ درجه سانتیگراد در ماههای مختلف سال متغیر است.
این منطقه تاریخ پرفراز و نشیبی گذرانده است. در دوره ای از تاریخ روستاهای اطراف گمبان توسط نیروهای نظامی انگلیس تخریب و عده زیادی كشته شدند.
ویژگیهای منطقه
طشك و بختگان و مناطق كوهستانی بین آنها و جزایر متعددی كه در این دو تالاب وجود دارند مجموعه طبیعی بسیار باارزشی را به وجود آورده اند. این تالاب ها در ذخیره سازی آب برای اراضی كشاورزی حاشیه تالاب بسیار مهم هستند همچنین از مناظر و چشم اندازهای بدیع و بی نظیری به منظور جذب گردشگران داخلی و خارجی برخوردار می باشند. تالاب بختگان از معدود تالاب های جهان است كه در زمستان آب شیرین در سمت شرق آن و در تابستان آب شور در سمت غرب آن در جریان است. ویژگی بی همتایی كه در هیچ كجای دنیا یافت نمی شود. منطقه بختگان و طشك نخستین بار طبق مصوبه شماره ۷ مورخ ۹/۱۲/۱۳۴۷ شورای عالی نظارت بر صید به عنوان منطقه حفاظت شده اعلام گردید و سپس در سال ۱۳۵۴ به عنوان پناهگاه حیات وحش مصوب شد و در سال ۱۳۷۴ قسمتی از پناهگاه به عنوان پارك ملی بختگان اعلام گردید. این تالاب به دلیل ارزش های بالایی كه دارد توسط سازمان بین المللی حیات پرندگان به عنوان زیستگاه مهم برای پرندگان تشخیص داده شده و همچنین در سال ۱۳۵۴ در كنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است. دریاچه طشك كه در شمال دریاچه بختگان قرار گرفته وسعت كمتری دارد اما از نظر شرایط طبیعی با دریاچه بختگان تفاوتی ندارد. ده جزیره بزرگ و كوچك در این دریاچه دیده می شود كه از نظر تخم گذاری پرندگان به ویژه پلیكان ها حائز اهمیت است. پرتگاه ها، صخره ها و دره های عمیق و مناظر كوهستان از جاذبه های اكوتوریستی منطقه است. «به طور تقریبی ۱۳۰هزار هكتار كوه، دشت و دامنه بین دو دریاچه واقع گردیده كه به اضافه كوه های خانه كت در جنوب دریاچه، بخش كوهستانی پناهگاه را تشكیل می دهند.
تاكنون دریاچه طَشك با وسعت تقریبی ۸۰۰ كیلومتر مربع ژرفایی كمتر از بختگان دارد و در فصول خشك، ارتباط آن با بختگان قطع می شود. تعدادی جزیره و شبه جزیره كوچك و بزرگ از جنس رادیولاریت، سنگ های پلاژیك و آهك های سروك در این دو دریاچه وجود دارند كه مهم ترین آنها جزایر نرگس و گنبان (در دریاچه طشك) و جزیره مناك در دریاچه بختگان است كه مساحت آنها تابع شرایط بارندگی سالانه است. بلندترین نقطه جزیره گنبان ۱۷۳۴متر از سطح دریاست كه از سطح دریاچه حدود ۱۸۵متر بلندتر است. بنا به اظهارنظر كارشناسان شیلات كشور چشمه «گمبان» شهرستان ارسنجان بهترین محیط پرورشی ماهی خاویار در كشور است و بهترین خاویار دنیا را می توان در این چشمه تولید كرد. چشمه گمبان به سبب پایین بودن میزان شوری آب و ثابت بودن دمای آن در مقایسه با دریای خزر، بهترین محیط پرورش ماهی خاویار در سطح كشور محسوب می شود. اما هم اكنون از آب آن برای كشت غلات و صیفی استفاده می شود.
ویژگی اقلیمی
گرم ترین ماه سال تیر با ۲۹درجه سانتیگراد و سردترین ماه سال دی با ۵/۴درجه می باشد. میانگین سالانه دما ۱۶/۹درجه سانتیگراد است. حداكثر مطلق درجه حرارت ماهیانه ۳۷/۶درجه سانتیگراد مربوط به تیر و حداقل مطلق آن مربوط به دی با ۱- درجه سانتیگراد است.
پوشش گیاهی
در این مناطق درختان و درختچه های بنه، بادام كوهی، تنگرس، كیكم و قیچ دیده می شود. در منطقه باغو در دشت ساحلی درختچه های قیچ به صورت یك نوار پهن تا ادامه كوه روییده است. زمین های ورودی رود كر و گمبان به دلیل داشتن آب شیرین، پوشیده از نیزار و درخت گز است. بالاتر از این نوار پوشش متراكمی از درمنه به چشم می خورد. جنگل های بلوط زاگرس در این منطقه به علت كاهش ارتفاع و افزایش درجه حرارت به جنگل های بنه و بادام كوهی تبدیل می شوند. از شمال دریاچه طشك تا حوالی ارسنجان بخشی از انبوه ترین جنگل های بنه استان دیده می شود كه این پوشش تنها در مناطق كوهستانی دور از شهر و دسترس پابرجاست و دشت ها همه به زیر كشت هستند.
زیست جانوری
از میان حیات وحش مهره دار تعداد ۴۶ گونه از رده پستانداران، ۲۱۸ گونه از رده پرندگان، ۳۶ گونه از رده خزندگان، ۳ گونه از رده دوزیستان و تعداد ۲۳ گونه ماهی در پارك ملی و پناهگاه حیات وحش بختگان زندگی می كنند. كل و بز، قوچ و میش، گربه وحشی، گرگ، پلنگ ایرانی، خارپشت خرگوش، كفتار، شغال، روباه، لاك پشت، مار گوخری و در دشت ها آهو در حال زیست هستند. آبزیان این دریاچه ها ماهی كپور، میگوی آرتیما، سیاه ماهی می باشد.
تالاب بختگان و طشك به دلیل موقعیت جغرافیایی علاوه بر داشتن پرندگان بومی، پذیرای انواع پرندگان مهاجر است. آبچلیك پا سرخ، آنقوت، آگرت، اردك، انواع غازها، گنجشك سانان، بالابان، بلدرچین، بحری، پرستوی دریایی، پلیكان، تنجه، تیهو، داركوب پری شاهرخ، دال، درنا، دلیچه، دم سرخ، جغد كوچك، چنگر، چلچله، چوب پا، حواصیل خاكستری، خروس كولی دم سفید، خوتكا، سارگپه پا بلند، سار، سنقر گندم، شاهین، انواع عقاب ها، قمری، كبك، كوكو، كبوتر، كلاغ كوهی نوك سرخ، لك لك و هوبره از جمله پرندگان موجود در این دریاچه هستند. در این تالاب ها ۹۵ گونه پرنده كه اغلب مهاجر زمستان گذران هستند، شناسایی شده است.
بند گمبان
«بند گمبان یا بند دختر از جمله بندهای نسبتاً سالم استان فارس محسوب می شود كه ساخت آن به دوره آل بویه و به روایتی دوره ساسانی باز می گردد. در نخستین سال های سده پنجم هجری دیدگاهی پدید آمد كه اگر بندی دور چشمه آبی بكشند، آب بالا می آید و بر زمین سوار می شود. در نیمه سده نهم هجری، این بند دیگر كارایی نداشت و دیرگاهی از تخریب قسمت هایی از دیواره آن می گذشت. پیش از قرون نهم، مردم روی بند را گورستان كرده بودند تا هم مرده هایشان از نم زمین به دور باشند و هم دسترسی به چشمه برای غسل مرده ها آنان را به راه دور نكشاند. بی تردید در زمان استفاده بند برای گورستان، این بند به طور كامل از كار افتاده و قرن ها از ویرانی آن گذشته بود. درون این سد سه چشمه آب وجود دارد. از سه چشمه، چشمه شرقی شیرین تر است و كم و بیش می توان از آن برای آبیاری برخی گیاهان استفاده كرد. آب دو چشمه دیگر نمك بیشتری دارد و زمین را زودتر شور می كند. آب شیرینی كه از زیر كوهستان های شمال می آید، هنگام بالا آمدن از چشمه ها به آب شور دریاچه كه در زمین تا زیر چشمه پیش رفته است برخورده و شور می شود. در چشمه شیرین، آب از یك غار زیرزمینی بالا می آید و مجال برخورد كمتری با آب زیرزمینی شور دریاچه را پیدا می كند. آب همین چشمه است كه به دورش بند دختر را كشیده اند. ژرفای چشمه را كسی نمی داند. بارها برای شناخت آن تلاش شده ولی هیچ شناگر ساده ای نتوانسته است كف آن را پیدا كند. گویا در سال ۱۳۷۲ نزدیك به ۲۰ كامیون خاك در دهانه چشمه ریخته شده كه همه فرو رفته است. چشمه ای كه بند گمبان در كنارش كشیده شده یكی از سه چشمه ای است كه در كنار هم در شمال دریاچه طشك و بر سر راه ارسنجان به آباده تشك قرار گرفته اند.
گمپ در سرزمین پارس چشمه ای است ژرف كه از كف زمین می جوشد و مانند آن، یكی گمپ آتشكده در فیروزآباد است و دیگری با همین نام در پای خرمن كوه فسا قرار دارد. در كنار این دو گمپ، آتشكده وجود داشته است ولی نشانی از چنین بنایی در گمبان نیست. همانطور كه ذكر شد بند گمبان بر روی دیواره خود دو گورستان را جا داده است. گورستان قدیمی تر در شرق بند است و دیگری كه جدید‌تر است در دامنه غربی جا دارد. تمام گورهای قبرستان قدیمی تر، جز یكی دو تا بدون سنگ مزار است. روی یكی از سنگ مزارهای به دست آمده بدن یك پازن كشیده شده كه نشان دهنده شكارچی بودن مرده است. آن شكارچی احتمالا در جوانی مرده است. واژه جوان را می توان از لابه لای واژه های ناخوانای سنگ به سادگی خواند. این سنگ در زیر سنه ۵۸۱ تراشیده شده و نقطه نون سنه، درست زیر عدد ۵ افتاده و این عدد را برای كسی كه تند بخواند به گونه ۹ درآورده است. افسوس كه این سنگ هم رو به نابودی است. این بند از معدود بندهای استان فارس است كه در مسیر آب رودخانه ساخته نشده و برای انباشت آب سه چشمه هم جوار ایجاد شده است. وسعت و سالم بودن گمبان از دیگر ویژگی های آن محسوب می شود. در بعضی اسناد از واژه گمپان (گمپ) هم استفاده شده است. بند گمبان به ثبت ملی رسیده است.
روستای گمبان
نام دیگرروستای گمبان روستای شرق آباد است. شرق آباد ارسنجان در «بخش مركزی» و در دهستان علی آباد ملك قرار دارد. فاصله روستا تا مركز شهرستان ۱۸ كیلومتر و تا مركز دهستان ۲۳ كیلومتر می باشد. این روستا در كنار جاده آسفالت بین شهری ارسنجان آباده طشك قرار دارد. فاصله شرق آباد تا جاده اصلی شیراز-اصفهان ۴۲كیلومتر است. مهمترین راه ارتباطی روستا جاده ای است كه از داخل آن عبور می كند و شهرهای ارسنجان و آباده طشك را به هم وصل می كند. سایر راه های اطراف روستا شامل راه های خاكی است كه به اراضی كشاورزی ختم می شود.
نحوه دسترسی به چشمه گمبان
چشمه گمبان، در هجده كیلومتری شرق شهر ارسنجان مركز این شهرستان و در كنار دریاچه طشك، واقع شده و ۱ كیلومتر بعد از روستای شرق آباد قرار دارد. (در بزرگراه اصفهان- شیراز پس از عبور از كنار آثار باستانی پاسارگاد با گذر از تونل تنگ سعادت شهر بعداز پلیس راه وارد شهر سعادت شهر یا پاسارگاد می شوید و طی مسافت پنج كیلومتر به سمت ارسنجان به جنگل بناب ارسنجان می رسید و ادامه مسافت پانزده كیلومتر وارد شهر ارسنجان خواهید شد.)
