محوطه تاریخی چغازنبیل در استان خوزستان قرار دارد.این محوطه در جنوب‌غربی ایران، در ۳۵ كیلومتری جنوب شرقی شهر باستانی شوش قرار گرفته است.ساخت این شهر كه حدود ۱۲۵۰ سال قبل از میلاد مسیح (ع) در دوران عیلامی‌ها آغاز شد، بعد از حمله آشوری‌ها ناتمام ماند.هزاران خشت و آجر استفاده نشده‌ای كه در این محوطه باقی مانده، گواهی بر این موضوع است. چغازنبیل به سال ۱۹۷۹ در فهرست آثار جهانی یونسكو ثبت شد.چغازنبیل در اوایل قرن ۱۳ قبل از میلاد توسط پادشاه عیلامی «اونتاش نپیریشا» در نزدیكی رود دز ساخته شد و «دوراونتاش» نامیده شد.
معنای دوراونتاش، قلعه اونتاش است. البته در برخی متون میخی از این شهر با عنوان «ال اونتاش» به معنی شهر اونتاش نام برده شده است.در مركز شهر، معبد عظیمی به صورت مطبق بنا شده كه امروزه دو طبقه از آن پابرجاست.این معبد، ذیقورات نام دارد كه به دو تن از خدایان بزرگ عیلامی؛ «اینشوشیناك» و «نپیریشا» اهدا شده است.معبد چغازنبیل بزرگترین اثر معماری بر جای مانده از تمدن عیلامی است كه تا كنون شناخته شده است.
دورتا دور ذیقورات را دیواری احاطه می‌كرده كه در مجاورت آن در جبهه شمال غربی معابدی برای خدایان كریریشا، ایشنی‌كرب و هومبان بنا شده است.همچنین معابد دیگری در جبهه شمال شرقی قرار داشته‌اند و مجموعه این معابد توسط حصار دیگری احاطه میشده است.در خارج از این حصار بقایای اندكی از خانه‌های شهر در سطح زمین دیده می‌شوند. دورتادور شهر سومین دیوار قرار داشته كه كل شهر را محصور می‌كرده است .اول این حصار خارجی حدود چهار كیلومتر است. در زاویه شرقی شهر و در نزدیكی حصار خارجی، كاخ‌های شاهی قرار داشته‌اند.در زیر یكی از این كاخ‌ها پنج مقبره زیرزمینی كشف شده است كه احتمالا به خانواده شاهی تعلق داشته‌اند. در طرف مقابل شهر و بر روی ضلع شمال غربی حصار خارجی مخزنی برای آب موجود است.
ذیقورات با تشدید روی حروف «ق» و «ر» كلمه‌ایی اكدی است. در ایران این كلمه عموماً زیگورات نوشته می‌شود. واژه زیگورات از فعل زیگورو به معنای بلند و برافراشته ساختن مشتق شده است.واژه چغازنبیل نیز متشكل از دو جز چغا به معنای تپه و زنبیل به معنای سبد است.گویا قبل از حفاری معبد، ویرانه‌های تپه مانند آن یك زنبیل واژگونه را تداعی می‌كرده است و به همین علت شهر كهن «دور اونتاش» را به این نام خوانده اند.
بناهای مهم چغازنبیل
حصار اول
این حصار در بر گیرنده زیگورات و معابد و بنای نیایشگاه است كه در آن ۶ دروازه وجود دارد و از طریق همین دروازه‌ها زائران به محوطه معبد وارد می‌شدند. مصالح به كار رفته در حصار اول خشت و گل‌كوبیده است. به این حصار تمنوس می‌گفته‌اند.
حصار دوم
حصاری است كه حصار اول و بخشی از بناهای تاریخی چغازنبیل را در بر گرفته است.
حصار سوم
حصار سوم چغازنبیل نشانگر محدوده شهر بوده است و حصارهای اول و دوم و مجموعه بناهای چغازنبیل را در بر می‌گیرد. مصالح به كار گرفته شده در ساخت این حصار، عموما خشتی هستند.در روی این دیوار ناودان‌هایی به فاصله‌های تقریبی ۴۷ تا ۵۰ متر قرار گرفته‌اند. این ناودان‌ها به گونه‌ای ساخته شده‌اند كه آب را به بیرون حصار و به فاصله دوری هدایت كنند تا مانع نفوذ آب به زیر دیوار و اطراف ناودان شوند.
بناهای حصار اول
معبد ذیقورات یا زیگورات
در مركز شهر چغازنبیل معبد عظیمی به صورت مطبق بنا شده است. این معبد «ذیقورات» نام دارد كه به دو تن از خدایان بزرگ عیلامیان یعنی «اینشوشیناك» و «نپیریشا» اهدا شده.
معبد چغازنبیل بزرگترین اثر معماری بر جای مانده از تمدن ایلامی است كه تا كنون شناخته شده است. معبد زیگورات شامل چهار جبهه است.
معبد الهه اینشوشیناك
این معبد كه به الهه اینشوشیناك هدیه شده دارای ۵ اتاق است كه همگی آنها در یك ردیف قرار دارند.
در مدخل ورودی معبد، یك سردر هلالی از خشت و ملات گچ وجود دارد. در زیر تاق ورودی دروازه معبد كه به «دروازه مجلل» معروف است، آجرنوشته‌هایی دیده می‌شود كه در هر دو سمت دروازه قرار دارند. در دروازه مجلل از جنس چوب و مزین به نقش‌هایی با شیشه بوده است.
معبد اینشوشیناك دارای سالمترین و بهترین كلون‌ها و لولاهای در و همچنین پاشنه‌های سنگی است.
معبد دیگری در نزدیكی این معبد قرار دارد كه آن هم اینشوشیناك (آ) نام داشته است اما طبق یافته های باستان شناسان این معبد نسبت به معبد اینشوشیناك (ب) از اهمیت كمتری برخوردار بوده است.
مجموعه معابد شمال غربی
این سه معبد موقعیت ممتازی در شهر باستانی «دور اونتاش» داشته اند. این مجموعه در مجاورت حصار درونی در جبهه شمال غربی ذیقورات قرار دارند و از دو نیایشگاه برای ایشن‍ی كاراپ و كی‌ر‌یریشا كه مستقیماً به روی صحن شمال غربی باز می‌شوند و نیاشگاه سوم كه برای خدای گال ساخته شده تشكیل می شوند.
معبد چهارگوش غربی
هر یك از اضلاع این معبد ۱۷ متر است و هریك از چهار زاویه آن به سمت یكی از جهات اربعه قرار دارد. ورودی این معبد در شمال شرقی آن تعبیه شده است، سقف تمام اتاق ها در این معبد با خشت خام به صورت طاق هلالی از نوع آهنگ پوشانده شده است.
معبد چهارگوش جنوب شرقی
هر یك از اضلاع این معبد كه زوایای آن به طرف جهات اربعه است ۱۸ متر است. حیاطی در زاویه غربی بنا قرار گرفته است، كه اتاق‌های معبد به این حیاط وابسته‌اند. ورودی آن در روی وجه جنوب شرقی قرار گرفته و بر دالان كوچكی باز می‌شود.
نیایشگاه‌های سه گانه
روبروی جبهه جنوب غربی سه نیایشگاه شناسایی شده اند و اشیایی از آنها به دست آمده كه نذوراتی بوده است كه سربازان آشور میلی به غارت آنها نداشته اند.
از اشیای یافت شده در این سه نیایشگاه می توان به قرص هایی تزئینی كه برای تزئین در به كار می‌رفته اند، مهره هایی از جنس خمیر شیشه، مجسمه های گراز، گاو كوهاندار، لاك پشت، پرندگان و حیوانات كوچك از جنس خمیر شیشه و انگشتری از جنس قلع با روكشی از طلا كه در آن دایره ای از آهن قلم زنی شده است، اشاره كرد.
دروازه بزرگ
دروازه بزرگ بزرگترین و عریض‌ترین دروازه‌ای است كه در دیوار حصارهای اطراف ذیقورات تعبیه شده است و مخصوص تردد شاه و درباریان بلندمرتبه بوده است.
در این دروازه كلون‌های سنگی مشابهی بسته میشده كه توسط بست‌های فلزی به در چوبی متصل بوده‌اند.
دروازه ارابه‌ها
این دروازه در گوشه جنوبی حصار اول واقع شده است و كف‌پوشی از سنگ روی سطح دروازه دیده می‌شود.
درز این كف‌پوش سنگی را با با ملات قیر معدنی پر كرده‌اند. بر روی این سنگ فرش آثاری شبیه به آثار چرخ گاری دیده می‌شود و به همین دلیل این دروازه به نام دروازه ارابه‌ها مشهور شده است. چهارپایان را برای قربانی كردن در معابد از این دروازه وارد می‌كرده‌اند.
دروازه شمال شرقی
این دروازه بزرگترین و مهمترین دروازه تمنوس است كه چهار برج دارد. دو برج در خارج و دو برج دیگر در داخل حصار واقع شده است.
تمام كف دروازه با آجرهای شكسته‌ای كه هنوز هم لكه‌هایی از آنها باقی مانده فرش شده بوده است. دروازه اینشوشیناك و دروازه غربی دو دروازه دیگر حصار اول بوده‌اند.
دروازه شوش
این دروازه دروازه تكیه زده بوده اند كه گذرگاه باریكی را به وجود می‌آوردند.
این گذرگاه باریك نشان می‌دهد كه از این دروازه فقط عده معدودی گذر می‌كرده‌اند و وارد تمنوس می‌شده‌اند. كف این دروازه با خشت شكسته فرش شده و زمین بیرون این دروازه را با سنگریزه فرش كرده اند.
دروازه مسدود شده
در ۱۶۳ متری زاویه شرقی و ۸۱ متری گذرگاه شاهی قرار دارد. این دروازه از نظر معماری و ابعاد، نسبتاً ساده است و به نظر می‌رسد كه تمام این دروازه را مسدود كرده‌اند.
دلیل چنین حذفی روشن نیست. از این دروازه گذرگاهی شروع می‌شود كه آن را به سه قسمت مركزی دروازه با دری یك لنگه منتهی می‌كند.
گذرگاه شاهی
در دیوار جنوب شرقی دروازه دیگری وجود دارد كه به گذرگاه شاهی معروف است. قسمت مركزی این دروازه با كفسازی زیبایی از آجرهای سالم پوشیده شده بود، كه در امتداد طول دیوار جنوب غربی‌اش سكوئی به عرض ۲ آجر وجود دارد.
این دروازه، تنها دروازه‌ای است كه پلكانی خم شده به شكل آرنج در آن وجود داشته و همین پلكان صعود به بالای برج ها و دیوار حصار را آسانتر می‌كرده است.
برج نوركیپرات
این برج كه پیش‌آمدگی آن بطرف بیرون است، در وسط دیوار جنوب شرقی و درنزدیكی گذرگاه شاهی قرار دارد. در ساخت این برج از آجر استفاده شده است.
مجموعه غربی
دیوارهای پیدا شده در این مجموعه از آجر شكسته ساخته شده بودند. ضخامت این دیوارها بسیار كم است.
یك آشپزخانه ابتدایی هم در این مجموعه قرار دارد. این بنا برای سكونت كارگران ساخته شده بوده است.
مجموعه شمال غربی
این مجموعه با دیوارهایی از آجر شكسته ساخته شده است. دیوارهایی كه سه حیاط و دو اتاق ساخته شده به درازا را محاط می‌كردند.
در درون این مجموعه محوطه محصوری پیدا شد، كه با دو دیواره از خشت خام درست شده بود. در این محوطه گذرگاه عریضی وجود دارد، كه به طرف حصار تمنوس می‌رود. در این گذرگاه آثاری از یك ناودان و دو سكوی خشتی وجود دارد.
مجموعه شرقی
این مجموعه، كه در ضلع شرقی حصار اول (تمنوس) واقع شده متشكل از چهار نیایشگاه است.
نمای تمام این نیایشگاه ها رو به گذرگاه شاهی است. این مجموعه توسط راهی كفسازی شده كه فقط قسمتهای ناچیزی از آن باقی مانده است، به گذرگاه شاهی متصل می‌شود.
زاویه شمالی تمنوس
در این بخش ۹ مورد كفسازی شده با آجر شكسته از زیر خاك پیدا شد، كه همه به موازات همدیگر بودند. طول این كفسازی‌ها به ۳۰ متر می‌رسید و عرض هر یك از آنها بطور متوسط ۵۰/۴ متر بود.
در این منطقه همچنین مصالح ساختمانی و اتاق های نیمه تمامی یافت شد كه نشان از یك عملیات ساختمانی نیمه تمام بود.
یافته شدن مصالح بنایی و نیز سه نواری كه یكی از آنها پر از قیر معدنی و یكی دیگر مملو از گچ بود صحت این فرضیه را تائید كرد. در كنار این مصالح دو حلقه چاه كشف شد كه با توجه به آب شور و غیر قابل شرب این چاه ها گمان می رود از آب آنها برای عملیات ساختمانی استفاده می‌كرده‌اند.
مجموعه جنوب شرقی
این مجموعه شامل سه حیاط است كه در اطراف آنها اتاق‌هایی ساخته شده است. این اتاق ها بلند و باریكند و سكوهایی نیمكت مانند دارند. ساختمان این بخش نیز به دلیل هجوم ویرانگر آشوری ها ناتمام مانده است.
بناهای دیگر چغازنبیل
ورودی شاهی
این ورودی مجلل در دیوار حصار خارجی شهر در ضلع جنوب شرقی نزدیك به كاخ شماره ۳ باز شده است.
كاخ آرامگاه‌ها
در ضلع جنوب شرقی چغازنبیل و در نزدیكی حصار سوم، مجموعه بناها‌یی قرار دارد كه به آن محوطه شاهی گفته می‌شود.
كاخ آرامگاه‌ها در این محوطه قرار دارد. این نام را به دلیل وجود پنج مقبره زیر زمینی سرداب مانند در این كاخ، بر آن گذاشته‌اند.
این مقابر آرامگاه پادشاهان و شاهزادگان ایلامی بوده اند. علاوه بر این آثاری از تزئینات شیشه‌ای و گل‌میخ‌های لعابدار در كاخ به دست آمده است.
كاخ شماره ۲
این كاخ سه حیاط دارد و با خشت خام ساخته شده است. در این كاخ چندین اتاق و یك حمام نیز وجود دارد.
كاخ شماره ۳
این كاخ كه در نزدیكی زاویه شرقی حصار بیرونی شهر قرار دارد، دو حیاط دارد. حیاط‌های این كاخ نیز مانند كاخ شماره ۲ توسط اتاق‌هایی متصل به هم ولی با امكانات و راحتی بیشتر نسبت به اتاق‌های كاخ شماره ۲ محاط شده است.
نیایشگاه نوسكو
این بنا كه در محوطه سكونت شاه قرار دارد به شكل (تی) انگلیسی است و نیایشگاه خصوصی شاه و خانواده سلطنتی بوده است.
مخزن
چسبیده به حصار خارجی رو به جبهه شمال غربی ذیقورات، تاسیساتی متشكل از یك مخزن در خارج دیوار و یك حوض واقع در درون حصار وجود دارد و شبكه ارتباطی آنها یك سیستم متشكل از نهرهای كوچك بوده است.
آب ذخیره شده در مخزن از طریق همین سیستم وارد حوضی كوچك میشده و ساكنان چغازنبیل آب مصرفی خود را از این حوض بیرون می‌كشیدند. برای اینكه آب به این مخزن برسد كانالی نزدیك به ۵۰ كیلومتر حفر می‌شود. این كانال از رود كرخه شروع می‌شود.
چغازنبیل ازجمله بناهای باشتانی كشورمان است كه در فهرست آثار میراث جهانی یونسكو به ثبت رسیده است.
