نار شیطان جیرفت درختی برگ ریز یا نسبتا همیشه سبز است كه به دلیل گل های زیبا، مقاومت به دما و خشكی بالا، درمان برخی بیماری ها، چوب مرغوب و …. قابل توجه است. انار شیطان یكی از زیباترین درختان گل دهنده دنیا و بومی جنوب آسیا و هندوستان، بویژه مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری و بسیار مقاوم به خشكی، یخ زدگی و آتش سوزی است. این درختچه در جنوب و جنوب شرق ایران نیز رشد می كند. استان های بوشهر، خوزستان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان، فارس و كرمان از زیستگاه های اصلی این گونه گیاهی است كه به شكل توده های كوچك خالص پراكنش دارد.
بیشترین پراكندگی آن در خاورمیانه در دشت گلپركی جیرفت در استان كرمان است كه می توان آنرا ذخیره گاه ژنتیكی اصلی این گیاه معرفی نمود. جنوب استان كرمان با دارا بودن چهار ذخیره گاه گونه نادر انار شیطان بعنوان قلب تولید این گیاه محسوب می شود. درخت گل پرك كه به زبان فارسی به نام های گل پرك و انار شیطان معروف است از نظر دارویی، صنعتی، زیست محیطی، فضای سبز، كنترل فرسایش و ژنتیكی اهمیت ویژه‌ای دارد و از نظر دارویی از پوست، برگ، میوه و دانه این گیاه استفاده های فراوان می شود.
گل پرك از نظر ژنتیكی گونه ای نادر در كشور مان است كه به دلیل استفاده از شاخ و برگ برای تعلیف دام ها، سوخت چوب و زغال و برخی خواص دارویی آن از یك طرف و رشد كند و امكان تجدید نسل كم آن از طرف دیگر رو به نابودی و انقراض است.
جنگل انار شیطان دلفارد جیرفت با پنجاه هكتار از بزرگترین ذخیره گاه های این گونه كمیاب در ایران است كه در فصل گل دهی جلوه ای زیبا را در ورودی منطقه نمونه گردشگری دلفارد به نمایش می گذارد. روستای میجان جبالبارز جیرفت نیز تنها روستای ایران است كه طبیعت گُلِپرَكی (انار شیطان) در كوچه باغهای این روستا خودنمایی می كند و مردم این روستا با این طبیعت زیبا همسایه هستند.
دره دلفارد از مناطق گردشگری ایران در جنوب استان كرمان است كه در نزدیكی جیرفت واقع شده است. این منطقه آب و هوایی مدیترانه ای دارد و مملو از باغهای بزرگ مركبات به خصوص پرتقال است. در این دره انواع درختان گرمسیری و سردسیری در كنار هم رشد می كنند كه این امر بر زیبایی منطقه افزوده است. دره دلفارد همچنین بزرگترین ذخیره گاه جنگلهای انار شیطان است كه به دلیل گل دهی این درختان، یكی از زیباترین مناظر طبیعی را در این دره می توان دید. تاكنون هجده رویشگاه انار شیطان یا گل پرك با وسعت بیش از صد و بیست هكتار در منطقه جنوب كرمان شناسایی شده است.
جاده های مرتفع و پیچ در پیچ دره دلفارد و روی كوههای منطقه مملو از بوته های بادام كوهی است كه در نهایت یكی از زیباترین مناظر طبیعی استان كرمان را تشكیل می دهد. دلفارد به سرزمین آبشار ها نیز معروف است، وجود چندین آبشار متوالی كه هر كدام در بالادست دیگری است به زیبایی این طبیعت افزده است، این آبشارها كه حوضچه های آبریز آنها به “گلم های دختر كش” معروف هستند هر هفته و در ایام تعطیل هزاران گردشگر را به خود جذب می كند.
انار شیطان یكی از گونه های درختی بسیار با ارزش است كه با توجه به ارزش منحصر به فرد اكولوژیكی، اقتصادی و دارویی و همچنین سخت بودن تكثیر و زادآوری آن باید در راستای حفاظت از این منبع مهم ژنتیكی برنامه ریزی و مدیریت درست صورت بگیرد.
لازم به ذكر است كه عكس درخت انار شیطان در كتاب THE BEAUTY OF TREES (زیبایی درختان) توسط انتشارات Quercus لندن چاپ و منتشر شده است. مولف این كتاب به نام Michael Jordan صد درخت زیبای دنیا را با عكس و توضیحات در مورد ویژگیهای درخت، رویشگاه و…
نام علمی
انار شیطان، سمنگ، پرپوك با نام علمی Tecomella undulata گونه ای درخت كوچك از تیرهٔ پیچ اناریان است. در ایران این درختچه را با نامهای محلی گلپرك، پرپوك، سمنگ، سونگ، حمید، فرفار و ساج بیابان نیز می شناسند.
پراكندگی جغرافیایی
انار شیطان از زیباترین درختان گل دهنده دنیا و بومی هندوستان و جنوب آسیا بویژه مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری است. این گیاه از گونه های مهم مناطق بیابانی و خشك در جنوب ایران است كه در استان های فارس، بوشهر، خوزستان و هرمزگان به صورت توده های كوچك نسبتاً خالص پراكنده است. در سیستان و بلوچستان نیز در شهرستان های قصرقند، فنوج و ایرانشهر رشد می كند. این گیاه با نام محلی چه درخت در استان كهگیلویه و بویر احمد با پراكندگی بسیاركم و محدود نیز می روید. همچنین یكی از مناطقی كه انار شیطان در آنجا وجود دارد، دهستان هنگام از توابع شهرستان قیروكارزین استان فارس است كه به نان سمنگ مشهور است و در زمین های زراعی دهستان هنگام به تعداد محدودی وجود دارد، در گذشته به محلی كه این درخت بصورت انبوه وجود داشته «تل سمنگی» می گفتند. جنگلی به نام گلپركی دلفارد در جیرفت از رویشگاه های معروف آن در ایران است.
كاربرد دارویی و گیاهی انار شیطان
انار شیطان درختی بسیار مقاوم به خشكی، یخ زدگی و آتش سوزی است و برگ های آن خوراك دام را تشكیل می دهد. این گونه نادر از نظر صنعتی از جمله درختانی است كه چوب هایی زیبا و مقاوم با تراكم بسیار زیاد و قابلیت استفاده در صنعت چوب دارد. چوب انار شیطان حاوی مواد لاپاكول بوده كه دارای خاصیت ضد قارچ و موریانه است و برای تولید مبلهای بسیار گران قیمت، اسباب بازی و وسایل خاص و لوكس استفاده میشود.
پوست این نوع درخت خواص دارویی دارد و بذرهای آن برای درمان جراحت و ورم های چركی بكار می رود. همچنین درمان برخی بیماریها مانند لكه های سفید روی پوست، بزرگی طحال و نیز سفلیس با این گیاه امكانپذیر است. پوست درخت گل پرك دارای مواد آرامبخش و مقوی قلب بوده و ساقه های این درخت دارای خواص ضد باكتریایی، محافظت كننده كبد و ضد درد یا مسكن است. برگ های آن حاوی اسیدهای اولینولیك، اوروسولیك و بتولینیك هستند كه در طب سنتی از این گیاه برای درمان بی اختیاری ادرار، بزرگی طحال، سوزاك و برخی بیماری های پوستی و كبدی و از دانه های آن برای جلوگیری از آبسه استفاده می شود.
اهمیت زیست محیطی
انار شیطان از نظر زیست محیطی پناهگاه مناسبی برای بسیاری از جانوران مناطق خشك و حشرات نادر است و قسمتی از آشیانه اكولوژیك آنها را تشكیل می دهد، همچنین یك منبع ژنتیكی كمیاب است كه پراكنش آن فقط در برخی قسمت های شمال غرب هندوستان، جنوب پاكستان، عربستان و جنوب ایران گزارش شده است. درخت گل پرك از نظر فضای سبز، گونه ای مقاوم به خشكی و سازگار با شرایط خشك و نیمه خشك ایران است كه در زمان گل دهی بسیار زیبا بوده و شكل تنه و آرایش شاخسارهای آن به قدری جذاب است كه در فهرست زیباترین درختان جهان در آمده است. انار شیطان از نظر كنترل فرسایش به خوبی در اراضی شنی و فرسایش پذیر دامنه ها رشد كرده و شنهای روان را تثبیت می كند. بر اساس بررسی ها و مشاهدات محققان از زیستگاه های آن در سطح كشور، توانایی و استقرار كنترل فرسایش خاك توسط درخت گل پرك گزارش شده است. گیاه انار شیطان با توجه به مقاومت زیاد به خشكی و آتش سوزی گزینه مناسبی برای كنترل جنگل زدایی و توسعه جنگل در مناطق خشك و نیمه‌خشك است، همچنین گل پرك از نظر ژنتیكی گونه ای نادر است كه متاسفانه بدلیل استفاده نامناسب در ایران رو به انقراض است.
انار شیطان بین ۵۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر ارتفاع دارد. ۴ تا ۱۲ متر دارد. برگهای تقریباً همیشه سبز انار شیطان متقابل باریك و كشیده با كناره های صاف است. گلهای آن درشت بی بو و سرخ رنگ یا زرد مایل به قرمز و درازای جام گلها ۴ تا ۷ سانتیمتر كه دارای شهد شیرین است. میوه باریك و دراز آن ۲۰ سانتیمتر طول دارد. پرچمها از جام گل بلند تر، كیسه های بساك دو حجره ای با حجره های واگرا، میوه كپسول خورجین مانند، خطی طویل، دوحجره ای، دو دریچه ای، تقریباً فشرده است و دانه ها در جهت عرضی بالدار، بالها ضخیم و در نهایت با لبه ای تا حدودی غشایی است. در طی سال بدون نیاز به آبیاری و فقط با رطوبت محیطی و آبی كه حاصل از بارندگی های فصلی است می تواند به حیات خود ادامه دهد. شب هنگام كه در مناطق كویری به ویژه در زمستان سرمای شدیدی حاكم می شود، این گیاه مقاوم است. این گونه در برخی از مناطق خشك و بیابانی كشور جزو تك گونه‌ها محسوب می شود. این گیاه با روش های مختلف تكثیر می شود ولی چون نیازهای اكولوژیك خاصی از نظر رطوبت و نوع خاك دارد، تكثیر مصنوعی آن به راحتی انجام پذیر نیست كه این مسئله سبب می شود زادآوری و بقای این گیاه دچار مشكل شود.
گیاه روی خاك های شنی تا شنی -لومی سفید و نیز سنگلاخ های بستر رودخانه می روید. pH خاك برابر ۵/۷ و EC آن ۳/۱ دسی زیمنس بر متراست. میزان عناصر میكرو، ماكرو و كربن آلی در خاك كمتر از میزان استاندارد است. انشعابات ریشه ای طویل و متعدد آن، گیاهان جدید را از طریق تكثیر رویشی حتی در فاصله سی متری یا بیشتر ایجاد می كند. گل آذین خوشه گرزن، گل ها بی بو، پیش پرچم، پرچم ها هترومورف دارای استامینود و دگرگرده‌افشان، دارای گلپوش پیوسته و در وسط ساختار ترشحی دیسكی دارد كه حدود یك میلی لیتر مایع بی رنگ یا بنفش ترشح و در جلب گرده افشان ها موثر است.
تهدیدات
به دلیل سیلاب ها و نیز شنی بودن خاك، با شستشو و كنده شدن خاك، عناصر شسته شده، سیستم ریشه ای آشكار و در معرض خطر عوامل محیطی قرار می گیرند. فقدان تشكیل دانه، تكثیر رویشی كم و از از بین رفتن گیاهك های ایجاد شده از طریق تكثیر رویشی بدلیل چرای دام ها و خشكی یا گرمای زیاد، خطر تهدید آن را افزایش و نیاز به حفاظت و تكثیر را جدی تر می كند.
نه تنها جلوگیری از فرسایش ژنتیكی این گونه نادر از نظر حفظ ذخایر ژنتیكی جنگلی موجود در كشور از اهمیت زیادی برخوردار است، بلكه تولید نهال های آن در سطح زیاد و توسعه سطح زیر كشت آن به منظور استفاده از درخت انار شیطان در صنایع داروسازی، صنعت چوب، كنترل فرسایش، زیباشناسی و فضای سبز ضروری است.
تعیین موانع موجود برای تكثیر این گونه، شناسایی عوامل تخریب رویشگاه های آن، تعیین نیازهای اكولوژیك، دامنه بردباری ژنوتیپ ها در برابر تنش های محیطی، ارزیابی تنوع ژنتیكی جمعیتهای باقی مانده، ارائه روشی برای تكثیر انبوه و سریع، تعیین مكانها یا سایتهایی برای استقرار این گیاه و ایجاد رویشگاه های جدید از جمله مهم ترین گام ها و اولویتهای تحقیقاتی است كه برای حفاظت از گونه بسیار باارزش انار شیطان در كشور باید مورد توجه قرار بگیرد. به این منظور نخستین و اساسی ترین گام در طرح جامع حفاظت از نابودی گونه های در معرض انقراض، شناخت روابط پیچیده آن با سایر موجودات و محیط اطراف آنها و به عبارت دیگر مطالعات بوم شناسی آن است.
نحوه دسترسی به درختان انار شیطان
منطقه مدیترانه ای دلفارد جزء زیباترین مناطق استان كرمان می باشد كه در بیست كیلومتری شهر جیرفت قرار دارد. از جیرفت به سمت دلفارد ابتدا به جنگل حفاظت شده “گلپرك “می رسیم.
