ابریشم دوزی ممقان در چند دهه اخیر بسیار شهرت یافت . شهر ممقان، نام یكی از مراكز بخش‌های آذرشهر واقع در ۴۲ كیلومتری شهر تبریز، مركز استان آذربایجان شرقی می باشد . ابریشم‌دوزی ممقان تبریز كه برخی به غلط آن را ممقان‌دوزی نیز می‌نامند، با توجه به مفاهیم طرح‌های به كار گرفته شده، یكی از زیباترین ابریشم‌دوزی‌هاست كه با پی بردن به معنای آنها ارج و قیمت این ابریشم‌دوزی صد چندان می‌شود. این ابریشم‌دوزی در گذشته فقط جهت تزیین كلاه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته و در واقع گرایش‌ها و اعتقادات فرد پوشنده را نشان می‌داده است. از آنجا كه سر، بالاترین و ارزشمندترین عضو بدن است، جهت نگهداری و محافظت آن از كلاه‌های تزیین شده با این نوع ابریشم‌دوزی، كه جنبه‌ی طلسم گونه نیز داشته استفاده می‌شده است؛ اما امروزه از این نقش برای تزیین زیر لیوانی كمربند، رومیزی، جلیقه، كیف و… استفاده می‌شود.
از آنجا كه مردم شهر ممقان، ترك زبان و آذری هستند، اصطلاحات محلی خاصی جهت دوخت قسمت‌ها و نقوش گوناگون به كار می‌برند. این اصطلاحات تركی است و در اینجا فقط تیتروار به آنها اشاره می‌شود، اما ضرورت آشنایی با این دوخت زیبا فقط از این لحاظ حس می‌شود كه این دوخت، شهرت جهانی یافته، اما بسیاری از مردم هموطن ما با آن بیگانه‌اند. بلكه آشنایی با این نوع ابریشم‌دوزی به حد آشنایی با بخشی از فرهنگ و قومیت مردم ایران زمین اهمیت دارد. در این ابریشم‌دوزی معمولاً اصطلاحاتی از قبیل پورن (بیضی)، گردكانی (گردویی)، داراخ (شانه)، شامیل لخ (دوخت جقّه‌ها) و دُكمه قِراقی (لبه‌دوزی) رواج دارد و این گونه ابریشم‌دوزی روی پارچه‌های دبیت مشكی دوخته و تكمیل می‌شود.
متاسفانه برخی از اصطلاحات تكنیك دوخت به غلط جزو نقشه و طرح تلقی شده است كه ما جهت تفكیك آنها از یكدیگر اصطلاحات فارسی را با توجه به آموزش‌های بخش دوخت‌های مقدماتی به كار می‌بریم تا ادغام مراحل دوخت برای همه علاقه‌مندان به سادگی ممكن باشد.
وسایل مورد نیاز:
۱. پارچه‌ی مشكی در ابعاد دلخواه، حداقل ۱۵*۱۵ سانتی‌متر برای دوخت یك گل هشت پر در وسط (گل وسط به شكل دایره است).
۲. سوزن ترجیحاً بلند و ظریف (حدود چهار سانتی‌متر) و یك سوزن كوبلن.
۳. نخ ابریشمی به رنگ‌های آبی، نارنجی، سفید، مشكی، قرمز، سبز، زرد و بنفش.
۴. پارچه‌ی متقال یا لایی چسب.
۵. طرح مورد نظر.
۶. كاربن
۷. قیچی
روش كار و آماده‌سازی پارچه
– ابتدا قبل از اقدام به دوخت، بهتر است پارچه را لایی چسب بزنید. اگر پارچه مشكی باشد، كار زیباتر خواهد بود.
– لایی چسب بین دبیت و متقال قرار می گیرد كه می‌توان آن را به وسیله‌ی اتو به دبیت و یا متقال چسباند (هر سه قطعه باید یك اندازه باشد).
لازم به ذكر است كه در منقطه برای لایی زدن از روزنامه یا كاغذ گراف استفاده می‌شود كه این نوع لایی زدن كار را غیرقابل شست وشو می‌كند. بهتر است شما از لایه‌ی چسب كاغذی یا پارچه‌ای طبق توصیه‌های ذكر شده استفاده كنید.
نخ‌های ابریشمی (استات و یا ویسكوز) را به صورت دو یا سه‌لا استفاده كنید.
– پارچه را با ۲ تا ۵/۲ سانتی‌متر اضافه از لبه‌ی طرح، برش بزنید.
– برای طرح اندازی از كاربن زرد یا سفید استفاده كنید. طرح اندازی در ممقان معمولاً ذهنی انجام می‌شود. ابتدا برای دوخت، گل وسط را با نخ كوك، قسمت‌بندی، سپس اقدام به دوخت می‌كنند. شما می‌توانید طرح را در ابعاد و اندازه‌های دلخواهتان قبلاً طراحی كنید و به صورت آماده داشته باشید.
شایان ذكر است كه طرح‌های سوزن‌دوزی ممقان با الهام از طبیعت و بینش شخصی هنرمندان از محیط زندگی تأثیر می‌گیرد.
در ابتدا نخ‌هایی از مركز دایره به محیط وصل می‌شود و یك دایره‌ی هشت قسمتی روی پارچه ایجاد می‌شود. سپس با كوك‌هایی بلند، تمام نقاط قطرها را دو به دو به یكدیگر متصل می‌كنند تا شكل ستاره‌ای هشت پر روی پارچه دوخته شود.
– قبل از شروع دوخت، مقداری نخ ابریشمی مشكی را به صورت ده تا پانزده لا آماده سازید و در یك قرقره بپیچید (حداقل ۵ پنج متر، البته با توجه به سطح كار، این اندازه متغیر است).
– پس از طرح اندازی روی پارچه، لبه‌ی اضافی پارچه را به پشت برگردانید و لبه‌ی كادر را زنجیره بزنید و در حالی كه سه لایه‌ی متقال، لایی چسب و پارچه‌ی دبیت را به هم متصل كرده‌اید، از مركز طرح شروع به دوخت كنید.
مراحل دوخت
۱. معمولاً در مركز كار همیشه یك دایره وجود دارد. این دایره موسوم به گردكانی به قطر ۵/۱ تا ۳ سانتی‌متر است. در صورتی كه دایره بزرگ باشد، داخل آن یك ستاره یا گل چهارپر با دو رنگ متضاد سبز و قرمز یا آبی و نارنجی یا زرد و بنفش دوخته می‌شود و اطراف این ستاره یا گل چهارپر را دندان موشی می‌زنند، گلبرگ‌های گل ستاره به شیوه‌ی برگ دوطرفه دوخته می‌شود و گلبرگ‌های گل چهارپر به طریق ساتن‌دوزی، توپردوزی می‌شود.
برای دوخت ستاره یا گل، حتماً از دو رنگ متضاد استفاده می‌شود. بهتر است دو نخ رو به روی هم از یك رنگ باشد و قسمت بالا كه دندان موشی درجه‌ای است، با رنگ مخالف گلبرگ زده شود.
اگر در قسمت وسط فقط یك دایره‌ی كوچك باشد، آن را با دندان موشی مدور با رنگ سفید یا زرد پر می‌كنند كه اصطلاح محلی آن «گویگ» یا ناف است و اطراف آن را دو و یا پنج ردیف زنجیره‌ی ساده می‌زنند تا مركز كار كاملاً مشخص و برجسته شود.
۲. مرحله‌ی بعد، دوخت گل هشت پر است. این گل نماد میترا است؛ چرا كه میترا یا خورشید، نزد نیاكان ما از قدرت عظمت و قداست خاصی برخوردار بوده است. پیشینیان بر این اعتقاد بودند كه دوام هستی به خاطر وجود اوست و از آنجا كه این گل، مظهر روشنایی، زندگی، باروری و حیات كائنات بوده است، آن را روی كلگی كلاه می‌دوختند تا ارزش و قداست آن را نشان دهند. گل میترا را همیشه با چهار رنگ كه دو به دو با هم متضاد است می‌دوزند؛ یعنی دو رنگ متضاد همنشین هم، و دو رنگ مشابه در مقابل هم قرار می‌گیرد. دوخت از نوك گلبرگ‌ها به روش دوخت برگ دو طرفه انجام می‌شود و معمولاً رنگ‌های سبز مكمل قرمز، آبی مكمل نارنجی، و زرد مكمل بنفش مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این مرحله از دوخت «آی چك ماخ» نامیده می‌شود.
٣. قسمت بالای گلبرگ‌ها نیز دندان موشی درجه‌ای زده می‌شود؛ البته رنگ‌ها به صورت متضاد دوخته می‌شود؛ یعنی بالای گلبرگ نارنجی، رنگ آبی و بالای گلبرگ آبی، رنگ نارنجی استفاده می‌شود. در اصطلاح محلی این قسمت از دوخت را «جوت لماخ» (جفت كردن) می‌نامند.
۴. در صورتی كه بخواهید كار بزرگ‌تر شود، می‌توانید دایره‌ی وسط را در یك كادر مربع قرار داده و گوشه‌های آن را با زنجیره توپردوزی، و حاشیه‌های اطراف را به آن اضافه كنید ( مطابق شكل). یك كادر با حد فاصل سه سانتی‌متر از دایره‌ی گل نیلوفر بكشید و داخل آن را با شكل‌های فوق پُر، و اقدام به دوخت كنید. به این حاشیه در زبان تركی «سوچك ماخ» (آب كشیدن یا حاشیه كشیدن) می‌گویند و دوخت‌های بست را كه معمولاً با بست عمودی، مورب و با گل تزیین می‌كنند، «آق یرآچماخ» می‌نامند كه البته می‌توان آنها را دور هر كادر مربع، مستطیل و یا دایره از دوخت‌های بست استفاده كرد.
۵. توپردوزی بته جقه‌ها به روش زنجیره‌دوزی و دوخت تیغ ماهی است. ابتدا اطراف طرح‌ها را با چند ردیف زنجیر ساده بدوزید. این مرحله از دوخت را «شامیل لخ» می‌گویند و سپس داخل بته جقه‌ها و نیم دایره‌ها را با زیگزاگ فشرده و یا درهم، توپردوزی كنید. شایان ذكر است كه در اصطلاح محلی این مرحله از درخت را «گل لاماخ» می‌نامند.
۶. حدفاصل بین طرح‌ها را با ابریشم مشكی به شیوه‌ی دندان موشی توپردوزی كنید. وقتی مرحله‌ی پایانی دوخت انجام می شود، لبه‌ی كار را كه قبلاً به وسیله‌ی زنجیر به پشت برگردانده‌اید، بعد از دوخت زنجیره، با نخ ابریشم مشكی دندان موشی بزنید.
۷. پس از طی مراحل گوناگون دوخت زمینه‌ی پارچه، پارچه‌ی آستری را با ۱ تا ۵/۱ سانتی‌متر اضافه از پارچه‌ی آستری برش بزنید و با توگذاشتن اضافه‌های پارچه‌ی آستری، آن را به روش پس‌دوزی به پشت كار بدوزید.
كلیه ابریشم‌دوزی‌ها اعم از كلاه، جلیقه، كیف، زیرلیوانی، رومیزی و… پس از انجام دوخت نهایی بهتر است جهت محفوظ ماندن و زیباتر شدن آستركشی شود. به خاطر داشته باشید همیشه باید به هنگام برش هر پارچه‌ای كه قرار است پس از طی مراحل دوخت آستركشی شود، آستر آن را نیز در ابتدا دقیقاً مطابق با پارچه‌ی رویه برش بزنید. در برخی از پارچه‌های نخی حتی لازم است قبل از برش زدن آستری، آن را در آب سرد خیس كنید تا مرحله آب رفت پارچه طی شود. معمولاً آستركشی‌های سنتی به لبه‌های كار، پس‌دوزی می‌شود و حتی پایه‌های دندان موشی لبه كار نیز با آستركشی پوشانده می‌شود. در اینجا طرح‌های پیشنهادی جهت تزیین سارافون و رومیزی ارائه شده است.