ریپورتاژ آگهی
مراحل تولید قلمكار

مراحل تولید قلمكار

حال در این مطلب مراحل تولید قلمكار را برایتان شرح می دهیم .قلمكار نوعی پارچه طرح دار نساجی ایرانی است.
  • 1400/12/22
  • استان : اصفهان
  • شهر : اصفهان
  • دسته : صنایع دستی ایران
آدرس : استان اصفهان, اصفهان
تلفن : 66059000-021

حال در این مطلب مراحل تولید قلمكار را برایتان شرح می دهیم .قلمكار نوعی پارچه طرح دار نساجی ایرانی است. پارچه با استفاده از تمبر‌های چوبی چاپ شده طراحی می‌شود. تمبرها عمدتا از چوب گلابی ساخته شده اند كه دارای انعطاف پذیری و تراكم بیشتری برای حكاكی و ابزار قدیمی است. در این كارگاه صدها الگوی مختلف از جمله طرح‌های عربی، طرح‌های فلور و فون، طرح‌های هندسی، طرح‌های قبل از اسلام، صحنه‌های شكار، بازی‌های پولو، اشعار فارسی، كتیبه‌های ارمنی و عبری وجود دارد. قلمكار نیز به عنوان كلمكاری (Kalamkari) در هند شناخته می‌شود كه اساسا یك نوع نساجی دست بافتی است كه روی آن نقاشی شده است یا بلوك چاپ شده است. آن را نیز با نام قلمكار یعنی قلم و جوهر كه در ابتدا با همان روش تولید می‌شود،می شناسند. اصفهان یكی از مهمترین شهرهای تولید صنایع دستی در سراسر جهان است. معنای (Qalamkar) ساخته شده با قلم و جوهر است كه ابتدا با همان روش تولید می‌شود.

ریش تابی یا سردوزی

طاقۀ پارچه طبق سفارش به اندازه های مختلف بریده می شود و روی بعضی از قطعات «ریشه تابی»و روی برخی دیگر «سردوزی» می شود. این مرحله توسط دختران و زنان خانه دار انجام می شود و در واقع، كاری جنبی در كنار خانه داری است كه طی دهه های اخیر در اصفهان مرسوم و متداول شد. است. برای انجام این مرحله از كار، مثلا اگر موضوع چاب قلمكار یك رومیزی چهارگوش باشد . ابتدا پارچۀ بریده شده در اندازۀ مورد نظر را از چهار طرف به اندازۀ ۷ سانتیمتر نخ كش میكنند. سپس از طرفی كه بود آن كشیده شده است، تار و از طرفی كه تار كشیده شده است، طول گره می خورد. این كار زیبایی خاصی به پارچه می بخشد.

قابل ذكر است كه انواع روتختی و پرده سردوزی و رومیزی های گردهم سردوزی و هم ریشه تایی می شود.

مراحل تولید قلمكار-WlY6ZvdDWP

آبخور كردن و دندانه دادن (مازو كردن)

پارچه های ریشه تابی یا سردوزی شده در رودخانه «آبخور» (از دوران صفویه آبخور كردن و مازو كردن پارچه های قلمكار در كنار زاینده رود انجام می شده است.) و سپس كار «دندانه كردن» (مازو كردن) پارچه انجام می شود. برای آماده كردن دندانه، ابتدا، گرد پوست انار را با هلیله، به نسبت شش به یك (شش قسمت گرد پوست انار و یك قسمت هلیله) مخلوط می كنند و با افزودن مقدار كمی آب، آن را به صورت خمیری سفت درمی آورند و برای استفاده، به شكل گلوله هایی درمی آورند؛ سپس این گلوله ها را به میزان لازم در تغاری (مقدار استفاده از این گلوله ها، یك عمل تجربی است) در آب حل می كنند و پارچه ها را در این مایع فرو می برند تا كلیۀ نقاط پارچه به مایع مذكور آغشته شود و به رنگ زرد مایل به كرم درآید.

گاهی هم صرفاً از پوست انار استفاده می كنند و پارچه ها را پس از آبخور كردن با پوست انار كه از روز قبل در ظرفی خیسانده شده و به صورت محلول درآمده با آب معمولی مازو می كنند تا پارچه به رنگ زرد پوست اناری درآید.

مازو كردن پارچه – كه ویژه قلمكارهای سنتی و معمول است – برای خوشرنگ شدن زمینه و تثبیت بهتر رنگ در مراحلی بعدی است. به هرحال پارچۀ مازو شده برای خشك شدن روی ریگ های حاشیۀ زاینده رود پهن می شود و پس از خشك شدن راهی كارگاه های چاپ قلمكار می شود.

تفكیك رنگ

از آنجا كه چاپ قلمكار به ندرت با یك رنگ انجام می شود، پس ضرورتاً باید در مرحلۀ طراحی،عمل تفكیك رنگ نیز انجام پذیرد و هریك از قسمت های طرح به نسبت رنگی كه باید داشته باشد. به طور جداگانه ترسیم شود. برای این كار، پس از ترسیم طرح، به منظور قرار گرفتن دقیق نقوش در جای خود، چهارگوشه طرح به وسیلۀ چهار نقطۀ الف، ب، ج، د مشخص می شود. آنگاه صفحات كاغذی به تعداد رنگهای مورد نیاز تهیه و بعد از انطباق نقاط مشخص شدۀ هر برگ از آنها بر روی نقاط تعیین شدۀ طرح اصلی، خطوط مربوط به رنگ مورد نظر ترسیم می شود. برای مثال در صورتی كه ساخت قالبی با چهار رنگ( قلمكارهای سنتی اصفهان كه هم اكنون نیز تولید آن رواج بسیار دارد، دارای چهار رنگ مشكی و قرمز و دو رنگ از سه رنگ زرد ریا، سبز و آبی است . ) مورد نظر باشد، تهیه و چهار طرح مستقل ضروری است، یعنی در چاپ قلمكار هر رنگ مخصوص یك قالب است و هر قالب مخصوص یك رنگ است.

اگرچه در حال حاضر قلمكارسازان بیشتر از چهار رنگ اصلی استفاده می كنند كه عبارت اند از: مشكی، قرمز، آبی و زرد و هریك از این رۀ قالب مخصوص خود را دارند، ولی خطوط اصلی طرح در رنگ مشكی است، بنابراین حتماً باید در آغاز رنگ مشكی روی پارچه چاپ شود و بعد رنگ های دیگر، زیرا بقیۀ رنگها هریك قسمتی از رنگ مشكی را پر می كند تا در پایان طرح اصلی خود را نشان دهد. گفتنی است كه در چاپ قلمكار تا هفت رنگ را به راحتی می توان كار كرد.

پس از اینكه پارچه های مازو شده به كارگاه قلمكارآمد، به وسیلۀ جارو كمی آب روی آنها می پاشند و چند دقیقه انها را روی هم قرار می دهند. تا رطوبت پارچه گرفته شود؛ سپس پارچه ها را به صورت منظم تا می كنند. تا چروك هایشان صاف و پارچه آمادۀ چاپ شود. بعد نوبت به «پر زدن» پارچه میرسد یعنی آنكه لب پارچه ها را استادكاران به سنگ می زنند. تا كاملا صاف شده و چاپ به راحتی روی آن انجام شود.پس از آماده سازی پارچه ابتدا رنگ مشكی بر روی آن زده می شود . چاپ رنگ سیاه توسط استادكاران ماهر انجام می پذیرد كه از مهارت بالایی برخوردارند .

چاپ رنگ مشكی

چاپ رنگ مشكی كه اصطلاحاً «رنگ سیاه» نامیده می شود، باید توسط استادانی انجام شود كه از مهارت بالایی برخوردارند. چون طراحی روی پارچه را آنها انجام می دهند، با قالب های مخصوص اندازۀ طرح بندی را آغاز می كنند و به اصطلاح طراحان، سیاه قلم كار را انجام می دهند. نقش مواد متشكلۀ رنگ مشكی و اصولا كلیۀ رنگهای مورد مصرف در قلمكارسازی به طور خلاصه، بدین قرار است:

الف) كتیرا: در كلیۀ رنگها، از كتیرا، به منظور ایجاد غلظت در خمیر چاپ، استفاده می شود و مقدار مصرف آن، توسط صنعتگران، بر اثر تجربه به دست می آید و معیار و ضابطۀ خاصی ندارد.

ب) زنگ آهن: زیاد بودن مقدار زنگ آهن، در مایع رنگی، موجب پررنگ شدن رنگ مشكی می شود. برای به دست آوردن زنگ آهن، قطعات بی مصرف آهن را مدتی داخل ظرف آبی قرار میدهند و گاه گاه آن را به هم میزنند تا رنگ مورد نیاز تهیه شود.

ج) زاج سیاه : مادۀ اصلی ایجاد رنگ مشكی است و با افزایش مقدار آن، رنگ به دست آمده سیرتر می شود.

د) روغن كرچك : مقدار مصرف آن، در خمیر رنگ، بسیار جزئی (به میزان ۵ گرم در لیتر) است و به منظور دادن حالت روغنی، در خمیر رنگ به كار میرود؛ استفاده از آن مانع خشك شدن و چسبیدن رنگ در داخل شیارهای قالب می شود و ضمناً بر دوام قالب نیز می افزاید. برای تهیۀ رنگ مشكی ابتدا مقداری كتیرا را به مدت ده روز در ظرف آبی قرار می دهند تا كاملا حل شود؛ سپس زاج سیاه را به طور جداگانه در آب حل می كنند،آنگاه محلول زنگی آهن را با محلول كتیرا( برای هر یك كیلوگرم لعاب كتیرا مقدار ۱۰ تا ۱۵ گرم زاج سیاه اضافه می شود.) ، مخلوط می كنند تا به صورت مایع نیمه سیالی كه تقریباً به شكل فرنی (نوعی دسر كه از نشاسته تهیه می شود و دارای غلظت خاصی است.) ، است درآید.

در مرحلۀ آخر، زاج سیاه محلول در آب را با روغن كرچك مخلوط می سازند. و با مایع اول تركیب و با استفاده از پارچۀ كرباس صاف می كنند. پس از تهیۀ رنگ، آن را معمولا درون تغاری می ریزند و روی تغار را با پارچه پشمی و یا ماهوت طوری می پوشانند كه فقط قسمت كوچكی از آن باز است تا از آن به وسیلۀ قلمورنگ را برداشته و روی پارچه مالیده شود. ( قلمو را صنعتگران شخصا از ریشه ریشه كردن پارچه های پشمی درست میكنند و اصطلاحا آن را پوچه، و كسی كه عمل مالیدن رنگ را روی پارچه انجام می دهد. «پوچه مال» میگویند.

این كار را معمولا كودكان كارآموز انجام میدهند.) آنگاه با قرار دادن قالب روی این پارچه آغشته به رنگ و انتقال قالب بر روی پارچه انتخابی برای قلمكار، نقش را چاپ می كنند؛ در این حالت رنگ مشكی دقیقاً همان رنگی نیست كه پس از تولید كامل قلمكار دیده می شود، بلكه كم رنگ تر است و پس از انجام عملیات دیگری به صورت رنگ مشكی اصلی ظاهر می شود، این عملیات پس از چاپ رنگ قرمز صورت می گیرد. گفتنی است، از آنجا كه لعاب كتیرا و محلول زاج سیاه هردو بی رنگ اند. برای دید بهتر چشم استادكاران چاپ، كه بتوانند قالبها را با هم جفت كنند، مقداری رنگ مشكی یا آبی پیگمنت به صورت خام به آن اضافه میكنند. در گذشته این رنگ مشكی را از اكسیده كردن آهن به كمك رطوبت تهیه می كردند.

مراحل تولید قلمكار-FD3UJDghFU

چاپ رنگ قرمز

این رنگ بیشتر در قسمتهای ریز یا زمینۀ قالب قرار میگیرد و در میان استادكاران قلمكارساز به «رنگ دُوُد» معروف است كه پس از رنگ مشكی، این رنگ را كار می كنند و برای انتقال این رنگ بر روی پارچه احتیاج به ضربات بیشتری بر روی قالب است؛ به خصوص در جاهایی كه قالب رنگ قرمز ریز و شویدی باشد. برای ساختن رنگ قرمز از موادی مانند گل سرخ، روغن كنجد، زاج سفید و كتیرا، استفاده می شود. نقش عوامل متشكلۀ رنگ قرمز به شرح زیر است :

الف) گل سرخ: گل سرخ، صرفاً برای خاطر قابل رؤیت بودن نقش قالب چاپ شده روی پارچه به كار می رود و هیچ گونه اثری در رنگ پذیری نقش ندارد.

ب) روغن كنجد: این ماده نیز نقشی مشابه روغن كرچك در رنگ مشكی دارد؛ یعنی مانع خشك شدن رنگ در داخل شیارهای قالب و باعث دوام بیشتر آن می شود.

ج) زاج سفید: عامل اصلی تشكیل رنگ قرمز است و میزان مصرف آن موجب شدت یا ضعف رنگ مورد نظر می شود.

برای تهیۀ این رنگ، ابتدا گل سرخ را در آب خیس و با روغن كنجد، مخلوط میكنند. در این موقع همزمان با اضافه كردن روغن كنجد به گل سرخ، مخلوط را مدتی با دست می سایند تا به صورت مایعی غلیظ و یكنواخت درآید. ( این عمل را در اصطلاح علمی «كف زدن» مینامند) مایع حاصل را به تدریج به محلول كتیرا (برای هر كیلوگرم لعاب كتیرا ۵۰ گرم زاج سفید ایرانی اضافه می شود.)،اضافه می كنند. تا به صورت فرنی درآید.

نحوۀ تهیه محلول كتیرا درست مشابه آن در رنگ مشكی است. سپس محلول حاصل را صاف می كنند، در این موقع، رنگ آمادۀ مهر زدن و چاپ است. نحوۀ به كار بردن این رنگ نیز مشابه استفاده از رنگ مشكی است. ضمناً نقوش ایجاد شده به وسیله این رنگ، قبل ازانجام عملیات ظهور و تثبیت، به رنگ اصلی نیست و غالبا رنگ به صورت كدر است. ( نحوۀ استفاده از رنگهای مذكور به دو طریق است: اول به طریقی كه ذكر شد؛ در طریق دوم ممكن است درون تغاری كه در طرف راست استاد قلمكارساز قرار دارد، فقط محلول كتیرا وجود داشته باشد و از آن صرفاً به منظور ایجاد محیط مناسب با خاصیت آلاستیكی در پارچۀ كشیده شده برروی تغار، استفاده شود. در این حالت، ظرف دیگری نزدیك تغار موجود است كه حاوی رنگ مشكی است و پوچه مال به وسیله پوچه رنگ را روی پارچۀ سطح تغار می مالد تا استادكار نیز، به وسیله زدن قالب بر روی پارچۀ آغشته به رنگ، قالب را روی محصول مورد نظر، چاپ میكند.)

ناگفته نماند كه لعاب كتیرا یا محلول زاج سفید هردوبی رنگ است و برای دید چشم استادكاران چاپ مقداری رنگ قرمز پیگمنت – به صورت خام – به آن اضافه می كنند. درگذشته به جای رنگ پیگمنت، از گل سرخ یا گل اخرا استفاده می كردند. پس از اجرای دو مهر مشكی و قرمز، بار دیگر پارچه ها را به رودخانه می برند و شست وشو می دهند تا رنگ های اضافی از پارچه خارج و آماده عمل تثبیت دو رنگ مذكور شوند. پارچه های چاپ شده با دو رنگ مشكی و قرمز را كه در رودخانه شسته و خشك كرده اند به كارگاه می آورند و داخل پاتیل هایی حاوی آب جوش، گرد پوست انار و آلیزارین، فرو میبرند. (در این مرحله باید نسبت آلیزارین و گرد پوست انار مشخص باشد، چنانكه اگر مقدار پوست انار زیادتر از نسبت معین شود، رنگها كمرنگ و زمینه روشن … و در صورتی كه مقدار آلیزارین زیاد باشد، رنگها ، مخصوصا قرمز تندتر ولی زمینه كدر می شود.) پس ازقرار دادن كلیۀ قطعات پارچه درون پاتیل، با درنظر گرفتن ظرفیت آن و به هم زدن مختصر آنها، كلیۀ پارچه ها را بیرون می آورند و مجدداً هركدام را به طورجداگانه، داخل پاتیل قرار میدهند و تقریباً به مدت پانزده دقیقه می جوشانند؛ این مدت زمان، بعضی مواقع طولانی تر می شود و به طور كلی، تا هنگامی ادامه می یابد كه رنگهای موجود روی پارچه (مشكی و قرمز)، به طور مطلوب، ظاهر شود.

پس از آنكه پارچه ها مدتی در داخلی پاتیل جوشید و رنگهای مورد نظر ظاهر شد، آنها را برای شست وشوی مجدد به رودخانه می برند. (البته پارچه هنگام نقل و انتقال نباید با جسم آهنی تماس پیدا كند، چون در غیر این صورت، لكه های سیاهی ایجاد می شود كه از بین بردن آن، اشكالات زیادی خواهد داشت.) پارچه ها در این حالت، احتیاج به مدتی شست وشو دارند. ( گفتنی است كه از حدود سال ۱۳۵۰ش كه قلمكارسازان به طور عمده به جای استفاده از رنگ های طبیعی از رنگهای شیمیایی و به ویژه پیگمنت استفاده می كنند، دیگر احتیاج به انجام عمل تثبیت رنگ های مشكی و قرمر نیست. اما قلمكارسازانی كه از رنگهای طبیعی استفاده می كنند. همچنان شیوۀ مذكور را برای تثبیت رنگ انجام می دهند.)از این زمان به بعد، پارچه ها به دو دسته تقسیم می شود:

دستۀ اول پارچه هایی كه بخواهند با همان رنگ كرم باقی بماند، كه پس از خشك شدن آنها را به كارگاه عودت می دهند؛

دستۀ دوم پارچه هایی كه احتیاج به سفید شدن زمینه دارد كه برای تبدیل رنگ زرد زمینه به سفید، به طریق زیر عمل می شود: ابتدا محلولی از فضولات گاو تهیه و كلیه پارچه ها را به آن آغشته و به مدت ۲۴ ساعت روی هم انبار میكنند، آنگاه پارچه ها را روی ماسه های كنار زاینده رود( یا كارگاه های آب )، پهن ( نقش پارچه ها در این حالت به طرف زمین است ) و اطراف آن را مهار می كنند تا تمامی سطح پارچه ها به طور یكنواخت در معرض تابش خورشید قرار گیرد . انجام كامل عمل سفیدگری در تابستان معمولا پنج تا هشت روز و در زمستان گاهی تا یك ماه طول می كشد. البته مدت زمان بستگی كامل به درجه حرارت هوا و تابش مستقیم خورشید دارد.

در تمام این مدت به طور متناوب بر روی پارچه ها، آب می پاشند. و به مجرد تبخیر رطوبت پارچه عمل پاشیدن آب تكرار می شود. تا نتیجۀ مطلوب حاصل شود. معمولا در آخرین روز پارچه ها را برمی‌گردانند و سطح نقش دار آن را در معرض آفتاب قرار می دهند. عمل نم زدن در این حالت نیز تكرار می شود و پس از خشك شدن پارچه ها آنها را جمع می كنند. به عقیدۀ قلمكارسازان، استفاده از فضولات گاو در مرحلۀ سفیدگری، موجب بیرون آوردن جرم و مواد اضافی پارچه و باعث تسریع در عمل سفیدگری زمینۀ آن می شود.

در دهۀ ۱۳۵۰ش به منظور جایگزینی مواد شیمیایی به جای فضولات گاو، مطالعات و آزمایشهای مختلفی توسط كارشناسان سازمان صنایع دستی ایران صورت گرفت كه در نتیجه دریافتند با مصرف نوعی صابون مخصوص نساجی، عملی سفیدگری به نحوی بهتر و سریع تر انجام میگیرد. استفاده از این صابون علاوه بر آنكه سرعت كار را افزایش میدهد و مدت زمان سفیدگری را به میزان پنجاه درصد كم می كند، از نظر بهداشتی نیز برای صنعتگران مضر نیست، از این رو استفاده از آن به میزان بسیار زیادی رایج شده است. به هرحال، پس از طی این مرحله از كار، كلیۀ پارچه های چاپ شده با دو رنگ مشكی و قرمز، اعم از زمینه سفید یا كرم، پس از خشك شدن، به كارگاه عودت داده و آمادۀ چاپ سایر رنگها می شود.

مراحل تولید قلمكار-8KlXQ1aQNT

چاپ رنگ آبی (نیلی)

درگذشته ای نه چندان دور، برای تهیۀ رنگ آبی در نقش زنی پارچه های قلمكار، صرفاً از دو رنگ به نام «نیل پر طاووسی» و «نیلی نخودی» استفاده می شد. نحوۀ استفاده از این دو رنگ، با هم اختلاف جزئی دارد؛ بدین صورت كه نیل پر طاووسی با مواد دیگری تركیب و مصرف می شود، ولی نیل نخودی، ضمن مخلوط شدن با مواد دیگر، باید با نیل پر طاووسی نیز مخلوط و بعد مصرف شود اختلاف دیگر این دو رنگ آن است كه نیل پر طاووسی، اغلب برای قالب های درشت و به اصطلاح قلمكارسازان «قالبهای لپ» مصرف می شود، در صورتی كه برای استفادۀ نقوش ظریف، از مخلوط هر دو رنگ استفاده می كنند، ضمناً از مخلوط كردن دو رنگ یاد شده، آبی تیره تری به دست می آید.

برای ساختن رنگ نیل … ابتدا نیل را درون ظرفی با آب مخلوط میكنند و در مدت دو تا سه روز به همان وضع نگه می دارند تا رنگ كاملا خیس بخورد و بهتر از هم باز شود. سپس مادۀ به دست آمده را كم كم در هاون سنگی می ریزند و با اضافه كردن كمی جوهر گوگرد( جوهر گوگرد یا اسید سولفوریك، باعث تسهیل عمل باز شدن مولكولهای رنگ از یكدیگر می شود.) و روغن گلیسیرین و مقداری آب، به مدت دو تا سه روز می سایند محلول آماده شده، كاملاً یكنواخت است و آن را با محلول كتیرا كه قبلا مدت ده روز در آب خیس كرده بودند، مخلوط می كنند. در این حالت، رنگ آمادۀ نقش زنی و مصرف است.

مواد تشكیل دهنده رنگ نیل نخودی عبارت است از: نیل نخودی، شیرۀ انگور و تور نگار (نشادر). این مواد را به نسبت معینی، كه صرفاً تجربی است، با آب مخلوط می كنند و به مدت نیم ساعت می جوشانند. سپس مایع حاصل را داخل خمره ای میریزند و به نسبت درجۀ حرارت هوا از پانزده تا سی روز، به همان صورت نگهداری میكنند؛ آنگاه رنگ آماده و قابل استفاده می شود. نشانه اماده بودن رنگ برای مصرف حبابا های هوایی است كه روی مایع ظاهر می شود . همان طور كه قبلا نیز ذكر شد، مایع رنگ نیل نخودی به تنهایی مصرف نمی شود، بلكه به همراه كمی نیل پر طاووسی به كارمی رود .

همچنین مانند تهیه سایر رنگها، برای به دست آوردن غلظت مطلوب رنگ مصرفی، از مایع كتیرا استفاده می شود. نحوه به كار بردن رنگهای نیلی نیز، مشابه سایر رنگهاست. متاسفانه در حال حاضر، و به طور عمده قلمكارسازان، برای رنگ آبی از رنگ های چاپی پیگمنت استفاده میكنند. هرچند این رنگ ثبات چندانی ندارد، ولی اگر در تهیۀ آن دقت شود، استقامت آن چندان كمتر از رنگهای گیاهی نیست.

رنگ آبی یا به اصطلاح قلمكارسازان «نیل» در ساقه و شاخه و یا زمینۀ طرح های قلمكار به كار میرود. قلمكارسازانی كه با كیفیت بالا كار می كنند، همیشه از دوظرف آب استفاده می كنند: یكی برای نقاط ریز و ظریف كه دارای رنگ سیر است و دیگری برای نقاط پر یا درشت كه از رنگ آبی روشن استفاده می شود. برای تهیۀ رنگ آبی پیگمنت، ابتدا امولسیون خمیر تهیه می شود كه مخلوطی است از آب و نفت و امولگاتور كه فاز آب و نفت به وسیله این ماده با هم تركیب میشود. مقدار مصرف آن در فرمول ده تا بیست گرم در هر كیلوگرم است كه البته به درصد خالصی آن بستگی دارد. سپس «بیندر» یا «باندر» كه ماده ای است چسب مانند، بین رنگ و لیف پارچه قرار میگیرد و باعث ثابت شدن رنگ می شود؛ مقدار آن در هر كیلو ۱۰۰ تا ۱۵۰ گرم است. این تفاوت به نوع و درصد خالصی آن بستگی دارد. سپس سولفات آمونیم و اوره به آن اضافه میشود كه باعث شفافیت و جلوگیری از نشت و زود خشك شدن رنگ بر روی پارچه می شود؛ مقدار آن هشتاد تا یكصد گرم در هر كیلوگرم است.

در پایان، غلظت دهنده به آن اضافه می كنند. این غلظت دهنده به نام های ایندالكا،پال ، تیلوز آلژینات سدیم ، در بازار موجود است و مقدار آن ده تا پانزده گرم در هر كیلوگرم است (این نوع غلظت دهنده باید از ۲۴ ساعت قبل در ظرفی خیسانده و سپس مصرف شود). بعد از آنكه خمیر با غلظت دلخواه آماده شد، رنگ مورد نظر به آن اضافه میشود.

چاپ رنگ زرد

برای ساختن این رنگ، از نخالۀ پوست انار، زاج سفید و كتیرا استفاده می كنند. نحوۀ تهیۀ آن بدین ترتیب است كه ابتدا نخالۀ پوست انار را به مدت ۲۴ ساعت در آب خیس می كنند و بعد آن را می جوشانند تا شیره اش خارج شود؛ سپس شیرۀ به دست آمده را صاف و زاج سفید به آن میافزایند و مایع حاصل را با لعاب كتیرا مخلوط می كنند تا رنگ زرد مورد نظر به دست آید.

در مورد نقش زنی با این رنگ، باید گفت كه قالب های مخصوصی رنگ زرد را به همان ترتیب طرح و رنگ مورد نظر كه مخصوص آن نقش است، برای چاپ زدن روی پارچه به كار می برند. در واقع، باید گفت كه چاپ رنگ زرد تكمیل كنندۀ چاپ قلمكار است و این رنگ بر روی بعضی از نقاط خالی طرح و بر روی رنگهای آبی و قرمز می نشیند كه با این عمل، رنگ آبی قبلی به رنگ سبز و رنگ قرمز به رنگ نارنجی تبدیل می شود البته در حال حاضر قلمكارسازان به طور عمده برای رنگ زرد از رنگ پیگمنت استفاده می كنند، طرز تهیۀ رنگ زرد نیز همانند رنگ آبی است كه قبلا شرح داده شد؛ پس از آماده شدن خمیر چاب، و افزودن رنگ زرد پیگمنت، آن را مصرف میكنند.

چاپ رنگ سبز

موادی كه در تهیۀ این رنگ به كار می‌روند، عبارت‌اند از: اسپرك، كتیرا، نیل پرطاووسی و روغن گلیسیرین، ابتدا اسپرك را می جوشانند و آن را كاملا صاف و در كتیرای صاف شده حل میكنند؛ سپس نیل پرطاووسی و روغن گلیسیرین حل شده را به آن می افزایند تا رنگ سبز بیشتر از رنگ پیگمنت استفاده شود. گفتنی است كه امروزه، همچنان كه در تهیۀ رنگ های آبی و زرد اشاره شد، برای رنگ سبز بیشتر از رنگ پیگمنت استفاده می شود. پس از آنكه پارچه های شسته شده از رودخانه به كارگاه عودت داده شد، از طریق نم زدن و مرطوب كردن، چروك های پارچه را از بین میبرند و سپس رنگهای آبی، زرد و سبز را به ترتیب و با قالب های مخصوصی روی آن منتقل می كنند و در پایان با شست وشوی نهایی پارچه ها آنها را آمادۀ عرضه به بازار میكنند.

گازری و آب دادن پارچه های قلمكار

گازری حرفه ای است سنتی و بسیار قدیمی كه با قاطعیت می توان گفت از دورۀ صفویه و در رابطه با قلمكارسازی مطرح بوده است.میرزا حسین تحویلدار می نویسد: «جماعت گازر، جمعی هستند از كارگرهای گازرخانه در خود شهر اصفهان كه یك كارخانه دارند با عملۀ زیاد؛ قدك سفید میكنند و جمعی دیگر هستند. عملۀ چیت سازخانه، پارچه های قلمكار را میبرند و در رودخانه سفید می كنند. همچنان كه میرزاحسین تحویلدار یادآور شده، گازران چیت ساز خانه، پارچه های قلمكار را از ابتدای ساخت تا انتها، چندین مرتبه به رودخانه می برند و شست وشو می دهند و سفید میكنند و عملیات دیگری از قبیل سنگ گیری به روی آنها انجام می دهند.

برای این كار گازران، همان طور كه از دورۀ صفویه در شهر اصفهان معمول بوده است، كنار زاینده رود را انتخاب و وسایلی كار و چادر خود را كنار آب برپا می كنند؛ زیرا برای شستن و آب دادن پارچه های قلمكاری حتماً آب جاری لازم است تا رنگ های اضافی و مواد زاید پارچه كاملا گرفته شود. وسایل و آلات و ابزاری كه برای گازری به كار میرود، عبارت است از:

– چادریا كپر: برای سكونت – سنگهای آسیاب: برای سنگ گیری كردن پارچه

– لاك: ظرفی مسی كه در قدیم از نوع چوبی آن استفاده می شد. این ظرف به منظور آب پاشی روی پارچه های قلمكار به كار میرود

– تغار: برای تهیۀ رنگهای مورد نیاز و رنگرزی زمینۀ پارچه های قلمكار – پیچك: چوب كوچكی كه پارچه دور آن می پیچند. تا آبش گرفته شود. گازران، در كنار زاینده رود حوضچه هایی حفر می كنند و آب داخل آنها را به كار میبرند.( این حوضچه ها به علت شنی بودن زمین های اطراف رودخانه و نفوذ آب به داخل آنها بر از آب شفاف می شوند.) آب داخل این حوضچه ها را برای پاشیدن روی پارچه های پهن شده در كنار رودخانه استفاده می كنند. این حوضچه ها را به دو دلیل حفر می كنند:

اول اینكه در ایام زمستان آب داخل آنها گرم است و كارگران و گازران كمتر دچار مشكل می شوند و دیگر آنكه در مواقعی كه رودخانه سیلابی و آب آن گل آلود است، حوضچه ها آب شفاف و زلال و قابل استفاده دارند.

مهم ترین عملیاتی كه گازران انجام می دهند، عبارت است از:

– شستن و آب دادن قلمكار: برای از بین بردن آهار و مواد زاید موجود در پارچه، پارچه ها را مدتی در آب رودخانه شست وشو می كنند.

– سفید كردن زمینۀ پارچه: پارچه های متقال یا چلوار (و اصولا كلیۀ پارچه های مورد احتیاج) را برای سفید كردن زمینه، پس از شست وشوی كامل، روی ریگ های كنار ساحلی پهن می كنند و به وسیلۀ لاك های مسی (ظروف مخصوص) روی پارچه ها مرتباً آب می پاشند. بعد از مدتی، بر اثر تابش نور خورشید، زمینۀ پارچه كاملا سفید می شود.

– زرد كردن زمینۀ پارچه: پارچه های سفیدی را كه می خواهند زمینه شان زرد شود، معمولا پس از شست وشو، در تغارهای مخصوص محتوی مایع گرد پوست انار و كمی هلیله، فرو می برند. پس از مدت كوتاهی، پارچه ها را بیرون میآورند. با بیرون آمدن آب اضافی و خشك شدن پارچه ، زمینه آن زرد می شود.

مراحل تولید قلمكار-IzHpFst5rs

رنگرزی و ثابت كردن رنگ‌های طبیعی در قلمكار

پس از خارج كردن پارچه ها از دیگ بخار، پارچه ها راهی حاشیه ی زاینده رود می شود تا در كارگاه های رنگرزی توسط گازرها داخل حوضچه های آب قرار گیرد. این عمل را «جُولی شوری» می نامند كه به مدت یك ساعت انجام می گیرد تا مواد زاید و غلظت دهنده ی كتیرا از پارچه جدا و آماده ی رنگرزی شود.

پارچه های جولی شوری شده را یكی پس از دیگری وارد پاتیل رنگرزی (حمام رنگ) می كنند. كه مخلوطی از آب شصت درجه سانتی گراد و مقداری پوست انار و جوهر آلیزارین (ریشه روناس) است. آنگاه گازرها بار دیگر آنها را بر روی خرك (نردبان كوچك) می گذارند و باز پوست انار و جوهر آلیزارین به آب اضافه می كنند و پارچه ها را داخل آن قرار می دهند.

این عمل با حرارت دادن ادامه پیدا می كند تا آب به نقطه جوش برسد. حدود پانزده دقیقه در حال جوش عمل رمق كشی انجام می شود و جذب جوهر بر روی سولفات آهن (زاج سیاه) و سولفات آلومینیم (زاج سفید) صورت می پذیرد تا آنكه دو رنگ طبیعی ظاهر و ثابت شود. پس از رنگرزی، پارچه ها را درون حوضچه ها قرار می دهند و در آب روان شست وشو می دهند و بر روی ریگهای حاشیه زاینده رود پهن و خشك می كنند؛ پس از آن پارچه ها را بار دیگر به كارگاه های قلمكارسازی می فرستند و در پی آن هم در بازار عرضه می كنند.

مراحل تولید قلمكار-p2ERa9jHUn

فیكسه كردن رنگهای شیمیایی

پارچه های چاپ خورده را برای فیكسه كردن رنگهای شیمیایی به وسیله ی حرارت مرطوب بخار می دهند. این عمل توسط دیگ بخار به مدت یك ساعت و نیم انجام می شود. در این مرحله بیندر به كمك حرارت رنگ را بر روی سطح الیاف پارچه ثابت می كند تا در مقابل شست و شوهای بعدی مقاوم شود.

شایان ذكر است كه در فصل زمستان، علاوه بر بخار مرطوب، لازم است پارچه با بخار خشك نیز حرارت ببیند، زیرا در تابستان این كار با تابش آفتاب انجام و از این طریق بوی نفت از پارچه دور می شود.

مراحل تولید قلمكار-BkmkwzDvtn