تاریخچه چاپ قلمكاری در ایران در پرده ابهام قرار دارد . روش های متداول چاپ های سنتی كه به طور عمده چاپ قلمكار ، باتیك و چاپ دستی را هم شامل می شود ، از گدشته های دور در برخی از نقاط جهان دنبال شده است . تنی چند از صاحب نران ، سابقه منقش كردن پارچه به شیوه باتیك را حدود دو هزار سال قبل می دانند كه از كشور اندونزی آغاز شده است و امروزه نیز هنرمندان كثیری در جزایر بی شماری در اندونزی به كار چاپ باتیك می پردازند .كشف بقایای نیم تنه ای پارچه ای در مصر متعلق به حدود ۴۰۰ ق . م كه دارای نقوشی ستاره ای شكل و به رنگ آبی است و نیز كشف قالب های قلمكار در هند كه آن هم به حدود سده چهارم قبل از میلاد بر می گردد ، همه اطلاعات و دانسته های ما تا به امروز در مورد پیشینه چاپ های سنتی و از جمله قلمكار در دیگر ممالك جهان است .
برخی از دلایل رشد و رونق قلمكار سازی
توجه فراوان درباره دستگاه حكومت صفوی به هنر و هنرمندان ؛
در دسترس بودن و یا مهیا كردن مواد اولیه و ابزار كار قلمكارسازی و بستر سازی برای تهیه و ارائه طرح ها و نقوش جالب و بدیع برای پارچه های قلمكار
تنوع فوق العاده فرآورده ها و تولید و عرضه هر آنچه با پارچه قلمكار مفید بوده ، مثل قبا ریال سفره ، پرده ، كتیبه های عزاداری و….
رقابت با قلمكارسازان هندی كه پیش از دوره صفوی و در عهد صفوی و در عهد تیموری به واسطه ارزان بودن تولیدات و نیز كیفیت برتر ، به صورت رقیب جدی ، گوی سبقت را از هنرمندان ایرانی ربوده بودند و متاع ها و كالاهایشان در بازار ایران خریدار زیادی یافته بود .
انواع قلمكارهای تولید شده در عهد صفوی عبارت است از : قلمكار زر یا اكلیلی ، قلمكار صدرس ، خمره ای و جیگرنات قرمز و بنفش ، ولی متاسفانه امروزه به علت از بین رفتن تولید كنندگان این قبیل محصولات و كمتر دامه دادن روش های تولید ، نمونه های مرغوب و قدیمی آن مگر تكه هایی كه در مجموعه های شخصی و موزه ها موجود است ، یافت نمی شود . یكی از این نمونه های كهن ، پیراهن قلمكار كتانی متعلق به سلاطین صفوی است كه در موزه ایران باستان نگهداری می شود .
در دوران صفویه و بعد از آن محل تجمع كارگاههای تولیدی این محصولات از سر قیصریه تا انتهای بازار ادامه داشت . پس از دوران صفوی این هنر مانند بسیاری از هنرها به دلیل بی توجهی ، نادیده گرفتن سلیقه روز و ورود كالاهای مشابه خارجی به تدریج از رونق افتاد . از بررسی دقیق وضعیت قلمكار سازی از حدود نیمه قرن دوازدهم هجری تا به امروز این نكته مستفاد می شود كه دو عامل مهم سبب زوال قلمكار سازی شده است ،نخست تقلب برخی تولیدكنندگان و دیگر ورود كالاهای مشابه خارجی .
كاهش و رونق قلمكار سازی تا اواخر قرن سیزدهم هجری شمسی همچنان ادامه یافت تا این كه در آغاز قرن حاضر ، امتیازات خاصی برای صنعتگران و ارباب حرف و به خصوص قلمكارسازان قائل شدند و بار دیگر این هنر تاحدودی رونق گذشته خود را به دست آورد و در شهر اصفهان عده ای از استادكاران بزرگ قدیمی چون حاج محمد رضا و حاج محمد تقی اخوان چیت ساز ، شیخ بهایی و چند تن از افراد صاحب ذوق خارجی به نام های براسل و مارتین به كمك استادان ایرانی نامبرده شركت های تولید قلمكار و صنایع هنری دیگر را تشكیل دادند و در پی این كوشش بود كه بار دیگر این صنعت رونق گرفت .
حدود چهل سال بعد یعنی در حدود سال ۱۳۴۵ ه.ش دوباره این حرفه از رونق افتاد ، اما اندكی بعد با تلاش كارشناسان سازمان صنایع دستی ، دوباره توانست به جایگاه مناسبی دست یابد و اصفهان را به مركزی برای تولید قلمكار تبدیل كند . شایان ذكر است كه در گذشته های دور یكی از مراكز مهم تولید ، سمرقند بوده است كه امروزه تنها نمونه هایی معدودی از قلمكارهای سمرقند در برخی از موزه ها یافت می شود .
ویژگی قلمكارهای عهد صفوی
– استفاده از پارچه های پنبه ای ، ابریشمی مرغوب در قلمكارسازی ، قلمكارنقاشی . چاپ قلمكار ، كه جمعا پارچه های ابریشمی منقوش مورد توجه افراد متمكن و سایر پارچه ها مورد تقاضای سایر طبقات جامعه بوده است .
– استفاده از مواد رنگرزی طبیعی ، چون رنگ های گیاهی ، معدنی ، حیوانی و دقت كافی در خوب عمل آوردن رنگ و تثبیت آن .
– استفاده از قلمكار نقاشی در تهیه پرده های ویژه مراسم پرده خوانی و تعزیه و نیز استفاده از این نوع قلمكار برای كتیبه های مخصوص عزاداری حضرت امام حسین (ع) .
– استفاده از نگاره ها ، طرح ها و خطوط بسیار زیبا و فوق العاده متنوع قلمكار باعث شدكه این هنر دقیقا در متن زندگی فردی و جمعی جایگاه مناسبی یابد و از زندگی روزمره كمترین فاصله ای نگیرد.
– رشد حرفه قالب تراشی در اثر رواج استفاده از مهر و قالب در هنر قلمكارسازی .
