قلعه قابان ماكو قلعه ای ست در بخش تاریخی شهر ماكو ، زیر بزرگترین كلاهك سنگی جهان (دژكلاه ، كوه قایا ) میگویند. این قلعه كه تاریخ آن دقیقا مشخص نیست؛ در بافت قدیمی این شهر با دیوارها و برجها و باروهای بلندش دارای بخشهای شاه نشین، حمام و زندان است. چشمه معروف حاجی بولاغی نیز بهمراه دیگر چشمه ها دراین بافت قراردارد.در منابع تاریخی اهمیت نظامی و استراتژیكی قلعه قپان به كرار در دوره های تاریخی تیموریان سلجوقیان قره قویون لو و صفویان و قاجاریان ذكر شده است.
از حاكمان تاریخی ماكو در دوره های حكومت ارامنه ، عثمانی و صفویان و قاجاری كه در این قلعه حكومت می كردند، می توان نورالدین بیگ آتسرونی ، عوض بیگ محمودی ، مصطفی سلطان محمودی ، خانعلی سلطان ایروانی ، مصطفی بیگ بیات ،تیمور پاشا خان را نام برد.
اما به نظر میرسد این قلعه در فرهنگ اساطیری ایران و آذربایجان قدمت دیرینه ای دارد كه متن روضه الصفا و گرشاسب نامه موید این است. داستان محلی اژدهای سنگ شده كه جلو اب را به روی مردم می بست و حكومت زنگی دندان گراز ( قابان) كه با گرشاسب نبرد كرد از نشانه های اساطیری این قلعه است. قلعه حكومتی منطقه طبق نظریات تاریخی ( سفرنامه ها و تاریخ های صفویه ) از دو قسمت قلعه بالایی ( قابان ) و قلعه پایینی تشكیل شده بوده است. قلعه بالایی (قابان ) زیر كلاهك قرار داشته كه درب ورودی نداشته است تنها راه ورودی به نظر میرسد از طریق تونل های مخفی بوده است.
قلعه پایینی محل زندگی سربازان و نگهداری اموال و احشام و در دوره صفوی بازاری هم انجا بوده,. قلعه پای كوه بارها در اثر سیل های خروشان و زلزله تخریب شده و دوباره بناهای جدید روی ان ساخته شده است.
در زمان حمله شاه عباس قبل از فتح قلعه ، شاه ( قره عین دولت تشیع ) در قره عینی (چالدران ) اقامت كرد. و با نقشه شبانه قزلباش های طایفه قره داغ ،پسك و ماكو را كه در اختیار مصطفی سلطان محمودی بود از عوامل دولت رومی (عثمانی) خارج كردند.
قره داغیان اول قلعه پایینی را تصرف كردند و بعد قلعه قبان كه مصطفی بیگ انجا مخفی شده بوده است.
یكی دیگر از زیبایی‌های قلعه قابان (قبان) حضورش در مركز شهر است كه نماد تلفیق تمدن و زندگی چندین هزار ساله با امروز است و همین می‌تواند دلیل زنده بودنش باشد. دورنمای این قلعه از چنان جذابیتی برخوردار است كه مطمئنم قبل از رفع خستگی مسیر، به سویش خواهید رفت. قلعه قابان به قلعه ماكو هم معروف است.
معماری قلعه قابان
محوطه شرقی هنوز بازسازی نشده و تنها وجود تونلی كه حصاركشی شده ارزش دیدن دارد. تونل عبورومرور نیروها و اهالی قلعه كه سال‌ها به اشتباه به‌عنوان مسیر آب شناخته شده بود. در چند سال اخیر مشخص شد كه این تونل تنها راه ارتباطی قلعه با بیرون بوده كه كیلومترها از زیر كوه كشیده شده است. جالب آنكه در منطقه‌ای بسیار دور از ذهن دهانه خروجی داشته است!محوطه میانی قلعه حیاطی بزرگ شبیه به محل تمرین دارد كه متاسفانه قابل ورود نیست. شما می‌توانید فقط از بخش غربی از داخل یك طاق در مانند این محوطه را نگاه كنید. دو برج بزرگ قلعه نزدیك به بخش مركزی بوده و سمت چپ و راست محوطه تمرین قرار دارند. این دو بخش با دیواره‌ای سنگی به هم وصل شده‌اند. غربی‌ترین بخش قلعه شامل اتاق‌ها و اتاقك‌های سنگی است.
قلعه قابان طوری طراحی شده كه در میانه گنبد كه پهنای بیشتری دارد، پهن‌تر است . هر چه به كناره‌های گنبد نزدیك می‌شود، پهنای گنبد كم شده و پهنای قلعه نیز كمتر می‌شود.روی بدنه قلعه سه كتیبه به زبان ارمنی و فارسی دیده می‌شود كه كتیبه فارسی منسوب به شاه اسماعیل پس از فتح قلعه است.
وجه تسمیه قابان
بعضی علاقمندان تاریخ این نام را ناشی از اشتباه در خواندن صحیح متن كتیبه فتح نامه شاه عباس كه در دیواره كوه قه یه حك شده است میدانند.اما اینكه واژه روی كتیبه عیان ،كیان ، قیان ،كپان یا قپان است. جای بحث خود را دارد. و به هر حال در تاریخ معاصر نام قابان یا قپان را به خود گرفته است.مینورسكی تاریخ شناس روسی در رساله خود با نظر خان های ماكو قابان یا قپان را به گراز وحشی معنی نموده است.
قاپان “اذری ” و یا كاپان ” عثمانی ” و خاپان “اذری اران ” را از ریشه خاپالی و كاپالی و فعل كاپاندی یا ضرب المثل خاپان تاپان میتوان به معنای بسته و غیر قابل ورود معنی كرد كه منابع ارمنی هم به این معنی اشاره میكند.در فرهنگ لغت های تاریخی هم به شهری به نام قپان یا قابان اشاره شده است. (قبان . [ ق َب ْ با ] (اِخ ) نام شهری است . (ناظم الاطباء). شهری است به آذربیجان . (منتهی الارب ). این شهر نزدیك تبریز است و میان تبریز و بیلقان واقع شده است . (معجم البلدان ). || شهری است از ارّان و از وی پنبه نیك خیزد. (حدود العالم ). بیلقان شهری تاریخی در شمال ماكو انطرف ارس كه با ماكو ۷۰ كیلو متر فاصله داشته است )ارامنه ای كه از ماكو به شهر معدن شوروی سابق در ارمنستان شمال غربی ماكو مهاجرت كردند. نام انجا را به یاد قلعه ماكو كاپان ( قابان ) نامیدند.
یكی از چندین آثار تاریخی شهرستان ماكو، قره كلیسا، قدیمی‌ترین كلیسای جهان و نماد همزیستی ادیان است كه نزدیك شهر و در دشت چالدران قرار دارد. شاید برای همین است كه در این شهر ارامنه ماكو كنار هموطنان خود سالیان سال است كه زندگی می‌كنند.این منطقه به‌دلیل برخورداری از تمدن كهن، جاذبه‌های تاریخی فراوان، زیبایی‌های طبیعی به همراه پوشش گیاهی، رودها، چشمه‌ها، غارها، آبشارها، آب‌وهوای مناسب، صنایع دستی و دست بافته‌های عشایر یكی از قطب‌های گردشگری شمال‌غرب كشور محسوب می‌شود.
