آرامگاه فردوسی ، بنایی است در توس در شمال مشهد در خاك‌جای ابوالقاسم فردوسیكه توسط هوشنگ سیحون بر پایهٔ طرح پیشین كریم طاهرزاده بهزاد، با كمی تغییرات در ابعاد و اندازه و تزئینات، طراحی و بازسازی شد. سركار و معمار مجری ساختمان حسین لرزاده و حسین حجارباشی زنجانی و تقی درودیان مباشر ساخت این بنا بودند.از زندگی این شاعر معروف اطلاعات دقیقی در دسترس نیست با توجه به برخی روایات اولین پسر وی در سال ۳۵۹ هجری قمری به دنیا آمد، از همسر او هم نیز اطلاعاتی موجود نیست، عده ای از پژوهشگران از جمله محمد تقی بهار، زنی كه در داستان بیژن و منیزه یاد شده است را همسر فردوسی می نامند. در بسیاری از روایات ذكر شده است كه فردوسی در سن ۶۷ سالگی پسر ۳۷ ساله ی خود را از دست داده است كه این موضوع وی را مورد آزار و اذیت قرار داده است همچنین در بسیاری از اشعار خود اشاره به آن مسئله دارد.
شاهنامه ابو منصوری مداركی دارد كه نشانگر این است فردوسی شاهنامه را درسن سی سالگی شروع كرد و پس از سی سال توانست یكی از بزرگترین نوشته های ادبیات فارسی را خلق كند كه حدود ۶۰۰۰ بیت می باشد كه تلفیقی از حكایت ها، داستان ها، ستایش و تمجید ها در آن دیده می شود و آن را تبدیل به اثری بی دلیل كرده است، اما با توجه به استعدادهای این شاعر می توان گفت كه او در سن نوجوانی به این كار مشغول بوده است در شاهنامه اشعاری وجود دارد كه متعلق به دقایقی است كه خود فردوسی هم به این موضوع اشاره داشته است و ما بقی شاهنامه كه سروده شده شخص اوست و اصل شاهنامه به شمار می آید.
جایگاه كنونی
مجموعه فرهنگی باغ آرامگاه فردوسی در ۲۰ كیلومتری شمال شرقی شهر مشهد، در مسیری منشعب از راه عمومی مشهد به كلات نادری، نزدیك به شهر تاریخی طابران و بقعه تاریخی هارونیه قرار دارد. روستای پاژ زادگاه فردوسی كه امروزه فاز نامیده می‌شود در ۲۸ كیلومتری شرق آرامگاه فردوسی قرار دارد.در حال حاضر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری طرح‌هایی برای گسترش و بهسازی آرامگاه حكیم در دست اقدام دارد كه در همین زمینه زمین‌ها و ساختمان‌های اطراف آرامگاه به تملك این سازمان در می‌آیند و هرگونه ساخت و ساز تازه در حریم آرامگاه كلا ممنوع می‌باشد. با این حال متاسفانه وزارت نیرو در سال ۱۳۸۶ با نصب دكل‌های بزرگ انتقال نیروی برق دورنمای آرامگاه فردوسی را مخدوش كرده كه موجب برانگیختن اعتراض عمومی گردید.
تاریخچه
چنان‌كه مشهور است، پیكر فردوسی را به گورستان راه ندادند و ناچار او را در باغ خودش درون شهر طابران توس، نزدیك به دروازهٔ شرقی رزان به خاك سپردند. خاك‌جای او زیارتگاه اهل دانش و معرفت بود و با آنكه بارها آن را با خاك یكسان كردند از نو ساخته می‌شد. خبری نه چندان موثق ساختن اولین بنا بر گور ابوالقاسم فردوسی را به سپهدار توس در زمان فردوسی، یعنی ارسلان جاذب سپهدار توس نسبت داده، كه ذكر او در دیباچه شاهنامه آمده‌است صد سال پس از مرگ فردوسی در ۵۱۰ نظامی عروضی گور شاعر حماسه سرای ایران در باغی متعلق به خود شاعر زیارت كرد، و ششصد سال بعد هنگامی كه عبیدخان ازبك به تیشهٔ تعصب آن را ویران كرده بود قاضی نورالله شوشتری به شرف زیارت آن نایل آمد. بعدها در ۱۳۰۲ ه. ق كه میرزا عبدالوهاب خان شیرازی نصیرالدوله (آصف‌الدوله) والی خراسان بود، به دستور آن مرد ادب‌دوست گورجای فردوسی به قرائن و آثار و علائمی، در باغی درون طوس تعیین گردید و بنایی آجری بر آن ساخته شد.
بعد از جنگ جهانی اول كه شور و احساسات ملی در ایران بالا گرفته بود، در مجامع و مطبوعات قدرشناسی از فردوسی و لزوم بنای شایسته‌ای بر سر خاك او مطرح گردید. ملك‌الشعرا بهار كه طوس را زیارت كرده و تنها سكویی بی سقف و دیوار به‌جای بنای آصف‌الدوله یافته بود، در ۱۲۹۹ در هفته‌نامهٔ نوبهار خود مقاله‌ای در لزوم بنای آرامگاه نوشت. پس از تأسیس انجمن آثار ملی در سال ۱۳۰۱، به همت محمدعلی فروغی رئیس انجمن كوشش‌هایی برای ساختمان آرامگاه آغاز شد. چون نیت این بود كه آرامگاه شاعر بزرگ ملی به هزینهٔ مردم و نه از بودجهٔ دولت ساخته شود، در ۱۳۰۴ با نشر بیانیه‌ای از مردم خواستند كه اعاناتی برای این منظور به حساب انجمن پرداخت نمایند.
در سال ۱۳۰۵ گروهی از طرف انجمن برای تعیین محل دقیق آرامگاه و تهیهٔ طرح آن از تهران به طوس رفتند. آندره گدار رئیس اداره باستان شناسی، مقبره را به شكل اهرام مصر طراحی كرده بود و ساخت این طرح در مراحل اولیه پیش رفته بود ولی با مخالفت ذكاءالملك فروغی این طرح تخریب شد تا به جای آن مقبره‌ای به سبك ایرانی هخامنشی ساخته شود. طراحی این مقبره بر عهده حسین لرزاده گذاشته شد. اشعار كتیبه‌ها به خط استاد عمادالكتاب نوشته شده و سپس بر سنگهای نما انتقال داده شده. ساختمان آرامگاه در سال ۱۳۱۱ آغاز و در مدت ۱۸ ماه به پایان رسید و برای جشن هزاره فردوسی در سال ۱۳۱۳ آماده شد. برای تأمین كسری هزینه ۱۶۰۰۰۰ برگ بلیت بخت‌آزمایی ده ریالی چاپ و از طریق شعبه‌های بانك ملی ایران توزیع شده بود.
مساحت ساختمان ۹۴۵ متر بود و بهترین حجاران تصاویری از شاهنامه را بر دیوارهایش حك كردند. اما از آنجا كه در طراحی بنا محاسبات فنی دقیق لازم به عمل نیامده بود، بویژه به سبب عدم محاسبهٔ مقاومت خاك و مصالح پی، ساختمان آرامگاه از همان سال‌های نخست شروع به جذب رطوبت و نشست كرد. تعمیرات و مراقبتهای سی‌ساله هم كارگر نیفتاد، و ناچار لزوم تجدید بنای آرامگاه مطرح شد. به دستور انجمن آثار ملی در سال ۱۳۴۳ بازسازی بنا با نظارت مهندس هوشنگ سیحون در سال ۱۳۴۷ به انجام رسید.
بنای پیشین دارای نمای بیرونی شبیه بنای فعلی بود، اما داخل آن كوچكتر و كم‌عمق‌تر و دارای دو ورودی كم‌عرض شرقی و غربی بود. بنای كنونی، كه سعی شده در ظاهر كاملا شبیه بنای پیشین باشد دارای نهصد متر سطح زیربنا، و ساخته شده از بتون و سنگ و كاشی است. بخش فوقانی بنا، كه در اجرای اولیه توپر بود این بار میان‌تهی ساخته شد. سقف داخلی آن هم با كاشی‌كاری معرق و متأثر از عناصر تزیینی دورهٔ هخامنشی و عصر فردوسی روكاری شد. دیوارهای آن هم تماماً با سنگهایی از منطقهٔ توس نماسازی شد. هیأت كلی بنا آرامگاه كوروش بزرگ در پاسارگاد را تداعی می‌كند.
اینك باغ آرامگاه كه حدود شش هكتار مساحت، و یك موزه و كتابخانه دارد، سالانه بیش از یك میلیون زائر و شیفتهٔ فردوسی را می‌پذیرد. با این همه فضلای اهل ادب ایران این مجموعه را درخور شأن رفیع فردوسی نمی‌دانند و در صدد توسعه و آبادی آنند.
آرامگاه فردوسی كه مجموعه ای از آرامگاه كوروش بزرگ در پاسارگارد را تداعی می كند از ۳ بخش تشكیل شده است.
در داخل آرامگاه فردوسی سنگی با ابعاد یك در یك و نیم و ارتفاع نیم متر از جنس مرمرین، روی سكویی قرار دارد. روی سنگ قبر با تزیئن دست خط زیبای نستعلیق، متن به نام خداوند جان و خرد نقش بسته است. این بنای با سعادت آرامگاه استاد فارسی زبان و سراینده های داستان های ملی، فردوسی طوسی است كه سخنان و مزار او در دل مردم سرزمین ایران همیشه برقرار است.
در قسمت دوم این بنا سالنی به شكل مربع می باشد كه ساخته شده از سنگ مرمر و با كاشی تزیئن شده است، در اطراف سالن ۴ ستون بزرگ به چشم می خورد كه تكیه گاه گچ بری های زیبا ی آن نیز می باشد. هر دیوار با ستونی مشابه اما كوتاه تر به شكل سر دری زیبا تزیین شده است.
در قسمت سوم آرامگاه فردوسی محوطه ای پلكانی از جنس سنگ مرمر می باشد كه اتاق روی آن قرار گرفته و تعدادی از شعرهای فردوسی روی آن كنده كاری شده است. به دلیل عدم رعایت اصول فنی در آرامگاه از همان سال های اول رطوبت كرد و به مرور زمان نشست كرد كه تعمیرات و بازسازی های ۳۰ ساله كار آمد نبود و ناچار به تجدید دوباره آرامگاه شدند كه به دستورانجمن آثار ملی با نظارت هوشنگ سیحون در سال ۱۳۴۷ به انجام رسید.
در سال ۱۳۴۸ با طراحی تكمیلی توسط هوشنگ سیحون كه بر اساس آرامگاه كوروش انجام داده بود توسعه یافت و موزه آن در كنار باغ اطراف ساخته شد، به همین دلیل در سال ۱۳۴۳ وزارت فرهنگ و هنر زیر نظر هوشنگ سیحون معمار و نقش برجسته ی ایرانی به بازسازی و مرمت آرامگاه اقدام كرد. بنای قبلی شبیه به بنای فعلی می باشد اما این اختلاف كه داخل آن كوچكتر و عمق كمتری دارد كه دارای دو ورودی شرقی و غربی بود.
بخش فوقانی بنا به صورت توخالی ساخته شده است و سقف آن هم با كاشی كاری های ماثر از عناصر تزیینی دوره هخامنشی و عصر فردوسی رو كاری شد، همه ی دیوارهای بنا با سنگ های طوس نما سازی شد. در مجموع بنای آرامگاه كوروش در پاسارگارد را تداعی می كند. همچنین كف اصلی تالار گود برداری شد و فضای زیرین تا ۹۰۰ متر مربع گسترش پیدا كرد.
بر روی دیوار های شرقی و غربی نقش هایی برجسته نمایان است كه بیانگر داستان هایی از شاهنامه مانند: زال در پناه سیمرغ، زال با شیر، نبرد رستم با اژدها، زن رستم با دیو سفید و غیره می باشد. در نقش های ضلع شرقی هم ضحاك مار دوش و قیام كاوه آهنگر در برابر ضحاك و انوشیروان ساسانی كه حجاری این نقش ها را فریدون صدیقی و خوشنویسی را حسن زرین خط انجام داده اند. در قسمت جنوبی سالن كتیبه ای قرار دارد كه قصیده ی بلندی از جلال الدین همایی بر آن نقش بسته است.
لازم به ذكر است كه ورودی آرامگاه در حال حاضر از سمت جنوب می باشد كه رو به روی آن استخری قرار دارد كه تصویر آرامگاه فردوسی را منعكس می كند.
در قسمت شمال غربی آرامگاه فردوسی ساختمانی به مساحت حدود ۶۰۰۰ متر مربع وجود دارد كه قبلا مكانی برای استراحت بازدیدكنندگان مورد استفاده قرار می گرفت. پس از آن كه آثار باستانی در شهر طوس كشف شد اهدا و اشیاء این مجموعه در سال ۱۳۶۱ به موزه تبدیل شد.
مجسمه ای از حكیم ابو القاسم فردوسی به دستان هنرمند ابوالحسن خان صدیقی ساخته شد كه در این مجموعه قرار دارد.
مزار مهدی اخوان ثالث در بخش غربی و ضلع جنوبی موزه قرار دارد كه اخیرا تندیسی از وی در این مكان نصب شده است.
ستاد محمدرضا شجریان برجسته‌ترین هنرمند عرصه آواز و موسیقی سنتی ایران كه از وی با عنوان “خسرو آواز ایران” یاد می‌شود پس از تحمل دوره طولانی بیماری پنجشنبه شب در سن ۸۰ سالگی در بیمارستان جم تهران درگذشت.مرحوم شجریان سالها از بیماری ریه رنج می‌برد و طی روزهای اخیر به دلیل مشكلات ریوی و تنفس ناپایدار، افت فشار خون و افت سطح هوشیاری در بخش مراقبتهای ویژه بستری شده بود.استاد بی‌بدیل موسیقی سنتی ایران زادهٔ اول مهر سال ۱۳۱۹ در مشهد، موسیقی‌دانی متبحر و كم‌نظیر، آهنگ‌سازی چیره‌دست، خواننده‌ای بی‌همتا و همچنین خوشنویسی باذوق و هنرمند در حوزه خطاطی بود.در مهرماه سال ۱۳۹۹ پیكر استاد آواز ایران جناب محمدرضا شجریان هم در جوار این آرامگاه دفن شدند .
نحوه دسترسی به آرامگاه فردوسی
برای بازدید آرامگاه فردوسی باید از شهر مشهد به سمت قوچان بروید و در محل سه راهی فردوسی به سمت راست بپیچید، چند كیلومتر جلوتر به بلوار بهارستان می رسید. در انتهای بلوار آرامگاه حكیم فردوسی واقع شده است. همچنین می توانید از طریق اتوبوس های خط ۲۰۲ در پایانه فردوسی مشهد به این آرامگاه بروید.
