یكی از سازهای موسیقی كهن ایران زمین كرنا می باشد . كرنای هخامنشی ، ساز باستانی در تخت جمشید بوده است .كرنا به فتح كاف یكی از كهن ترین سازهای بادی ایران است كه در خانواده سازهای بادی قمیش دار دسته بندی می شود. بر اساس نوشته های تاریخی و اشیاء مكشوفه از امپراطوری هخامنشی، پیشینه ۲۵۰۰ ساله اش، قطعی به نظر می رسد. هرودوت مورخ یونانی عهد باستان مینویسد: «در زمان كورش بزرگ، سپاهیان با صدای شیپور حاضر باش، رهسپار میدان جنگ* میشدند.» به دلایلی كه خواهد آمد، شیپور مورد نظر هرودوت، همان ساز كرناست. استرابون دیگر مورخ یونانی، نشانی دقیق تری به ما می دهد.
وی با اشاره به دوره های آموزشی شاهزادگان و امیر زادگان هخامنشی می نویسد: “هر روز پیش از دمیدن آفتاب، جوانان با صدای كرنا به تمرین های نظامی فرا خوانده می شدند. مربیان، پسران را به دسته های ۵۰ نفری تقسیم می كردند و ریاست هر دسته را به یكی از پسران شاه یا یكی از امیر زادگان می سپردند.” بر این اساس معلوم می شود كرنا در گذشته یك ساز حكومتی بوده و برای اعلان ها، جشن ها و جنگ ها به كار می رفته است.
اما سندی از این بهتر، یك شیپوره مفرغی است كه در سال ۱۳۳۶ خورشیدی (۱۹۵۷ میلادی) از قبر داریوش سوم پیدا شد. طول این نمونه منحصر به فرد ۱۲۰ ، قطر دهانه خروجی اش ۵۰ و قطر دهانه ورودی اش ۵ سانتی متر است و هم اینك در موزه تخت جمشید استان فارس نگهداری می شود. شیپوره یاد شده به كرنای هخامنشی نیز شهرت دارد. با توجه به این كه معمولاً در مقبره پادشاهان عهد باستان، اشیاء گرانقیمت و حاوی افتخار دفن می شده است، چنین به نظر می رسد كرنا در ساختار حكومتی هخامنشیان، چیزی بیش از یك ابزار موسیقایی بوده و احتمالاً نمادی از قدرت امپراطوری محسوب می شده است.
با توجه به مستندات تاریخی، چنین می نماید منطقه فارس واقع در جنوب ایران، یگانه خاستگاه اصلی این ساز باشد. به همین دلیل در بیشتر نوشته های تاریخی همواره از آن به عنوان كرنای فارس یاد می شود. نگاهی به ساختمان كرنای هخامنشی، نشان می دهد كه این ساز جد كرنای امروزی است. دهانه ورودی كرنای هخامنشی ۵ سانتی متر قطر دارد و پر واضح است كه هیچ نوازنده ای نمی تواند آن را در دهان خود قرار دهد. در واقع چیزی كه از عهد باستان بر جای مانده، تنها بخشی از بدنه كرناست و دو بخش دیگرش كه غیر فلزی بوده اند، به مرور زمان پوسیده اند.
كرنا از سه بخش اصلی تشكیل می شو د و جزو معدود سازهای دوجنسی جهان به شمار می آید. چنان كه می دانید غالب سازهای بادی، به دو دسته بادی چوبی و بادی برنجی تقسیم بندی می شوند. ولی كرنا در هیچ یك از این دو دسته جای نمی گیرد. زیرا یك بخش كاملاً چوبی با طولی حدود ۳۵ تا ۵۰ سانتی متر به نام دسته دارد كه رویش هشت سوراخ و در پشت نیز یك سوراخ تعبیه می شود. بخش دوم یك شیپوره برنجی به طول ۴۵ تا ۶۰ سانتی متر است. بخش سوم اش “میل كرنا” خوانده می شود و آن از یك لوله نازك برنجی یا چوبی تشكیل می شود كه در انتهایش یك قمیش از جنس نی دارد و نوازنده با دمیدن در این قمیش، هسته اصلی صدا را تولید می كند. اما این صدا تا به كیفیت مورد نظر برسد، راه درازی در پیش دارد. ابتدا در بخش چوبی توسط انگشتان نوازنده با نت های مختلف می چرخد تا یك ملودی جذاب شكل بگیرد. صدای تولید شده در بدنه چوبی، شدت لازم را ندارد و در عین حال خیلی شفاف نیست. بخش فلزی یا شیپوره به عنوان تمام كننده صدای كرنا، هم به نوای ساز حجم می دهد و هم شفافیت آن را بالا می برد. به طوری كه از مسافت های دور هم می توان صدای كرنا را شنید.
كرناهای امروزی بین ۷۵ تا ۱۱۰ سانتی متر طول دارند. ولی كرنای هخامنشی با توجه به طول ۱۲۰ سانتی متری بخش فلزی اش، چنین به نظر می رسد كه حدود ۱۷۰ سانتی متر طول داشته است. گستره صدادهی این ساز معمولاً یك هنگام است. ولی نوازندگان چیره دست می توانند محدوده بیشتری را بنوازند كه غالباً شامل نت های اصلی مانند شاهد، چهارم و پنجم است.
امروزه با گذشت هزاران سال از عهد باستان، این ساز در سرزمین های دیگر مشاهده نمی شود و تنها در همسایگی نزدیك منطقه فارس، بین اقوام بختیاری، قشقایی و لرهای كهكیلویه و بویراحمد رواج دارد. وجود دو نمونه كرنا در شمال ایران معروف به كرنای لاهیجان و دیگری كرنای مورد استفاده در حرم امام هشتم شیعیان معروف به كرنای رضوی، خدشه ای به این جغرافیای انحصاری كرنای فارس وارد نمی كند. زیرا اساساً ساختمان دو نمونه كرنای یاد شده، با كرنای فارس تفاوت بنیادین دارد و شیوه نواختن شان هم به طور كل متفاوت است. دیگر این كه دو كرنای شمال و شرق ایران قادر به نواختن ملودی نیستند و تنها دو صدای متفاوت تولید می كنند كه در گذشته بیشتر برای ایجاد یك حجم صوتی به منظور اعلان یا اخطار مورد استفاده قرار می گرفته اند.
كرنای بختیاری از نوع رایج در بین قشقایی ها و لرهای كهكیلویه و بویراحمد بلندتر و صدایش بسیار نافذ است. صدای این ساز به اندازه ای بلند است كه در فضای بسته اتاق نمی توان تحمل كرد. به همین دلیل منحصراً به صورت میدانی مورد استفاده قرار می گیرد. در مواردی صدای آن تا یك كیلومتر شنیده می شود و همانند سرنا، همراه همیشگی شادمانی ها، سوگواری ها، جنگ ها و آیین های قومی بوده است. كرنای رایج در بین قشقایی ها، هم از نظر شكل ظاهری و هم نوع صدادهی با كرنای بختیاری تفاوت قابل ملاحظه ای دارد. علاوه بر این، ساز همراهی كننده اش نقاره است كه در دوران صفویه یكی از ابزارهای موسیقی جنگی و حكومتی بود.
كرنا به دلیل خصوصیات منحصر به فردش معمولاً با سازهای مجلسی جفت و جور نیست و در كاربردهای امروزی همانند گذشته، غالباً با دهل یا نقاره همراهی می شود. در نتیجه گروه نوازی با آن چندان معمول نیست و پیشینه ای هم ندارد. اما در چند سال اخیر تلاش هایی برای ارائه گروه نوازی با حضور كرنا صورت گرفته است كه از نخستین نمونه ها می توان به كرنانوازی خسرو سلطانی در اثر “نوبانگ كهن” با همراهی حسین علیزاده اشاره كرد. سلطانی در این اثر با دو ساز كرنا و سرنا كه هر دو هویتی بومی دارند، به اجرای موسیقی دستگاهی پرداخته و همچنین در اثر دیگری به نام “ماهور كبیر” با همراهی یكی از اركستر سمفونیك های اتریش، كرنا نواخته است.
كرنا همانند دیگر سازهای جهان، سازی با قابلیت های عمومی است و در عین حال مجموعه ای از توانایی های انحصاری هم دارد. بنابراین ایجاد تركیبات صوتی جدید و متفاوت از آن، امری كاملاً طبیعی می تواند باشد.
موزه تخت جمشید كه در خود پرسپولیس یا تخت جمشید واقع شده، مجموعه ای تاریخی است كه با استفاده از كشفیات یافت شده در این محوطه و در قدیمی ترین بنای تاریخی ایران دایر شده است. مجموعه هایی كه در این موزه به نمایش گذاشته شده، هر كدام در طی كاوش های سال های مختلف به دست آمده اند. از آن جمله می توان به مهره های رنگی چشم، گل نبشته های تخت جمشید، سر نیزه، پیكان، بخش هایی از تندیس های باستانی، آتشدان، خشت لاجوردی و … اشاره كرد.
كرنای مفرغی یا هخامنشی یكی از گنجینه های جالب توجه موزه تخت جمشید است كه دیدنش را نباید از دست بدهید. خوب است بدانید كه كَرنا، نوعی ساز بادی و قدیمی بوده كه ریشه در تاریخ كهن ایرانیان دارد و قدمتش حداقل ۲۵۰۰ سال می باشد. بنا بر اسناد تاریخی و یادداشت های تاریخ نویسان بزرگی چون هرودوت و استرابون، كرنا در دوره هخامنشی كاربردهای نظامی داشت و از آن برای اعلان های نظامی، جشن ها و جنگ ها استفاده می كردند.
امروزه كرنای هخامنشی در موزه تخت جمشید نگهداری می شود و همه روزه از ساعت ۸ تا ۱۷:۳۰ می توانید به بازدیدش بروید.
