پیراهن طلسمات لباس جنگجویان صفوی

پیراهن طلسمات همان طور كه نامش نشان می دهد، پوشاكی با نوشته ها، آیات، ادعیه و اوراد مختلف است كه مفهومی درباره رفع بلا دارند. از جمله نگاره هایی كه بر روی این لباس به چشم می خورد، می توان به شیر و خورشید، شیر، ترنج، چلیپا و قندیل اشاره كرد كه همگی از لحاظ مفهومی با كاربرد پیراهن هماهنگی دارند. جالب است بدانید بنا به بررسی كارشناسان، این پیراهن مربوط به اواخر دوره صفوی و اوایل دوره زندیه است و بنابراین بیش از ۲۰۰ سال قدمت دارد.پیراهن طلسمات(رزم) موجود در گنجینه سلاح آستان قدس رضوی یكی از آثار ارزشمند فرهنگی وهنری دوره اسلامی به شمار می آید كه به علت دارا بودن مشخصات خاص یكی از نماد های فرهنگی، اعتقادی است كه قدمت آن به دوره زندیه می رسد.

كاربرد پیراهن‌های طلسماتی

برای پیراهن طلسماتی در متون مختلف تاكنون كاربردهای خاص منظور نشده است اما شواهد امر و نیز آیات و ادعیه به كار رفته برای برخی از آنها ما را به نحوه كاربردشان راهنمایی می‌كند. با توجه به اینكه اغلب نمونه‌های موجود در موزه‌های ایران مستعمل است نشان می‌دهد كه از این لباس فرد یا افرادی خاص استفاده می‌نموده‌اند. مجموعه آیات و ادعیه به كار رفته بر روی این آثار نیز می‌تواند كمك مهمی در شناسایی علت كاربرد آنها باشد. در بعضی از نمونه‌ها آیات و ادعیه به كار رفته به منظور تقویت قوای روحی برای شركت در جنگ و نبرد، حفاظت از ضربه‌های دشمن و نیز احتمالاً پنهان شدن از دید دشمن است. در برخی نمونه‌های دیگر، كه كاربرد طبی داشته آیات و ادعیه (حرزها و حجاب‌ها) به منظور محفوظ ماندن از انواع بلایا (مانند امراض، قحطی، زایمان سخت، مرگ ناگهانی) به كار رفته است. همچنین نمونه‌هایی وجود دارد كه فقط برای جلب محبت دیگران و یا رسیدن به مقام و منصب اجتماعی – مانند نمونه‌های آفریقای غربی- تهیه می‌شده است. امروزه هنوز در بعضی منازل پارچه‌هایی به عنوان حلقه یاسین معروف هستند و بر روی آن دعاها و آیاتی برای حفظ جان استفاده‌كننده نوشته شده وجود دارند و پارچه‌هایی كه به عنوان برد یمانی معروف هستند نیز از آیات و ادعیه پوشیده شده‌اند و هنگام دفن میت بر روی كفن پیچیده می‌شوند كه به منظور تیمن و تبرك برای حفظ از عذاب در جهان دیگر و بخشوده شدن از گناهان تهیه می‌شوند.

انواع پیراهن‌های طلسماتی

الف) پیراهن‌های دوره صفوی: این نمونه‌ها معمولا” در هیئت كلی مربع شكل هستند، تزئینات نوشتاری روی آن ها ادعیه مرتبط با مذهب تشیع و اسامی دوازده امام و جداول اعداد و طلسمات و منتخبی از آیات مبارك قرآن كریم است. استفاده از رنگ در آنها بسیار محدود است.

یك نمونه تاریخ‌دار از این نوع پیراهن در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود كه نام شاه عباس صفوی بر آن نوشته شده است، وكاربردآن احتمالا” رزمی است.

ب) پیراهن‌های عثمانی: از این پیراهن‌ها تعداد زیادی در موزه‌های تركیه ( توپقاپی و دلمه باغچه) موجود است كه بعضی نمونه‌های آنها بلند و جلو باز و تعدادی كوتاه هستند. بر روی آنها جدول‌های طلسمات به اندازه‌های گوناگون ترسیم شده و علاوه بر سمبل‌ها و علائم نمادین، منتخبی از دوازده سوره قرآن كریم و اسماء الهی نوشته شده است.
قدیمی‌ترین نمونه این پیراهن‌ها برای شاهزاده عثمانی سام سلطان تهیه شده كه از ۱۴۷۷ م تا ۱۴۸۰م به طول انجامید ویك نمونه دیگر برای صدر اعظم قره مصطفی پاشا در ۱۶۸۴م ساخته شده كه وی در سال ۱۶۸۷م در این پیراهن در بلگراد دفن شده و یك نمونه مهم باقی مانده برای سلطان سلیمان باشكوه (۱۵۶۶ ـ ۱۵۲۰م) با كاربرد رزمی به سفارش همسرش تهیه شد

ج) پیراهن‌های طلسماتی گوركانیان هند: به این نوع پیراهن‌ها كه در سرزمین هندوستان و در قرون ۱۶ و ۱۷ م تهیه شده قرآن جامه نیز می‌گفتند و در برخی نمونه‌های متمایز آن جدول‌های اعداد و طلسمات به كار نرفته است، به طور مثال در یك نمونه از آنها ۱۱۴ سوره قرآن كریم و ۹۹ اسم اعظم(اسماءالهی) به كار رفته است. رنگهای آن شامل (سیاه، قرمز، آبی و طلایی) و مدالها و نشانه‌های تزئینی در آنها مشابه و همگون است. اغلب نمونه‌های آنها بدون تاریخ است. تاكنون یك نمونه تاریخ‌دار و یك نمونه متفاوت از بقیه مشخص شده كه در قسمت جلو از بالا تا پایین باز است.

د) پیراهن‌های طلسماتی آفریقای غربی: این پیراهن‌ها دارای یك زیر جامه متشكل از یك پیراهن و زیر شلواری و یك پیراهن بی‌آستین است و چندین محفظه كوچك چرمی (حرز) كه احتمالاً حاوی آیاتی از قرآن كریم بوده و به قسمت داخلی بعضی از این جامه‌ها دوخته شده است. روی این پیراهن‌ها نیز با جدول‌های طلسمات كه از حروف و علائم و یا نشانه‌های رمزی ساخته شده و ادعیه و استغاثه به درگاه خداوند، نام‌ خلفای راشدین و نام‌های فرشتگان و اسماء الهی همراه با اعداد ابجد آن ترسیم شده است

لباس رزم گنجینه سلاح آستان قدس

پیراهن طلسماتی گنجینه سلاح آستان قدس به عنوان یك اثر ارزشمند فرهنگی قابل مطالعه است. این اثر نسبت به نمونه‌های شناخته شده دیگر دارای ویژگیهایی است كه آن را از سایر موارد مشابه متمایز می‌كند. این ویژگیها شامل نقوش نمادین روی آن است كه ریشه در قدیمی‌ترین اندیشه و اسطوره‌های ایرانی دارد كه در دوره اسلامی با فرهنگ آن درآمیخته و تداوم یافته است. این پیراهن به صورت یك تونیك گشاد با آستین بلند است. طول آن ۹۳ سانتیمتر و پهنای آن در پایین پیراهن تا ۱۰۲ سانتیمتر می‌رسد. جنس آن از كتان و از ده قطعه به ابعاد مختلف تهیه شده كه به وسیله دوخت ساده و مورب و با پس دوزی به هم متصل شده‌اند.
قطعه اصلی لباس كه قسمت پشت و جلو آن را تشكیل می‌دهد به عرض ۴۷ سانتی‌متر و طول ۱۸۶ سانتی‌متر است كه قطعات دیگری برای آستین‌ها، گوشه‌های زیر بغل و پهلوهای لباس به آن دوخته شده و آن را به حالت ذوزنقه‌ای شكل درآورده است.
در وسط محل سر شانه‌ها یك نیم دایره برای گودی یقه تعبیه شده كه از وسط آن در جلو لباس شكافی به طول ۴۱ سانتی‌متر باز شده، تمام این قسمت دارای سیجافی به پهنای ۵/۱ سانتی‌متر می‌باشد. در قسمت زیر بغل یك مرغك یا مغزی دوخته شده كه از قطعه پارچه مربع شكلی به ضلع ۱۶ سانتی‌متر استفاده شده است.
تزئینات لباس شامل طرح‌های طوماری است كه داخل آن آیات و ادعیه و احادیث به خطوط ثلث به قلم مشقی و مشقی جلی و نسخ تحریری به قلم كتابت خفی و جلی نوشته شده ، نقوش هندسی و تزئینی و برخی از نقشها مانند شیر و خورشید (جلو لباس) شیر (پشت لباس)، ترنج به شكل سرو و چلیپا (جلو لباس) و قندیل (پشت لباس) جنبه نمادین و از نظر مفهومی با دعاهای نوشته شده در داخل یا اطراف آن هماهنگی دارد. همچنین تعداد چهل جدول طلسمات و اعداد از لوح ۴*۴ تا لوح ۱۸*۱۸ نقش شده رنگ زمینه پارچه نخودی و رنگهای به كار رفته برای خطوط و نقوش روی آن سیاه، قرمز روشن و تیره، نارنجی (شنجرفی) سبز سیلیویی تیره و روشن، لاجوردی روشن و تیره و زرد ارغوانی می‌باشد.
تكنیك ساخت این لباس قلمكار، قلمی است ( روحفر،۱۳۸۰؛ علائی، ۱۳۴۸) و بافت پارچه به صورت ساده انجام گرفته و خوشبختانه با وجود گذشت بیش از دو قرن از تهیه آن، دارای تار و پود محكم و مقاوم است. بر روی آستین این لباس (جلو) نقش شیر و خورشید و جداول طلسماتی ترسیم شده و آیات و ادعیة نوشته شده نشان دهندة تأكید بر خواسته‌های استفاده‌كنندگان، كه همانا پیروزی و قدرت یافتن در مقابل دشمنان و حفاظت در مقابل خطرات می‌باشد.

پشت لباس روی آستین‌ها نقش شیر (بدون خورشید) ترسیم شده كه در زمینه آن دعاهای حرز و حجاب، ائمه اطهار(ع) و دعاهایی با مضمون درخواست یاری و كمك از خداوند متعال در جنگ و غلبه بر پیروزی بر دشمنان نوشته شده است. از طرفی كاربرد نقش‌های نمادین مانند: نقش ترنج به شكل سرو در دو پهلوی جلو و پشت لباس به عنوان نمادی از آرزوی سلامتی و سر زندگی و جاودانه بودن زندگی و محصور نمودن و حفظ بدن از هر گونه عامل مرگ و نیستی و نقش گلهای شش پر كه در فرهنگ ایرانی همیشه به عنوان نماد خورشید و زندگی تصویر می‌شده تأكید بر امر جاودانگی زندگی می‌باشد. نقش ترنج به شكل صلیب در جلو لباس (زیر شكاف یقه) كه شباهت بسیاری به دسته شمشیر دارد دارای ایستادگی و صلابت و القاءكننده قدرت است. همچنین جداول اعداد و طلسمات نقش شده بر روی این لباس به منظور تقویت قوای روحی و اجابت خواسته‌ها، سعادت و نیكبختی، در امان ماندن از مكر و حیله دشمنان، رهایی از مشكلات، سبك كردن سنگینی آهن (زره)، ترساندن دشمن و جلب احترام، حفاظت و در امان ماندن از بلایا، پنهان شدن از دید دشمنان و حفاظت از ضربه تیغ دشمنان (تیغ‌بند)، درخواست ادای دین و سعادت و سلامت به كار رفته است و ارتباط نزدیكی با متن دعای اطراف آن دارد. با توجه به كاربرد نمادهای شجاعت و قدرت و جاودانگی مانند شیر و خورشید و سرو، همچنین متن كتیبه‌های آن شامل سوره‌های فتح، نور، یاسین، جمعه، ملك، طارق، عصر، نصر، معذوتین و آیات: نصرالله من الله و فتح قریب و آیه الكرسی، دعاهای: جوشن كبیر، جوشن صغیر، ناد علیاً مظهر العجائب و حرز و حجاب امامان معصوم، همچنین دعاهایی كه اشاره مستقیم به جنگ و جهاد با دشمن و درخواست پیروزی بر آنها دارد و جداول طلسمات و اعداد كه در همین ارتباط نوشته شده، می‌تواند این پیراهن برای رزم تهیه شده باشد. از طرفی مضمون متن كتیبه شعری آن كه به این شرح است:

من صرفه برم كه بر صفم اعداء زد

مشتی خاشاك لطمه بر دریا زد

ما تیغ برهنه‌ایم در دست خدا

شد كشته هر آنكه خویش را بر ما زد

لافتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار

بیانگر آن است كه ممكن است استفاده‌كننده یا سازنده یا سفارش دهنده اثر به نحوی مرتبط یا متأثر از بعضی فرق صوفیه همزمان با خلق اثر باشد.

قدمت تاریخی اثر

از نظر دوره زمانی چون امكان انجام آزمایشهای فنی برای تعیین قدمت اثر وجود نداشت به استناد سبك نقوش و خطوط روی آن می‌توان آن را مربوط به دوره زندیه دانست. یكی از نقش های تعیین كننده درارزیابی تاریخی این اثرنقش شیر و خورشید است. قائم مقامی در پژوهشی كه در مورد تطور نقش شیرو خورشید انجام داده، این تحول را در شش مرحله طبقه بندی كرده كه در این لباس نقش شیر و خورشید با مرحله دوم تطبیق دارد( قائم مقامی، ۱۳۴۸، ص۲۵۹-۲۸۲)[۴] در این مرحله وی نقش شیر و خورشید را در یازده عدد سكه مربوط به تاریخ های: ۱۰۴۱ تا ۱۱۳۸ و یك عددسنگ قبر مربوط به تاریخ ۱۱۶۵ هجری درحالیكه شیر در حال حركت از سمت راست به چپ و بالعكس با خورشید در حال طلوع از پشت شیر می باشد بررسی و طبقه بندی كرده است.همچنین در تعیین قدمت این اثر مقایسه نقش های نمادین آن مانند نقش شیر و ترنج سروی شكل( كه هركدام دو بار درپشت و جلو لباس تكرار شده)همچنین نقش ترنج های متداخل در لبه آستین ها و پایین لباس با نقوش به كار رفته درتزیینات برخی بناهای دوره زندیه(در شهر شیراز) است. بررسی هنر دوره زندیه با تكیه بر آثار موجود در مجموعه زندیه (ارگ كریمخانی، عمارت كلاه فرنگی و…) نشان دهندة تاثیر قوی هنر قبل از اسلام در این دوره است. شواهد این امر، كاربرد سنگ های حجاری شده در ستون ها و ازاره بنا( در برخی امضاء حجار نیز دیده می شود) و درعناصر معماری مانند حوض یا آب نما های T شكل و نقوش گیاهی خصو صا” درخت سرو كه در دوره زندیه بیشتر نقش نمادین آن استفاده شده می باشد.
نقش شیرهای غران با دهان باز در حال حركت از سمت راست به چپ و بالعكس در حالیكه دم شیر بر روی پشتش برگشته بر پیشانی آرامگا ه های منسوب به اردشیر دوم و اردشیر سوم(تصویر۶ و ۷ ) در تخت جمشید با نقش شیر بر روی آستین(پشت لباس) (تصویر ۵ ) قابل مقایسه است. این نقش می تواند به عنوان نماد سلطنت و قدرت برای تزئین این اثر خاص الهام گرفته و استفاده شده باشد.

تصویر۵: آرامگاه منسوب به اردشیر دوم تخت جمشید

تصویر ۶: نقش شیر روی آستین پشت لباس

تصویر ۷ : نقش شیرهای غران در حال حركت، حجاری شده بر پیشانی آرامگاه ( نمای نزدیك)

نقش ترنج سروی شكل برروی لباس (تصویر۸) قابل مقایسه با نقش مشابه آن در حجاری های ازاره سنگی نمای بیرونی عمارت كلاه فرنگی (ساختمان فعلی موزه ملی پارس) (تصویر۹) و همین نقش در تزیینات داخل حمام ارگ كریم خانی(تصویر۱۰) است.

تصویر۸. نقش سرو بر روی لباس رزم

تصویر۹. نقش سرو درازاره سنگی عمارت كلاه فرنگی

تصویر۱۱. نقش سرو در حجاری های تخت جمشید

تصویر۱۰. نقش سرو در تزئینات ارگ كریمخانی

همچنین نقش متداخل بر پایین لباس (تصویر۱۲) و لبه آستین ها قابل مقایسه با نقش مشابه آن در تزیینات داخل حمام ارگ كریم خانی (تصویر۱۳) است

تصویر۱۲. نقش متداخل پایین لباس رزم

تصویر۱۳. نقش متداخل در تزئینات داخل حمام ارگ كریمخانی

باتوجه به موارد ذكر شده این اثر می تواند مربوط به دوره زندیه و به احتمال قریب به یقین در منطقه فارس و از آنجا كه این گونه آثار برای استفاده عموم مردم نبوده پیراهن مورد بررسی در این پژوهش برای یكی از دولتمردان همین دوره تهیه شده باشد.

مقایسه لباس با نمونه های دیگر
این لباس با نمونه‌های موجود در موزه‌های گنجینه هنر اسلامی در تهران، موزه شیخ شهاب‌الدین اهری، موزه دلمه باغچه، كلكسیون ناصر خلیلی، كاخ ورسای و خزانه آستان قدس مقایسه شد كه نتایج آن به این شرح طبقه‌بندی شده است:
الف) تمام پیراهن‌های مورد بررسی قرار گرفته در این تحقیق از نظر جنس از كتان و كرباس ریزبافت و فقط یك نمونه از ابریشم (موزه اهر) تهیه شده است.
ب) از نظر تزئینات همه آنها دارای نقوش و طرحهای هندسی، گیاهی، تزئینی و كتیبه‌دار هستند.
ج) بیشتر آنها دارای جداول اعداد و طلسمات هستند. فقط در یك نمونه موجود در خزانه آستان قدس، جدول اعداد و طلسمات مشاهده نمی‌شود.
د) از نظر رنگهای به كار رفته، رنگهای مشكی، لاجوردی، قرمز، سبز و زرد زعفرانی در بیشتر نمونه‌ها استفاده شده و در برخی از آنها از دو یا سه رنگ استفاده شده است.
هـ) از نظر ابعاد، نمونه‌های بررسی شده داخل ایران دارای حداكثر ۹۳ سانتیمتر درازا و نمونه‌های خارج از ایران دارای حداقل ۱۴۰ سانتیمتر درازا می‌باشد.
و) از نظر نوع كتیبه، در تمام آنها متن‌های قرآنی و ادعیه وجود دارد و در بیشتر آنها اسماءالحسنی نیز نوشته شده است. اما یك نمونه آن دارای یك كتیبه شعر فارسی ( لباس رزم موزه آستان قدس) و یك نمونه دیگر دارای ماده تاریخ و نام استفاده كننده (پیراهن فتح گنجینه هنر اسلامی) است.
ز) از نظر نوع خط، در بیشتر لباسهای مورد بررسی، كتیبه‌ها به خط ثلث، نسخ و به قلم جلی و خفی و غبارنویسی انجام گرفته و فقط در یك نمونه، از خط معلقی (پیراهن فتح گنجینه هنر اسلامی) و در یك نمونه دیگر از خط رقاع (مجموعه خلیلی ) استفاده شده است.

آدرس موزه مركزی آستان قدس: مشهد، حرم امام رضا (ع)، صحن كوثر، موزه مركزی آستان قدس، طبقه دوم، گنجینه سلاح