صنایع دستی فارس

هم اكنون تولید انواعی از صنایع دستی در مناطق عشایری و روستایی و نیز در شهرهای استان فارس رواج دارد. بیشترین تعداد صنعتگران دستی در گروه بافته های داری – قالی, گلیم و گبه – قرار دارد. پس از آن باید از خاتم – خاتم سازی و خاتم كاری یاد كرد. پس از آن معرق چوب, منبت كاری چوب, ریزه كاری, نقاشی روی چوب سفال و سرامیك سازی, كاشی معرق كاشی هفت رنگ و نقاشی روی سفال. از رشته های رایج در استان فارس طراحی و نگارگری (نگارگری، گل و مرغ سازی، تذهیب و تشعیر) است.
رنگرزی گیاهی و استفاده از مواد ملونه طبیعی در رنگرزی خامه و ابریشم نیز كاری پررونق در استان فارس است. در زمینه فلز كاری و هنرهای مرتبط با فلز نیز استان فارس از سابقه طولانی برخوردار و آثار نقره كاری و قلمزنی روی نقره آن شاخص است. سایر رشته های صنایع دستی رایج در این استان عبارتند از: دوخت لباسهای محلی عروسك سازی، در پیكر تراشی، نمدمالی، سراجی، رودوزی های سنتی، بافتنی ها، نقشه كشی فرش، گچ گلیم .

در استان فارس بخش عمده ای از تولید گلیم توسط زنان و دختران عشایر ساكن و كوچ رو قشقایی انجام می شود. برای بافت گلیم معمولاً از نقشه استفاده نمی كنند. نقشه ها ذهنی هستند و معمولاً از طرح هایی استفاده می شود كه از نسل های گذشته به حال انتقال یافته و تغییرات جزیی در همان چهارچوب آداب و رسوم موجود در منطقه است. البته در سالهای اخیر با راه یافتن گلیم بافی به مناطق شهری و روستایی استفاده از نقشه تا حدودی درگلیم بافی رایج شده است. برای رنگرزی نخ های پشمی مورد مصرف در پود گلیم از رنگهای گیاهی یا رنگهای شیمیایی استفاده می شود. مهمترین مراكز تولید گلیم در استان فارس منطقه فیروزآباد، ممسنی و داراب است. گلیم های قشقایی نه تنها در ایران كه در سطح جهان نیر به واسطه اصالت نقش ها و رنگ های زیبا و كیفیت ممتاز بافت مشهور و مورد تقاضا است.

قالی

هنر و صنعت بافندگی فارس در وهله نخست, هنری عشایری و در وهله دوم هنری روستایی است كه وابستگی به عشایر دارد. عشایر فارس بویژه قشقائیها و ایل خمسه بیش از دیگر عشایر به این هنر اشتغال دارند و روستائیان كه در مسیر این ایل ها زندگی می كنند نیز به كار تولید قالی و سایر دستبافت ها مبادرت می كنند. فرش بافان این استان معمولاً دست بافت های خود را نه به عنوان یك كالای تجارتی بلكه برای خود تولید می كنند و چون دنباله رو نوسانات بازار فرش نیستند, طرح های آنها دارای رنگ آمیزی و طراوت خاصی است. البته در سالهای اخیر بافندگان عشایری به بافتن فرش برای فروش و به سلیقه مصرف كنندگان روی آورده اند. لیكن غالباً همان ذهنی بافی و رنگهای مرسوم پیشینیان خود را ادامه می دهند.
این «هنر- صنعت» به طور عمده به دست زنان انجام می شود. به طور كلی تولید دستبافته ها از مرحله ابتدایی تا آخرین مرحله به دست زنان صورت می گیرد. دار قالی ایل قشقایی مانند سایر عشایر افقی است و بافنده برای بافتن بر روی زمین می نشیند. بیشتر دارهای روستایی نیز افقی و گاه عمودی است. علت استفاده عشایر از دار افقی به این دلیل است كه با زندگی كوچ نشینی آنها هماهنگی داشته و حمل آن بر پشت چارپایان به سهولت انجام می گیرد.
اكثر قالیچه های ایلات خمسه كار تیره عرب و باصری است. قالیچه های این دو تیره دارای طرح های متنوع و فارسی باف است و سراسر از پشم تهیه می شود. روستائیان فارس نیز هر سال تعداد زیادی قالیچه می بافند. این روستائیان كه پیشینه ایلی و چوپانی دارند همانند عشایر از دارهای افقی استفاده می كنند ولی قالیچه های آنها از نظر جنس, مرغوبیت قالیچه های ایلات را ندارد.
فرش های قشقایی معمولاً به طریق «ذهنی بافی» بافته می شود. این نقشه های ذهنی نوعی بازآفرینی سنتی است كه از نسل های پیشین به امروزیان رسیده است. بافندگان ایلی همان نقوش را تكرار می كنند بدون آنكه از نقشه استفاده كنند. از این رو معمولاً هیچ دو فرشی كاملاً و عیناً شبیه یكدیگر نیست. بافندگان تازه كار از سرمشق هایی كمك می گیرند كه «حور» نامیده می شود. بافندگان قشقایی این سرمشق ها را كه یك یك نقشمایه ها و نگاره های اصلی بر آن بافته شده است. «دستور» می گویند. رنگ قالی های قشقایی كاملاً به سلیقه و خواست بافنده ارتباط دارد.
قالی های فارس اكثراً نرم و تا اندازه ای ظریف و نازك هستند و وجه تمایز آنها با سایر فرش ها نیز همین صفات است. گره در قالی های فارس هم به صورت متقارن (تركی) و هم به صورت نامتقارن (فارسی) استفاده می شود. بافت قالی در اكثر مناطق عشایری و روستایی استان فارس رواج دارد و افزون بر مناطقی كه ایل قشقایی در آن اسكان دارند. قالی بافی در دیگر شهرها و روستاهای استان منجمله در آباده و شیراز و فسا نیز مرسوم و متداول است.

 گبه

گبه نوعی قالی گره بافته است با پرزهایی بلند كه حداقل یك سانتی متر و پودهای متعدد (بین ۳ تا ۸ پود در هر ردیف) و معمولاً درشت بافت است. این بافته معمولاً در ایلات و عشایر جنبه خودمصرفی دارد. در گبه های قشقایی برخلاف گبه های سایر نواحی ایران كه خودرنگ است،بافنده از رنگ ها و نقش های متفاوتی استفاده می كند. البته گبه هایی با نقش ساده با زمینه ای یكرنگ یا رنگهای محدود نیز بافته می شود. از نقش های مورد علاقه لبه بافان ایل قشقایی نقش شیر است كه علاوه بر اهمیت باستانی این نقش مظهر جوانمردی است و بی ارتباط با وجود شیر در منطقه كامفیروز و دشت ارژن فارس نیست. نقش های لچك ترنج, ستاره, نقش خشتی, نقش حیوانات مختلف و … نیز در گبه بافی كاربرد دارد. گبه های قشقایی تمام پشم هستند و تار آنها نیز پشمی است. اندازه گبه متفاوت است. معمولاً اندازه ۱۰۰×۲۰۰ یا ۲۰۰×۱۱۵ سانتی متر متداول تر است.

جاجیم

از بافته های عشایر قشقایی جاجیم است كه برای پوشاندن رختخواب و اثاثیه درون چادر استفاده می شود از این رو به آن «پوشن» نیز می گویند. جاجیم های كوچك به عنوان روانداز نیز كاربرد دارد. جاجیم به رنگهای مختلف بافته می شود و رنگ های روشن در بافت آن بیشتر به كارمی رود. معمولاً تار و پود آن هم رنگ است. نقوش جاجیم كه برای تزیین آن به كار می رود عبارتند ازنقش شطرنجی، نقش آینه كگل، نقش كنگره، نقش موازی، نقش حوض، نقش مدخل، نقش لوزی و… .

جاجیم گل برجسته(گلیم گل برجسته)

گلیم گل برجسته یا گلیم سوزنی از بافته های خاص منطقه فارس و ایل قشقایی بویژه طایفه كشكولی است. این بافته شباهت به گلیم دارد با این تفاوت كه قسمت هایی از آن به صورت پود پیچی بافته می شود و به شكل برجسته در روی كار نمایان است. جاجیم های گل برجسته معمولاً زمینه ای روشن دارند و نقوش آنها دارای رنگهای متنوع و تركیبی از نقوش گلیم و قالی است. بافت آن از تار و پود پشمی یكرنگ است. ابعادش معمولاً همان ابعاد گلیم و ابزار كار و حتی نحوه چله كشی این بافته دقیقاً همانند گلیم است.

 رنگرزی سنتی

در شیراز و برخی دیگر از شهرهای استان فارس، كارگاههای متعدد رنگرزی با مواد ملونه طبیعی (گیاهی) وجود دارد كه در این كارگاهها با بهره گیری از مواد رنگزایی همچون نیل، اسپرك، خوشك، روناس و … و استفاده از دندانه هایی نظیر زاج سفید، زاج سیاه و زاج سبز، اقدام به رنگرزی خامه و ابریشم می كنند.رنگهای طبیعی به واسطه دوام زیاد، متناسب بودن با مواد اولیه مورد استفاده در بافت زیراندازها و حالت زیبا، مخملی و دل نوازی كه به بافته ها می بخشد درمقایسه با رنگهای شیمیایی (حتی رنگهای كاملاً ثابت شیمیایی) از رجحان و برتری برخوردار است.

رند

رند, نوعی گلیم بسیار ریزبافت و ظریف منطقه فارس است كه به آن سوزنی هم می گویند. این بافته فرش مانند از كارهای زیبای عشایر قشقایی است. شیوه بافت آن مانند ورنی و شیركی پیچ به طریق پودپیچی است.
این بافته كه مانند سایر بافته های ایلی بر روی دار افقی بافته می شود جنبه خودمصرفی دارد و به علت وقت گیر بودن در مناطق قشلاقی ایل بافته می شود. در این نوع بافته به علت پودپیچی به دور تارها و استفاده از پود نازك و قطع نكردن پودهای اضافی, بافته ای كه به دست می آید یك رو بوده و درشت كاركه می توان پودهای اضافی را دید. رنگ این نوع بافته معمولاً تیره و روشن و نقوش آن همان نقوشی است كه در قالی و گلیم به كار می رود..

 خوابگاه (مفرش)

عشایر قشقایی از مفرش برای جای دادن رختخواب و البسه استفاده می كنند. این محصول به شكل مكعب مستطیل بوده و اندازه آن تقریباً ۸۰×۸۰×۵۰ سانتیمتر است كه به وسیله بندهای چرمی و قلاب های نر و ماده بسته می شود. در دو طرف مفرش دو دستگیره چرمی دارد. مفرش از وسایل اصلی هر سیاه چادر و هر خانواده ایلی است.تار مفرش از نخ و پود آن پشمی است و رنگ های به كار رفته در آن بیشتر قرمز, سرمه ای و آبی است. نقش های مفرش محدود است و این به علت شیوه بافت آن است, در حقیقت رنگ به وجود آورنده نقش در مفرش است و نوع بافت در همه نقوش یكسان است.

 خاتم سازی

نام شیراز با خاتم توام بوده و نام خاتم, شیراز را به ذهن و خاطر می آورد. چرا كه از دوره صفویه به این سو, شهر شیراز به عنوان خواستگاه هنر خاتم سازی, مهمترین مركز خاتم سازی ایران بوده و هست و شاخص ترین خاتم سازان شیرازی چون صنیع خاتم, گلریز خاتمی, حكیم الهی و … همواره سهم شایسته ای هم در تولید و عرضه آثار ممتاز خاتم و هم در تربیت نیروی انسانی و خاتم سازان جدید داشته اند. خاتم شیراز به واسطه كیفیت مناسب و طرحهای اصیل و مواد اولیه مرغوب, از جایگاه مناسبی در خاتم سازی ایران برخوردار است.
قدمت خاتم‌سازی در شیراز به حدود هزار سال قبل می‌رسد كه منبر مسجد جامع عتیق شیراز از خاتم بوده است. هنر خاتم‌سازی نیز مثل سایر رشته‌های صنایع‌دستی در دوره صفویه رونق و رواج داشته است و در دوره قاجاریه به علت عدم توجه به این هنر از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و در سده‌های گذشته هنرمندان خاتم‌ساز شیرازی صندوقچه‌های خاتم بسیار نفیسی جهت مرقد مطهر امامان در عراق را ساخته‌اند و در اوایل دوره پهلوی اول خاتم‌كاری كاخ مرمر توسط هنرمندان چیره‌دست شیرازی انجام شده است.
كیفیت و اصالت خاتم شیراز زبانزد خاص و عام بوده و خاتم‌های اصیل ساخته‌شده در شیراز دارای عمر بیشتری نسبت به مشابه آن در دیگر شهرها است. این ویژگی‌ها كه خاتم شیراز را به نسبت دیگر شهرها امتیاز داده است تفاوت در انجام مراحل كار و موادی است كه استفاده می‌شود.

منبت كاری

در استان فارس و بویژه در شهر آباده, منبت كاری شهرتی دیرینه دارد و در این شهر زیباترین آثار منبت چوب به صورت جعبه ها, صفحات شطرنج, مبلمان, میز و … عرضه می شود. ضمن آنكه منبت كاری در شهر شیراز هم از رونق خوبی برخوردار است.

 ساخت و قلمزنی نقره

شهر شیراز به واسطه آثار تهیه شده از نقره و نیز قلمزنی های شاخص انجام شده بر روی نقره كه با طرح های زیبایی از تخت جمشید مشخص می شود و به صورت گیره های استكان و لیوان, سینی و ظروف دیگر عرضه شده است. از قدیم الایام دارای شهرت و اعتبار بوده است و در حال حاضر این «هنر- صنعت» اگر چه همچون گذشته های نه چندان دور رونق ندارد اما همچنان به حیات خود ادامه می دهد و آثار تولیدی از كیفیت مطلوبی برخوردار است.

سایر صنایع دستی

در استان فارس, گیوه بافی و گیوه دوزی, نمدمالی و كلاه مالی, رودوزی های سنتی, سفال و سرامیك و كاشی و برخی دیگر از انوع صنایع دستی همچون آئینه كاری, گل سازی, ساخت زیورآلات و … نیز مرسوم و متداول است.