مسجد جامع دماوند، یكی از آثار تاریخی و ارزشمند این دیار است كه در بخش شرقی این شهر واقع شده و جزو نخستین مساجد ایران به سبك شبستانی بوده كه با وجود گذشت زمان و مرمت‌های بسیار همچنان باشكوه است.مسجد در هر نقطه از جهان خانه امن الهی، عظیم‌ترین پایگاه فرهنگی، معنوی و محلی برای نیاز و سجود به درگاه قادر متعال بوده و در ایران اسلامی از دیرباز تاكنون به این مكان ارزشمند توجه ویژه ای شده است.در میان تمامی مساجد برخی به دلیل سابقه و قدمت تاریخی، بیش از پیش مورد توجه هستند كه می توان علاوه بر استفاده فرهنگی و معنوی، از آن به عنوان یك اثر تاریخی، فرهنگی و اصیل ایرانی یاد كرد.
مسجد جامع عتیق دماوند از جمله این مساجد است كه بین محله قاضی و فرامه (چریك) در نقطه مرتفع بر روی تپه‌ای در مركز شهر دماوند، مشرف به شهر واقع شده و مسجد جامع فعلی بر روی مسجد قدیمی بنا شده است؛ مسجدی كه مردم محلی در وصف آن می‌سرایند: مسجدی كه عرش پیوند است؛ مسجد جامع دماوند است.
طبق شواهد و اسناد تاریخی، به نظر می‌رسد كه مسجد جامع دماوند در دوران حكومت سلجوقیان ساخته شده باشد ولی در این میان هستند برخی از كارشناسان و باستان‌شناسانی كه نظری غیر از این داشته و بر این باورند كه قدمت واقعی مسجد جامع، بیش از اینها است و احتمال می رود كه در سال‌های قبل‌تر از سلجوقیان ساخته شده است.
بر اساس روایتی كه سینه به سینه نقل شده و تا به امروز هم در بین مردم مطرح است، در مكان مسجد جامع، قبل از ظهور اسلام آتشكده بزرگی برپا بود كه پس از فتح منطقه توسط لشگریان اسلام، آتشكده تبدیل به مسجد بزرگی شد كه البته در بسیاری از مناطق ایران اماكن عبادی قبل از اسلام به مسجد تبدیل شده‌اند.
طبق گفته آندره گُدار، معمار و باستان‌شناس فرانسوی، مسجد جامع عتیق دماوند از جمله مساجد اولیه ایران است كه به سبك اعراب در ایران بنا شده و اكنون آثاری از آن باقی نیست و تنها اثری كه از قدیم در این مسجد باقی مانده به حدود قرن پنجم هجری باز می گردد.
تعمیرات و تغییرات در مسجد جامع دماوند
شهر دماوند بارها بر اثر زلزله خسارت دیده است. بدون شك مسجد جامع از آسیب زلزله مصون نمانده و طی سال های متمادی تعمیرات و تغییرات زیادی را در خود دیده است.طبق گفته ناصر پازوكی طرودی نویسنده كتاب آثار تاریخی دماوند، تعمیر این مسجد مربوط به سال ۸۲۱ ه.ق است كه حاكی از الحاق بنایی به مسجد سلجوقی بوده و همچنین در سال های ۹۲۷، ۱۰۲۴، ۱۰۳۰ و ۱۰۸۱ هجری قمری نیز مورد تعمیر قرار گرفته است كه نشان می دهد مسجد جامع در زمان سلاطین صفویه بارها تعمیر شده است.نقشه مسجدجامع دماوند به صورت مستطیل شكل و دارای طرح شبستانی و شامل یك تالار و شبستان ستوندار، اتاق ها، مناره و شبستان زیرزمینی است.مناره مسجد از معدود آثار باقیمانده بنای قدیمی و متعلق به دوره سلجوقی است كه همچون گذشته در ضلع شمال شرقی مسجد فعلی، هنوز پابرجا است.
مناره از لحاظ ساختمانی، به طور مستقل در گوشه شمال شرقی دیوار مسجد ساخته شده و یك ضلع منار، متصل به دیوار مسجد بوده كه در واقع به صورت نیمه مستقل دیده می شود و فاقد تزئینات و كتیبه است.هنگام ساختن مسجد جدید، قسمت بالای مناره مورد تعمیر قرار گرفت و كتیبه ای به آن اضافه شد. بدین ترتیب مناره دوره سلجوقی با كتیبه ای جدید، به خط كوفی سفید روی زمینه كاشی آبی رنگ، تزیین شد. در این كتیبه آیه ۵۶ از سوره احزاب آمده است.
صحن مسجد
صحن مسجد به صورت مستطیل شكل بوده و وسط آن یك حوض جهت وضو و شستشو و نیز یك چاه عمیق وجود داشته و كف صحن را سنگ فرش كرده بودند.از طریق سه ورودی مسجد یكی از سمت شمال غربی و دیگری از سمت جنوبی و یكی هم از سمت شمال غربی به سحن مسجد راه داشته است. اهالی محل می گویند كه شمال غربی متعلق به آقایان و ورودی جنوبی متعلق به خانم ها بوده است.بنای فعلی مسجد با ۲ شبستان در امتداد شمالی – جنوبی با ورودی بزرگی مزین به كاشی هفت رنگ و گنبدی نیلگون خودنمایی می‌كند.قدیمی‌ترین بخش این مسجد شبستان كوچك زمستانه آن در طبقه زیرین مسجد (در جبهه شمال) و مناره رفیع آن است كه همچنان اصالت اولیه خود را حفظ كرده است.
شبستان زمستانی، در این فصل از سال كه هوای دماوند بسیار سرد است مورد استفاده قرار می‌گرفت و ریش سفیدی از این محله مدعی است كه این شبستان با تونلی به محله فرامه (چریك) می‌رسید.این مسجد با ستون های آجری و سنگی به سبك بناهای ساسانی بنا شده است. شبستان شمالی دارای چهار ستون بتنی مرتفع است كه در قسمت سقف بهم بسته شده و گنبد مسجد را ایجاد كرده است.قسمت جنوبی شبستان نیز دارای ایوان بزرگی است كه تمامی سطوح آن با كاشی هفت رنگ و نقوش گل پوشانده شده و محراب مسجد در مركز آن قرار دارد.
در جهت شرقی و غربی ۲ شبستان فضاهایی ایجاد شده است كه ارتباط ۲ شبستان را فراهم می كند و بخش شرقی شامل فضای وسیع تری است كه در حال حاضر به عنوان محل استقرار خانم ها استفاده می شود.
محرابها، كتیبه‌ها و تزئینات
محراب اصلی در جنوب غربی شبستان، درمنتهی الیه دیوار مسجد، واقع شده است. سایر محرابها را به تقلید از این محراب ساخته و ظاهرا در زمان فتحعلی شاه قاجار، مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته است و تغییراتی در آن به وجود آمد.محراب مسجد دماوند با محراب مدرسه حیدریه قزوین و محراب مسجد گلپایگان شباهت دارد. بدین ترتیب تمامی شواهد و آثار حاكی از این است كه مسجد جامع دماوند، متعلق به دوره سلجوقی است.به اعتقاد كارشناسان به جهت خرابی كه شاید بر اثر زلزله های متعدد رخ داده باشد، به تزئینات مسجد لطمه ی زیادی وارد شده بود.از مهره‌های ضربدری گچی در بیشتر نقاط به خصوص در بدنه و كمر پایه ستون‌ها و زیر تاق قوس ها استفاده شده بود و ۲ ستون مدوری كه در نزدیكی محراب اصلی بودند، در بدنه آنها تزیینات گل و بوته وجود داشته است.
تزئینات دیگر مسجد مهرهای ضربدری گچی میان بندهای عمودی آجرها و نام امام علی (ع) به‌صورت چلیپا و نیز مهر گچی مربع شكلی كه به چهار مربع كوچكتر تقسیم شده بود و داخل هرچهار مربع، نقش ستاره تزئینی، وجود داشت كه توسط یك هشت ضلعی احاطه می شد.در دوره صفویه و قاجاریه هنگام تعمیر مسجد، بعضی قسمت ها را با كاشی تزیین كرده بودند و بالای محراب ها و نیز بالای بعضی ستون‌ها، كتیبه‌های وجود داشت كه به جز چند كتیبه كه در مسجد فعلی دیده می‌شوند، از بقیه كتیبه‌ها اطلاعی در دست نیست.همچنین بالای محراب ها و بعضی ستون‌ها، كتیبه‌هایی وجود داشته كه هم اینك تعداد معدودی از آنها در مسجد فعلی دیده می‌شوند.
مرمت شبستان زمستانه نیازمند اعتبار
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان دماوند با اشاره به اینكه این شهرستان بیش از ١٦٠ اثر تاریخی دارد كه ٧٣ اثر به ثبت ملی رسیده اند، اظهار داشت: اماكن گردشگری و تاریخی شهرستان دماوند بیشمارند كه از جمله آنها می توان به برج تاریخی شبلی، دریاچه های تار و هویر، غار رودافشان، آبشارها و دره های زیبا و همچنین روستاهای بكر منطقه اشاره كرد كه هر كدام جاذبه و ویژگی های منحصر به فرد خود را داراست.
شهرام شریفی با اشاره به مسجد جامع شهر دماوند به عنوان یك مكان تاریخی، فرهنگی و مذهبی افزود: این مكان با شماره ٢٣٠ در سال ١٣١٤ به ثبت ملی رسیده است. بنای مسجد مربوط به دوره سلجوقی و مناره مسجد یكی از یادگارهای معماری دوره سلجوقی است كه همچنان استوار و پابرجا است. تحقیقات پیشین گویای این موضوع است كه بنای مسجد بر روی خرابه های آتشكده ای زرتشتی بنا شده بود لیكن طبق پژوهش تازه ای كه دكتر مسعود نصرتی در این خصوص انجام داد، نتایج جالب توجهی حاصل شده كه پس از تكمیل توسط نامبرده، در رسانه ها منعكس می شود.
آخرین مرمت اساسی مسجد جامع شهر دماوند توسط استاد و معمار معروف حسن لرزاده انجام شد و پس از آن تغییر چندانی در بنا رخ نداده و در چند مورد مرمت محدود صورت گرفته است. طی سنوات گذشته شبستان مسجد جامع كه یكی از قسمت های اصیل و قدیمی مسجد است، مورد مرمت قرار گرفت ولی به جهت نبود اعتبار كافی تاكنون این فرایند نیمه كاره مانده است. امیدواریم مسئولان استان و شهرداری دماوند در خصوص تامین اعتبار برای اتمام طرح مرمت شبستان زمستانه مسجد و بهره برداری از آن به عنوان موزه قرآن و نسخ خطی مسجد جامع، اراده موثری داشته باشند. در اقلام تبلیغی اداره میراث دماوند كه هر ساله منتشر می شود، مسجد جامع به عنوان یكی از مهم ترین اماكن تاریخی، مذهبی شهرستان به بازدیدكنندگان و گردشگران معرفی می شود.