گوردخمه “تاق فرهاد” یا به تعبیر مردم محلی “كوشك” گوردخمه‌ای است كه در دیواره شرقی كوه قله روانسر واقع شده و این روزها حال و روز نامساعدش خبرساز شده است.این گور دخمه كه در حاشیه شهر روانسر و در مجاورت قبرستان شهر قرار گرفته، در ارتفاع ۳۵ متری از سطح قبرستان در دل كوه كنده شده و هنوز زمان دقیق ساختش مشخص نشده است. ارنست هرتسفلد باستان شناس و ایران شناس آلمانی اولین كسی بود كه در دهه های ابتدایی قرن ۱۹ از این گوردخمه یاد می كند. بعدها شادروان مسعود گلزاری در بازدیدی كه از این گوردخمه دارد، آن را اثری مربوط به دوره ماد می داند. البته مدت ها بعد یك باستان شناس دیگر آلمانی به نام پیتركالمایر از این گوردخمه دیدن می كند و با توجه به نقش برجسته فروهر كه در كنار ورودی آن حجاری شده، این گوردخمه را مربوط به دوره هخامنشی می داند.
و اما چندسالی است كه اثری به این مهمی و با این دیرینگی كه به ثبت ملی نیز رسیده، هر روز یك بلا را به چشم می بیند. روزی در داخل آن لاستیك ماشین می سوزانند و روی سفیدش را به سیاهی ذغال تبدیل می كنند و بخشی از سقف گوردخمه فرو می ریزد و روز دیگر عده ای “وندال” روی دیوارهای آن با افشانه رنگ، یادگاری و آگهی تبلیغات می نویسند. عمق فاجعه آنجا رخ می دهد كه عده ای دیگر به سودای كشف گنج، با چكش به جان این اثر باستانی می افتند و با شكستن بخشی از نقوش سنگی، زخم هایی ابدی بر پیكرش می زنند و كسی هم تاكنون نیامده تا مرهمی بر این زخم ها بگذارد و آنها را مرمت كند.
آرامگاه ابدی شاهزاده باستانی، این روزها درد تلخ دیگری را هم تجربه می كند و آن تبدیل شدن به پاتوقی برای معتادین و كارتن خواب‌هاست!
تعلل میراث فرهنگی و شهرداری برای ساماندهی گوردخمه
” این اثر متاسفانه مدتها است كه پاتوق معتادان شده است.” این جمله را جمال كریمی از فعالین میراث فرهنگی روانسر به ایسنا می گوید و اضافه می كند: متاسفانه به علت نبود حفاظ و حصار و عدم ساماندهی محوطه، علاوه بر مشكل پاتوق شدن داخل گور دخمه، یادگاری نویسی، تبلیغات تجاری با رنگ افشانه ای روی نقش، شكستگی بخشی از نقش بر اثر ضربه چكش و همچنین سوختگی و دود حاصل از سوزاندن لاستیك خودرو در داخل فضای مسقف آن و ریزش سقف در نتیجه حرارت شدید آسیب زیادی به این اثر مهم و منحصر بفرد زده است. البته بسیاری از تخریبها در طول چند سال اخیر اتفاق افتاده است.
وی در ادامه در خصوص اهمیت و قدمت این گوردخمه اشاره ای به بازدید پیتر كالمایر آلمانی از این اثر می كند و ادامه می دهد: باستان‌شناسی آلمانی به نام پیتر كالمایر سال ۱۳۵۵ از گوردخمه روانسر دیدن كرد كه نتایج بررسی خود را همراه با عكس‌هایی از این اثر و پلان آن در ژورنال آلمانی “باستان شناسی ایران” در سال ۱۹۷۸ منتشر كرد. وی در آن مقاله با توجه به شواهد مختلف این گوردخمه را به دوره هخامنشی مرتبط دانست. البته برخی باستان شناسان دیگر همچون پرفسور مسعود گلزاری و محمد حسین جلیلی این اثر را مربوط به دوره ماد دانسته اند. فون گال، باستان شناس دیگر آلمانی این دخمه را مربوط به دوره های پس از هخامنشی(سلوكی یا اشكانی) می داند. طبق نظر علی رضا جعفری زند این گوردخمه با توجه به شكل آن باید مربوط به اواخر دوره هخامنشیان باشد، یعنی از زمان اردشیر دوم و سوم هخامنشی به این سو.
كریمی اضافه می كند: این آرامگاه به گمان بسیار باید متعلق به یكی از شاهزاده های هخامنشی باشد، زیرا منطقه كرمانشاه یك از مراكز مهم هخامنشیان به شمار می آمده است. كف این گور دخمه در آبانماه ۱۳۹۹ توسط شهرداری روانسر پاكسازی شد، اما پاكسازی رنگ های افشانه ای از سطح نقش برجسته، مرمت درزها و شكستگی های ایجاد شده در سالهای اخیر در سطح نقش برجسته و داخل گور دخمه از اقداماتی است كه اولویت دارند.
وی ادامه داد: محوطه این اثر نیازمند ساماندهی و محوطه سازی است. گوردخمه روانسر نیازمند توجه میراث فرهنگی و شهرداری روانسر است، زیرا با تداوم این شرایط تخریب بیشتر آن را شاهد خواهیم بود.
این فعال میراث فرهنگی در ادامه می گوید: متاسفانه شهرداری روانسر و میراث فرهنگی استان در امر ساماندهی و بازسازی و محوطه سازی این اثر فاخر باستانی تعلل كرده اند تا این اثر ملی به پناهگاه و پاتوق معتادان و مخربان تغییر كاربری دهد.
وی یادآور می شود: سال گذشته در معیت مدیر كل ثبت آثار میراث فرهنگی كشور، معاون فرهنگی موزه ملی ایران و رئیس میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان روانسر بازدیدی از این اثر فاخر داشتیم و بجز شرمندگی حرفی برای گفتن نداشتیم. ماه گذشته هم كارگروهی تخصصی از همشهریان روانسری برای حفظ این گنجینه های ارزشمند كه شناسنامه و هویت شهرمان است را تشكیل دادیم كه در كنار تاسیس موزه مردم شناسی به دنبال یافتن راهكارهایی برای برون رفت از این شرایط بحرانی هستیم.
كریمی در ادامه سخنانش به بیان راهكارهایی برای نجات این گوردخمه می پردازد و می گوید: برای مرمت گوردخمه ابتدا باید رنگهای روی نقوش و داخل گور دخمه توسط مرمتگر میراث فرهنگی و به شیوه ای كه آسیبی وارد نكند پاكسازی شود. پیش از این میراث فرهنگی كردستان موفق شده یادگاری نویسی های غار “كرفتو” را پاكسازی كند. سال پیش در همایش بین المللی باستان شناسی “عصر آهن و مفرغ” در شهر سنندج در نشستی كه با پرفسور مسعود گلزاری داشتم تصاویر جدید و وضعیت گور دخمه را به ایشان كه شناخت جامعی داشتند نشان دادم بسیار متاثر شدند كه به سر این اثر فاخر چه آورده اند و قول دادند كه در اولین زمان هماهنگی كنند تا گوردخمه را شخصا مرمت كنند كه متاسفانه چند ماه پیش جان به جهان آفرین تسلیم كردند و این همكاری میسر نشد.
كریمی می گوید: محوطه باید زیر نظر كارشناسان میراث فرهنگی ساماندهی شود، زیرا علاوه بر خود گور دخمه یك گورستان صفوی در چند صد متری شمال آن و یك غار با آثار اواخر پارینه سنگی در جنوب آن قرار دارد. پیش از این باستان شناسان روی كوه قله كه گوردخمه در دیواره آن است، ابزار سنگی با قدمت بیش از چهل هزار سال را كشف كرده اند كه احتمالا مدركی از زندگی انسان نئاندرتال در این ناحیه است. همچنین برای جلوگیری از ریختن زباله در گور دخمه و دامنه كوه و استفاده از آن بعنوان تجمع معتادین میراث و شهرداری باید همراه با نیروی انتظامی در این خصوص جلسه ای برگزار كنند و مقرر شود كه هم گشت نیروی انتظامی هر روز سری به آنجا بزند و هم یك مامور شهرداری چند روز یكبار داخل و جلوی آن را نظافت كند.
كریمی در ادامه اضافه می كند: لازم است با ساماندهی این ناحیه مسیر گردشگری از سراب روانسر به غار و گوردخمه و گورستان صفوی تعریف شود تا هم گردشگران بتوانند از این آثار در یك مسیر تغریف شده دیدن كنند و هم با محیط سازی این مجموعه آثار بهتر محافظت و معرفی شوند.
وی اظهار امیدواری كرد با تبدیل یك بنای قدیمی با معماری شاخص دوره قاجار و اوایل پهلوی در شرق سراب روانسر و در نزدیكی گور دخمه به موزه تاریخ و مردم شناسی روانسر بتوان این مجموعه را بهتر به گردشگران معرفی كرد.
از بختِ بدِ این گوردخمه!
دكتر كامیار عبدی استاد باستان شناسی دانشگاه شهید بهشتی تهران هم سهل الوصول بودن این اثر باستانی را عامل تمام بدبختی های آن می داند و در این رابطه به ایسنا می گوید: چندسال پیش بود كه در یكی از سفرهایم به كرمانشاه این گوردخمه را از نزدیك دیدم. گوردخمه ای كه برخلاف اكثر گوردخمه هایی كه در منطقه غرب كشور هستند و در دل صخره های مرتفع كنده شده اند، سهل الوصل است. از شانس بد این گوردخمه سازنده اش آن را در مكانی قابل دسترس ایجاد كرده، بگونه ای كه به راحتی می توان به آن دست پیدا كرد تا این شرایط امروز برایش رقم بخورد. همان زمان هم سرنگ و وسائل تزریق معتادین، آشغال، یادگاری نویسی و جای آتش روشن كردن را در آن دیدم و این روزها هم كه خبر می رسد كه جای كارتن خواب ها و معتادین شده است.
وی در ادامه حرف هایش بااشاره به قدمت و اهمیت باستانی این گوردخمه می گوید: تا دهه های ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰ میلادی گفته می شد كه این گوردخمه مربوط به دوره ماد است كه مبنای این نظر هم این بود كه در سال ۱۹۲۰ اولین بار هرتسفلد آن را مربوط به دوره ماد دانسته بود. از این دهه ها به بعد گاهی آن را مربوط به دوره هخامنشی و گاهی هم مربوط به دوره بعد از هخامنشی می دانستند. با این وجود آنچه كه مسلم است هنوز روشی كه بطور قطع بگوید مربوط به چه دوره ای از تاریخ است وجود ندارد، مگر آنكه حدود پنجاه سال دیگر كه روش های جدیدی برای تعیین زمان دقیق این گوردخمه ها ایجاد شود.
استاد باستان شناسی دانشگاه شهید بهشتی در ادامه این گفت و گو به بیان راهكارهایی برای نجات گوردخمه باستانی روانسر می پردازد و می گوید: باتوجه به اینكه بیشتر گوردخمه ها مانند گوردخمه روانسر در داخل اراضی منایع طبیعی واقع شده اند، برای همین فكر می كنم میراث فرهنگی باید نامه نگاری هایی با دولت داشته باشد و درخواست كند كه این اراضی را از منابع طبیعی بگیرد و در اختیار میراث فرهنگی قرار دهد تا برنامه نجات آن را شروع كنند. همچنین گروهی از مرمتگران بناهای تاریخی را از تهران به روانسر بیاورند تا رنگ آمیزی های آن را پاك و شكستگی هایش را ترمیم كنند. در نهایت هم می توان با بیرون راندن كارتن خواب ها و حصاركشی اطراف این بنا یك نگهبان آنجا گذاشت و بازدید از آن را بلیط فروشی كرد تا اینگونه نجات پیدا كند كه فكر می كنم كار پیچیده ای نباشد، اما كمی همت می خواهد كه متاسفانه در مسئولین میراث فرهنگی ما همت چندان وجود ندارد.
وی بخش پایانی سخنانش را اینگونه به پایان می رساند و می گوید: فكر می كنم بعد از خوزستان و فارس، كرمانشاه دارای بیشترین آثار تاریخی در كشور باشد، چه از نظر آثار صخره ای و چه محوطه های تاریخی. بنابراین میراث فرهنگی باید برخوردی قاطع تر داشته باشد تا این اتفاق ها تكرار نشود….
در خاتمه باید گفت، همانطور كه دكتر كامیار عبدی در بخشی از سخنانش به این موضوع اشاره كرد، شاید تعدد آثار تاریخی در كرمانشاه باعث شده تا مسئولین میراث فرهنگی بخشی از این آثار را به حال خود رها كنند، این درحالی است كه برخی شهرها آرزوی داشتن یكی از این میراث تاریخی را دارند. نمونه دیگری از وضعیت نامطلوب برخی از آثار تاریخی استان، بنای سنگی “سان رستم” در جنوب شهر كرمانشاه است كه آن هم وضعیتی مشابه گوردخمه روانسر دارد و سالهاست مورد بی توجهی مسئولین میراث فرهنگی قرار گرفته است.
