آسیاب آبی روستای دهشیر علیا در بخش مركزی استان زنجان دهستان بوغداكندی در ۱۰۰متری شمال غرب روستای دهشیر علیا، در میان باغات و مزارع شمال غرب روستا قرار گرفته است. از سمت شرق نیز با فاصله اندكی به رودخانه دهشیر میرسد.آسیاب دهشیر در اصل متعلق به پدربزرگ مالك بـوده كـه در زمـان قاجاریه زندگی می كرده است.آسیاب آبی روستای دهشیر علیا ، تنها آسیاب آبی فعال استان زنجان است در فهرست آثار ملی جای گرفت.ساختمان آسیاب بنای بسیار ساده روستایی با مصالح بوم آورد است كه احتمالا از دوره قاجار و یا حتی قبل از آن تا به امروز به عنوان آسیاب كاركرد داشته است. آنچه كه موجب اهمیت این اثر شده كاركرد آن به عنوان یك آسیاب آبی فعال است.
مردم محلی به آسیاب دهشیر “دِرمـان” مـیگوینـد كـه در زبـان تركی به معنی آسیاب است.در گذشته به دلیل فراوانی منابع آبهای سطحی در زنجان در بسیاری از مناطق شهری و روستایی این استان آسیاب‌های آبی زیادی وجود داشت كه هم اكنون به صورت محوطه قدیمی است اما آسیاب آبی دهشیر تنها آسیاب آبی فعال در استان زنجان است كه خوشبختانه مالك آن خواستار ادامه فعالیت سنتی است.از این پس اثر مذكور تحت حفاظت و نظارت سازمان میراث فرهنگی كشور است و هر گونه دخل و تصرف یا اقدام عملیاتی كه منجر به تخریب یا تغییر هویت آن شود برابر مواد ۵۵۸ لغایت ۵۶۹ از كتاب پنجم قانون مجازات‌های اسلامی، تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده، جرم محسوب می‌شود.
مرتكب مشمول مجازات‌های قانونی خواهد شد و مرمت و بازسازی اثر صرفاً با تأیید و نظارت این سازمان ممكن خواهد بود.گفتنی است،در نامهای مراتب ثبت «آسیاب آبی (درمان) روستای دهشیر علیا» را به استاندار زنجان ابلاغ كرد و این اثر به شماره ۳۱۶۱۳ ثبت ملی شد.
روستای دهشیر
روستای دهشیر در قسمت جنوب غربی زنجان در ۳۷ كیلومتری جاده دندی واقع شده است ارتفاع از سطح دریاهای آزاد تقریباً حدود ۱۹۷۳ متر است.این روستا توسط رودخانه ای كه از رشته كوههای دمیرلی سرچشمه می گیرد به دو قسمت تقسیم شده است . وجود این رودخانه سبب رونق كشاورزی شده و حدود ۱۸۰هكتار از اراضی زیر كشت آبی و باغات میوه است.در حال حاضر نیز با احداث سد خاكی به ارتفاع ۳۵ متر در مسیر همین رودخانه حدود ۳۰۰هكتار زمین دیمی زیر كشت آبی رفته است.در این روستا كشت و كار بصورت نیمه مكانیزه است. دهشیر علیا از لحاظ موقعیت جغرافیایی از طرف شرق با روستای گل تپه از طرف مغرب با روستای چایرلو از طرف جنوب با روستای دهشیر سفلی همسایه است.
این روستا در حال حاضر ۲۰۴خانوار با جمعیتی ۷۸۲نفر است حدود دو سوم از جمعیت جوان روستا به شغل نانوایی در شهرهای مختلف مشغول هستند و زنان به كار فرش بافی و گلیم بافی برای تنظیم اقتصاد خانواده مشغول هستند.خانه بهداشت، مدرسه راهنمایی،برق،تلفن،راه آسفالت روستایی،دهیاری،ساختمان دهیاری،ماشین آلات جمع آوری زباله و آب لوله كشی از امكانات دولتی این روستا محسوب می شود.
كاركرد آسیاب
معمولاً در كنار آبادى‌ها بر سر راه قنات، هر جا كه پستى و بلندى اجازه مى‌داده از انرژى پاك و ارزان آب براى چرخش سنگ آسیاب استفاده مى‌شده است.عمده‌ترین قسمت آسیاب، تنورهٔ آن است كه به صورت مخروطى ناقص و وارونه طراحى و ساخته مى‌شده است. به گونه‌اى كه آب ذخیره شده در آن، از روزنى كوچك با فشار، پره‌هاى سنگ‌آسیاب را به حركت در مى‌آورد.سنگ‌هاى آسیاب از نوع مقاوم و به شكل مدور هستند كه یكى ثابت و دیگرى متحرك است. گندم یا جو، از روزنى به مركز آن هدایت مى‌شود و بر اثر سایش و حركت سنگ بالایى بر سنگ پایینى، گندم به آرد تبدیل مى‌شود.فضاى اصلى آسیاب‌ها در دل زمین جاى دارد و بخش نمایان آن اندك است و به نورگیرها و ورودى خلاصه مى‌شود. محل‌هایى براى نگهدارى جوال گندم و آرد و استراحت آسیابان نیز جزیى از فضاهاى آسیاب محسوب مى‌شود.
در فصل گرما، تنورهٔ آسیاب‌ها محلى براى آب‌تنى جوانان بوده و هست كه خطراتى را نیز به همراه داشته است.
