تارسازی به روش سنتی

برای ساختن سازها علاوه بر مهارت و تجربه ، سازنده ساز باید ذوق و سلیقه خاصی هم داشته باشد و كمی از موسیقی و صداهایی كه ساز دارد بداند .در ابتدا با ابزار و وسایلی كه تارسازی به روش سنتی نیاز دارد آشنا می شویم كه مهمترین آنها عبارتند از چوب برای كاسه و دسته ، استخوان برای نصب روی دسته ، شاخ برای شیطانك و خرك ، چسب برای چسباندن قطعات ساخته شده بهم . برای ساخت ساز تار، الگوی استاد بی‌نظیر یحیی مورد استفاده قرار گرفته است. باید یادآور شوم كه یحیی تار را در سه اندازه ساخته است:

۱. كاسه بزرگ، ۲. كاسه متوسط، ۳. جرهّ.

این سه اندازه تماماً از سر سرپنجه تا لبهٔ كاسه یكی است فقط در قطر كاسه‌ها با هم فرق دارند و نیز اندازهٔ دهنهٔ كاسه و نقاره در همه یكسان و یك اندازه است؛ این اندازه‌ها بدین قرارند: طول تار از سر سر پنجه تا لبهٔ كاسه ۸۵ سانتیمتر طول دسته تا لبهٔ نقاره از شیطانك ۴۶ سانتی‌متر. طول دسته از شیطانك تا لبهٔ كاسه ۵/۷۱ سانتی‌متر. پهنای دسته در پایین ۳۶ میلی‌متر و در بالا ۳۵ میلی‌متر است كه با محاسبه به سانتی‌متر ۳_۱۰^۶و ۳_۱۰^۵می‌‌شوند. طول كاسهٔ تار از انتهای بیخ دسته یعنی نقاره تا لبه كاسه ۵/۲۵ سانتی‌متر. طول نقاره ۵/۸ و عرض آن ۵/۹ سانتی‌متر. طول دهنهٔ كاسه ۵/۱۶ و عرض آن ۱۵ سانتی‌متر. اگر طول نقاره را با طول كاسه جمع كنیم ۲۵ سانتی‌متر می‌‌شود و با اضافه كردن نیم سانتی‌متر برای فاصلهٔ بین دو دل كاسه تار جمعاً ۵/۲۵ سانتی‌متر خواهد شد.

این اندازه‌ها باید حتماً مراعات شود والاّ كار شما ناقص می‌‌شود. باید بگویم طی ۵۷ سال كار در این رشته، تارهای زیادی از استاد یحیی دیده‌ام كه در آنها اندازه‌های ذكر شده كوچك‌ترین تفاوتی با هم ندارند حتی به قدر یك میلی‌متر و این گویای دقت استاد در كارش است. گفتم كه تفاوت این سه اندازه فقط در اندازهٔ قطر كاسه‌های تار است:

۱. تار كاسه بزرگ، قطر كاسه ۲۵ تا ۵/۲۵ و قطر نقاره ۲۱ تا ۵/۲۱ سانتی‌متر؛

۲. تار متوسط، قطر كاسه بزرگ ۲۴ تا ۵/۲۴ و قطر نقاره ۲۰ تا ۵/۲۰ سانتیمتر و ۳ تار جرّه، قطر كاسه ۵/۲۲ تا ۲۳ و قطر نقاره ۵/۱۸ تا ۱۹. با دقت در این سه اندازه مشخص می‌شود كه تفاضل تمام اندازه‌های داده شده در هر یك از كاسه‌ها ۴ سانتی‌متر است كه این یكی از شگردهای كار استاد یحیی بوده است و ما هم باید این اندازه همیشه مد نظرمان باشد و تصویر از آن مشخصهٔ پیروی كنیم. یك كار خوب و با ارزش در این است مصالح به كار رفته در آن است همیشه باید از بهترین‌ها باشد و در این مورد صرفه‌جویی جایز نیست همچنین باید در ساخت آن كمال دقت انجام گیرد و هر چند كه مدت ساخت طولانی شود به هیچ‌وجه اهمال‌كاری را جایز نمی‌دانم.

برای شروع به كار هنری همیشه از خداوند متعال مدد بخواهید و خداوند را در كار خود حاضر و ناظر بدانید؛ از كسب مادیّات بپرهیزید و دنبال معنویات باشید. این رمز موفقیت در كار شماست كه آن را جاودانه خواهد ساخت. ناگفته نماند كه استاد یحیی تارهایی در اندازه‌های كوچك‌تر نیز ساخته است كه بسیار خوش صدا و پر طنین هستند. انتخاب چوب برای ساختن ساز تار و سه‌تار و دوتار و تنبور را می‌توان از انواع چوب درختان مختلف ساخت اما باید بدانیم چوب چه نوع درختی بهتر است و نیز باید بدانیم درخت چه موقع باید برای این كار قطع شود تا ساز خوش صدا از كار درآید. كاسه تار و سه‌تار را می‌توان از چوب گردو، سنجد، جنگلی و حتی از ریشهٔ بعضی از درختان ساخت ولی باید بدانید كه بهترین و مرغوب‌ترین چوب برای ساختن تار، سه‌تار، دوتار و تنبور چوب توت است كه انواع مختلف دارد: توت سیاه (شاتوت)، توت سفید، توت نرك.

اما بهترین آنها توت سیاه است كه بسیار كمیاب و تهیه نوع مرغوب آن بسیار مشكل است. تارسازان كلاً تار را از چوب توت می‌‌سازند چون پس از ساخت زیبا از كار در می‌آید؛ در مقابل آفات چوب مقاوم است و رگه‌های آن به ساز زیبایی خاصی می‌دهد. چوب توت اگر به آن زیر رنگ نزنند در مقابل نور تیره رنگ و زیبا خواهد شد – در فصل رنگ‌كاری به آن خواهیم پرداخت. تا به حال تار قدیمی كم دیده‌ام كه از چوب غیر توت ساخته شده باشد. باید بگویم كه صدای سازی كه با چوب توت ساخته شود خاص و انحصاری است و این حكمتی است الهی كه استادان قدیمی آن را كشف كرده و به كار برده‌اند امروزه هم سازندگان خبره و آگاه بیشتر از چوب توت استفاده می‌كنند.

فصل بریدن درخت چه موقع است باید به عرض برسانم به طور كلی با بریدن درخت مخالفم ولی درختی را كه قهراً و اجباراً باید بریده شود انتخاب می‌كنیم. این درخت باید در فصل پاییز موقعی كه برگ درختان می‌ریزد و به اصطلاح درخت به خواب می‌رود و دیگر شیره و آب در آوندهای آن جریان ندارد بریده و قطع شود. از هر كندهٔ خوب درخت توت حداكثر بیش از ۳ كاسه تار در نمی‌آید. زیرا در این مورد صرفه‌جویی را جایز نمی‌دانم و صلاح هم نیست چون كار خوب و بدون عیب در نمی‌آید.

باید در موقع تهیه و انتخاب كنده دقت لازم به عمل آید كه گره‌دار نباشد، پوست آن قبلاً كنده نشده باشد، كرم خوردگی نداشته باشد، میخ آهنی و سایر اجسام سخت در آن نكوبیده باشند چون ممكن است در اثر قطور شدن درخت در آن پنهان شده باشد. دقت كنید چوبی را برگزینید كه دایره‌های ساختمانی داخل آن متحدالمركز و موازی باشند. وقتی كنده چوب مورد نظر را انتخاب كردید باید با یك برش تقریباً ۵ سانتی‌متری ته آن را ببرید تا رگه‌هایی كه قبلاً ذكر شد نمایان شود اگر چوب مورد پسند بود آنگاه شروع به كار كنید.

چوب چگونه باید برای ساختن تار بریده شود حال باید كنده درخت بریده شدهٔ مورد نظر را به قطعاتی به طور تقریبی ۴۵ تا ۵۰ سانتی‌متر قطعه قطعه كرد(طبق شكل). سپس قطعات بریده شده را به طور عمودی روی زمین قرار می‌دهیم و به رگه‌های آن دقیق می‌‌شویم. باید بدانید رگه‌های آن قسمت از درخت كه در زمان رویش و رشد رو به آفتاب بوده‌اند ریزتر و محكم‌تر و قسمتی كه رو به سایه بوده است درشت‌تر و سست‌تر است.

قسمت‌های ذكر شده باید با قلم رنگی علامت‌گذاری شوند تا در موقع بریدن به نحوی كه ذكر می‌شود مورد نظر قرار گیرند. ناگفته نماند قطر كندهٔ درختی كه برای ساختن تار انتخاب می‌‌كنید باید حداقل از ۴۵ سانتیمتر كمتر نباشد و اگر بیشتر بود بهتر است. در موقع برش چوب ته كنده را ته كاسه قرار دهید. برای برش نهایی ابتدا باید آبخور كندهٔ درخت از وسط آن در آورده شود به این طریق كه ابتدا كنده را به طور عمودی نصف می‌كنیم به گونه‌ای كه نصف كنده رو به آفتاب و نصف رو به سایه در دو طرف قرار نگیرد. سپس از دو طرف داخل (طبق شكل) آبخورها را از مغز چوب طوری در می‌‌آوریم كه در قسمت داخلی كنده هیچ موتركی تصویر باقی نماند این طریق نصف كردن كنده باعث می‌شود كه هنگام خشك شدن، چوب به یك اندازه خودش را جمع كند و دو قسمت كار با هم برابر باشند اگر این شیوهٔ بریدن و نصف كردن رعایت نشود دو قسمت كنده كه لپه‌های تار را از آن جدا كرده‌اید پس از خشك شدن، یكی بزرگ و دیگری كوچك خواهد شد بعد از آنكه آبخورهای چوب را به شیوهٔ بالا در آوردید، دو قسمت را روی سطحی صاف قرار می‌‌دهیم، رگه‌های چوب را با هم برابر و جفت می‌كنیم و علامت می‌گذاریم. حال باید از هر نصف كنده مكعب مستطیلی به این ابعاد ببرید:

طول ۴۵ تا ۵۰، عرض ۱۴ تا ۱۵ و ارتفاع ۲۵ تا ۲۶ سانتی‌متر.

اكنون شما دو مكعب مستطیل به ابعاد فوق (طبق شكل) دارید. قالب‌هایی كه برای ساخت ساز تار به كار می‌رود حال دو مكعب چوبی دارید و می‌خواهید به لطف خداوند شروع به كار كنید. نخست نیاز به قالبهایی دارید:

۱) قالب كاسه كه اندازهٔ طول و عرض و ارتفاع و زوایای داخلی و خارجی و بیخ دسته به وضوح روی آن مشخص شده است.

۲) قالب دهنهٔ كاسهٔ بزرگ؛

۳) قالب دهنهٔ كاسهٔ كوچك (نقاره)؛

۴) قالب از لبهٔ نقاره تا محل وصل دسته به كاسه. این چهار قالب مربوط به ساخت كاسهٔ تار است.

قالب‌های دیگر عبارتند از:

۱) قالب سرپنجه

٢) قالب سیمگیر. شكل و اندازهٔ دقیق این قالبها داده شده است. اگر روی قالب‌ها را به دو رنگ مختلف رنگ كنید به گونه‌ای كه روی چپ و راست آن معلوم باشد بهتر است تا در موقع كشیدن اندازه روی كار اشتباهی رخ ندهد. این گونه اشتباهات بارها رخ داده و باعث از بین رفتن چوب و زیان مالی شده است.

وسایل و ابزارهایی برای ساختن سازهای سنتی و طرز استفاده از آنها

۱) تیشهٔ معمولی نجاری (بزرگ، متوسط و كوچك) برای تراش رو كار و شكل دادن تار، سه تار، تنبور و دوتار

۲) تیشه‌های بلند مغار گیلویی با زاویه‌های متفاوت برای كندن و درآوردن داخل كاسهٔ تار، سه‌تار، تنبور و دوتار

۳) مغارهای گیلویی برای در آوردن و كندن داخل كاسهٔ تار، سه‌تار، تنبور و دوتار

۴) اسكنه برای درآوردن فاق و برای وصل دسته و استفاده برای جاهای دیگر

۵) ارهٔ تربری و خشك‌بری و اره‌های كمانی برای درز كردن كاسه، فاق زبانهٔ كاسه و بریدن و درست كردن خرك تار و سه‌تار و بریدن و درز كردن استخوان‌های روی دستهٔ تار و جاهای دیگر

۶) رنده‌های معمولی نجاری، رندهٔ خشی، رندهٔ بغل دو راهی برای رنده كردن دستهٔ رو دسته و استخوان و سایر جاها

۷) انبرك برای اندازه‌گیری قطر كاسه بزرگ و كاسه كوچك و جاهای دیگر

۸) كولیس، گونیا و پَرگار برای اندازه‌گیری قطر و پهنای استخوان‌ها و قطر دسته و محل‌های دیگر

۹) خط‌كش فولادی به اندازه‌های مختلف برای میزان كردن وصل دسته به كاسه و تنظیم رو دسته و محل‌های دیگر

۱۰) خط‌كش نجاری سنتی برای در آوردن و خط انداختن بغل دسته به منظور بستن پرده روی دستهٔ ساز

۱۱) چوب ساب ترسابی و چوب ساب خشك سابی برای سابیدن روی كار و شكل دادن دقیق كار و سایر محل‌های

۱۲) چوب ساب قاشقی و نیم‌گرد برای ساییدن و هموار و یكنواخت كردن بعضی از جاهای كاسهٔ تار، سه‌تار و غیره

۱۳) لیسهٔ معمولی و نیم‌گرد برای صاف كردن روی كار و داخل كار و محل‌های دیگر

۱۴) قید (گیرهٔ بزرگ) برای تحت فشار گذاردن دو قسمت كاسهٔ تار كه دقیق و محكم به هم چسبانیده شود

۱۵) گیره رومیزی برای نگهداشتن بعضی قسمت‌ها هنگام رنده كردن یا چوب ساب زدن.

۱۶) گیره‌های دستی متفاوت برای بستن بعضی از قسمت‌های كار

۱۷) دریل دستی برای سوراخ كردن محلهایی كه باید سوراخ شوند، از قبیل سوراخ‌های گوشی و سوراخ كردن استخوانهای سرپنجه و سیمگیر

۱۸) دریل شتر گردن، برای سوراخ كردن وسط سر پنجه تار و محل‌های دیگر

۱۹) درفش، برای علامت‌گذاری

۲۰) نخ قرقره سیاه و سفید برای اندازه‌گیری و میزان كردن دسته با كاسه

۲۱) ریسمان باریك پنبه‌ای محكم برای بستن فوفل و استخوان‌های رو دستهٔ تار و سایر سازها

باید متذكر شوم وسایل و ابزارهایی كه در این كتاب برای ساز سازی سنتی ذكر شده‌اند برای كارهای هنری چوبی ظریف دیگر هم كاربرد دارند. اگر به ابزار مذكور تعداد كمی ابزار دیگر از قبیل مغارهای مختلف اضافه كنیم همان ابزار مورد استفاده در هنر منبت روی چوب و معرق خواهد بود. وسایل یاد شده برای كار در یك كارگاه است كه كار كردن را سهل و آسان می‌‌كنند. اما می‌‌توان با گزینش از میان آنها كار را شروع كرد و به پایان رسانید. چون اعتقاد این جانب بر این است كه با دو نوع تیشه متفاوت، یك مغار گیلویی، یك مغار ساده، یك اره، یكی دو سوهان و چوب ساب، یك رنده و دریل دستی در هر كجا از دنیا می‌‌توان سازهای مختلف سنتی را ساخت، اما مهارت، پشتكار و حوصله در كار هم باید وجود داشته باشد.

هم‌چنان ذكر شد پرده‌های تار و سه‌تار و دوتار و تنبور را از رودهٔ گوسفند می‌‌سازند. ساختن آنها به این ترتیب است: رودهٔ تهیه شده را در آب معمولی كاملاً بشویید و آن را در ظرف در بستهٔ معمولی مدت ۲۴ ساعت در هوای متعادل نگهدارید. این روده در مدت مذكور قدری بو می‌گیرد كه به علت تجزیه شدن مادهٔ لزج داخل روده است، این ماده باعث سرعت تخلیهٔ فضولات داخل رودهٔ گوسفند می‌‌شود و پس از ذبح گوسفند و خالی شدن آن و احشای آن، این ماده لزج می‌‌ماند كه آن هم پس از مدتی ماهیت خود را از دست داده و از جدار پوست روده به آسانی جدا می‌شود.

اگر سر این رودهٔ آماده شده را بین دو انگشت شست و اشاره بگذارید و با فشار به پایین بكشید، مادهٔ تجزیه شدهٔ داخل روده از طرف دیگر روده خارج می‌شود. سعی كنید در موقع كشیدن از بین دو انگشت، تاب بر ندارد و پاره نشود. پس از این كه تمامی مادهٔ لزج از داخل روده بیرون آمد، طبیعتاً این ماده بوی مهوّع و آزار دهنده‌ای دارد كه سازندهٔ پرده باید تحمل كند البته باید فوراً این ماده را بیرون برده و با خاك بپوشانید تا هم بوی آن پخش نشود و هم مگس و حشرات دیگر روی آن نشینند و محیط را آلوده كنند.

بعد از تخلیهٔ ماده تجزیه شده از درون روده، باید آن را به صورت كلاف درآورده و در آب سرد بشویید تا مانده‌های ‌روی روده پاك شود. در اینجا بهتر است با وسیله‌ای آب را درون روده برده تا بقایای مادهٔ لزج داخل روده هم پاك شود. باز با فشار دو انگشت شست و اشاره و كشیدن روده از لای دو انگشت، تا آنجا كه امكان دارد، مواد زائد را از درون پوستهٔ روده بیرون بكشید. برای تمیز كردن نهایی داخل روده، احتیاج به وسیلهٔ دیگری هست كه می‌‌توانید آن را بسازید: ابتدا سه بند نی به قطر ۵/۱ تا ۲/۱ سانتی‌متر انتخاب كنید، دو سر بندهای دو طرف را ببرید، به طوری كه هیچ‌گونه شكاف و ترك خوردگی در دو سر این بریدگی ایجاد نشود.

می‌‌ماند دو بند وسط كه همیشه در جای خودش ثابت است. سپس دو سر نی را كه بریده‌اید با یك چاقوی تیز در هر طرف دقیقاً در وسط لولهٔ نی یك فاق ایجاد كنید، این فاق باید تا نزدیك بندهای وسط نی برسد و بسیار دقیق انجام گیرد. یك میلهٔ چوبی هم قطر داخل این نی فاق زده ببرید تا موقعی كه می‌‌خواهید این میله را در سوراخ نی فاق زده ببرید، بلافاصله میله‌ای را كه داخل سوراخ نی برای باز شدن فاق برده بودید، بیرون بیاورید. در این صورت، فاق خود را جمع كرده و روده، بین فاق نی می‌‌ماند. حال نوبت می‌‌رسد به كشیدن روده از درز فاق نی، این عمل باید به آهستگی انجام پذیرد تا روده در خلال كشیدن از بین فاق نی پاره نشود.

این كشش را تا زمانی ادامه دهید كه سر دیگر روده از لای فاق نی بیرون بیاید. به این ترتیب روده برای تاب دادن آماده می‌‌شود. متوجه باشید در زمان كشیدن روده از لای درز فاق نی، آن را طوری روی هم قرار دهید كه لابه‌لای هم نروند و در موقع برداشتن بتوانید آخرین قسمت رودهٔ را كه از لای فاق نی بیرون می‌‌آید بگیرید و از ظرفی كه روده را در آن قرار داده‌اید بیرون بیاورید و در یك راستا بكشید و برای تاب دادن آن اقدام نمایید: برای تاب دادن روده احتیاج به وسیله‌ای است كه سر روده به آن وصل شود و سر دیگر را ثابت نگهدارد و با چرخاندن آن روده تاب داده شود. از چند نوع وسیلهٔ چرخاننده می‌‌توانید استفاده كنید.

پرده‌سازان حرفه‌ای از چرخ تاب‌هایی كه برای این كار ساخته‌اند، استفاده می‌‌كنند. این تاب دادن را می‌‌توان با بستن یك قلاب به سر دریل دستی، به این طریق كه یك سر حدود ۲۰ سانتی‌متر فنر حلقه‌ای – جمع شدهٔ آن ۲۰ سانتی‌متر باشد – را به یك قلاب كه سر فنر در آن گیر كند و محكم شود، وصل می‌‌كنیم و سر دیگر آن را به ته روده می‌‌بندیم و روی دیوار یا محل دیگری كه برای این كار انتخاب كرده‌ایم می‌‌كوبیم و ته روده را به قلاب سر فنر می‌بندیم و سر دیگر نیز به سر قلابی كه به دریل بسته‌ایم می‌بندیم و روده را می‌كشیم تا صاف شود و در یك طرف قرار بگیرد و دسته دریل را می‌‌چرخانیم، در این موقع روده شروع به تاب خوردن می‌كند. در موقع چرخاندن دریل همیشه دستتان را قدری بكشید تا روده دقیق تاب بخورد.

گو این كه طول روده در موقع تاب خوردن كم می‌شود. برای این كه در اثر تاب دادن و كم شدن طول روده، امكان پاره شدن آن زیاد است، فنری كه قبلاً به ته روده بسته شده، جبران پاره شدن آن را می‌كند و تا حدودی كش می‌‌آورد و فنر باز می‌شود. می‌‌توان گفت دریچهٔ اطمینانی است برای پاره نشدن روده.

زمانی كه تاب روده به حد دلخواه رسید، سر قسمتی را كه به دریل بسته‌اید به همان حالت كشیده شده نگه دارید كه شل نشود، اگر شل شود روده از قسمت‌هایی تاب بر می‌‌دارد كه مشكل رفع می‌شود. از قسمت فنر، روی رودهٔ تابیده شده را با دو انگشت شست و اشاره بگیرید و با فشار روی تاب‌های روده بكشید تا تاب یكنواخت شود. سپس رودهٔ تاب داده شده را كه به صورت پرده در آمده است و هنوز مرطوب است، به همان حالت كشیده شده بگذارید تا حدی خشك شود، این خشك شدن به حدی باشد كه قدری رطوبت برای پیچیدن به دور دست در آن بماند. سپس یكسر پرده را آزاد كنید و آن را دور چهار انگشت دست طوری روی هم بپیچید كه در موقع باز كردن به آسانی باز شود. می‌‌توانید پرده را به صورت حلقه درآورده و تاب بدهید و مقداری از همان پرده را روی آن بپیچید كه باز نشود و آن را در جائی نگهداری كنید كه حشرات به آن آسیبی نرسانند. برای این منظور بهتر است مقداری تنباكوی تند در جوف آن قرار دهید. این روشی بود برای ساختن پرده‌های تار و سه‌تار و تنبور و دوتار.

منظور از نوشتن و شرح دادن این موارد این بود كه به طرز ساختن این دو وسیلهٔ اساسی برای راه‌اندازی سازهایی كه در آن از پوست و پرده استفاده می‌شود، آشنا شوید و به زحماتی كه سازندگان آن می‌كشند و چه بسا در معرض بیماریهای دامی قرار می‌گیرند اشاره‌ای شده باشد. اكنون می‌‌پردازیم به تعداد پرده‌های تار و سه‌تار.

تعداد پرده‌هایی كه روی تار و سه‌تار بسته می‌‌شوند ۲۷ تا ۲۵ پرده است معمولاً بیشتر نوازندگان تار و سه‌تار ۲۵ پرده را ترجیح می‌دهند و عموماً سازهایشان ۲۵ پرده دارد. آن دو پردهٔ اضافی برای كوك‌های مخصوص است. به هر صورت اینجا صحبت از ۲۵ پرده است. این ۲۵ پرده هم با ترتیب خاصی بسته می‌‌شوند. رج‌هایی كه بسته می‌شوند نظم معینی دارند كه باید مراعات شود:

۳ بند پرده ۴ لائی

۱ بند پرده ۳ لائی

۲ بند پرده ۴ لائی

۲ بند پرده ۳ لائی

۱ بند پرده ۴ لائی

۱ بند پرده ۳ لائی

۱ بند پرده ۴ لائی

۱ بند پرده ۳ لائی

۱ بند پرده ۴ لائی

۲ بند پرده ۳ لائی

۱ بند پرده ۴ لائی

۱ بند پرده ۳ لائی

۱ بند پرده ۴ لائی

۳ بند پرده ۳ لائی

۱ بند پرده ۴ لائی

۱ بند پرده ۳ لائی

۱ بند پرده ۴ لائی

۱ بند پرده ۳ لائی

جمع تعداد بندها می‌‌شود ۲۵ عدد.

رنگ آمیزی سازها

ذكر این نكته ضروری به نظر می‌رسد كه رنگ‌آمیزی ساز از چند جهت دارای اهمیت است: نگهداری از جریانات جوی و شرایط آب و هوایی. حفاظت در مقابل حشرات موذی چوبخوار، زیبا نشان دادن ساز از نظر شكل ظاهری. آشكار كردن و به نمایش درآوردن نسوج و بافت شكل گیرندۀ داخلی چوب و بروز ماهیت آن وسایلی برای رنگ كردن لازم است بدین قرارند: مقداری پارچۀ نخی (تنظیف)، یك بطری الكل صنعتی ۹۰ درجه، مقدار ۱۰۰ گرم لاك طلایی، مقداری پنبۀ طبیعی، پارافین غیر خوراكی مایع، یك حلقه چسپ كاغذی به پهنای ۲ سانت، ۲ عدد شیشۀ دهانه گشاد عسلی با در محكم شیشه‌ای با در محكم برای مازاد الكل، چند برگ كاغذ سمبادۀ آج متوسط و آج بسیار ریز (سمبادۀ نرم).

ابتدا بطرى الكل را باز كرده و نصف آن را در شیشۀ خالی بریزید. نصف لاك طلایی را هم در نصف بطرى الكل ریخته و به هم بزنید و بگذارید تا لاك كاملاً در الكل حل شود. وقتی كه حل شد، قابل استفاده است. زمانی معلوم می‌شود كه لاك كاملاً در الكل حل شده، كه بعد از به هم زدن، مایع به طور یكنواخت به بدنه داخلی بطری بچسبد و انرژی از ورقه‌های بسیار نازك لاك در آن دیده نشود. بهتر است برای اطمینان بیشتر مایع لاك و الكل را از صافی رد كنید. می‌توانید از تنظیف استفاده كنید تا اگر جسم خارجی‌ای در آن باشد گرفته شود و با خیال راحت از آن استفاده نمایید. پس از آن با تنظیف كیسه‌ای به ابعاد ۵×۱۰ سانت بدوزید بطوری كه گوشه نداشته باشد و به شكل بالشتكی بیضی درآید. بعد این كیسه را وارونه كرده و پر از پنبۀ طبیعی كنید.

توجه داشته باشید پارچه تنظیف نخی و عاری از هر گونه مواد مصنوعی باشد، همچنین پنبه‌ای كه انتخاب می‌كنید باید پنبه خالص طبیعی باشد تا بهتر لاك و الكل را به خود جذب كنند و در موقع كار خوب پس دهد و روی كار بنشیند. مقدار پنبه‌ای كه در كیسه ریخته‌اید، نباید بیشتر از حد باشد و خوب است چند كیسه درست كنید كه در موقع لزوم بتوانید از آنها استفاده نمایید. لازم است یك جعبه چوبی هم برای جا دادن وسایل رنگ كاری بسازید كه همه در یك جا جمع باشند. چند عدد كیسه پلاستیكی ۱۵ × ۲۵ هم در اختیار داشته باشید كه بعد نحوه استفاده از آنها ذكر خواهد شد.

بعد از آماده كردن وسایل كار، اگر سازی كه ساخته‌اید تار است، ابتدا باید كلیۀ زوایای آن را دقیقاً صاف و پرداخت نمایید در غیر این صورت از زیر رنگ خوب در نخواهد آمد. برای پرداخت به وسایلی به این شرح نیاز دارید، یك عدد سوهان تخت آج متوسط، یك عدد سوهان تخت آج ریز، دو عدد سوهان نیم‌گرد یكی آج متوسط دیگری آج بسیار ریز. برای اینكه كاغذهای سمباده بیشتر دوام داشته باشند، از هر نوع دو عدد انتخاب نمایید و با چسب زدن به پشت كاغذ، آنها را به هم بچسبانید و در یك محل كاملاً صاف قرار داده و روی آن نیز قطعه‌ای تخته بگذارید و جسم سنگینی هم روی آن قرار دهید و بگذارید كاملاً خشك شوند. بعد از خشك شدن آنها را قطعه قطعه كنید و در جاهایی كه می‌خواهید، از آنها استفاده كنید.

قبلاً گفتیم كه ساز را باید صاف و صیقلی كرد به گونه‌ای كه كمترین ناصافی‌ای نداشته باشد و چنانچه به دست لمس شود، كاملاً مسطح و یكنواخت باشد. كاسه تار از چوب توت ساخته شده و چوب به طور كلی دارای دو نوع ساختار است، آوندهای چوبی و آوندهای آبكش. آوندهای چوبی بافت تشكیل دهندۀ چوب هستند و آوندهای آبكش مخصوص جذب و رساندن آب و مواد غذایی از زمین به درخت‌اند. این دو نوع ساختار عامل تشكیل تنه درخت می‌شوند. آوندهای چوبی از نظر جنس سخت و محكم و آوندهای آبكش سست و پوك‌اند كه مجموع این آوندها به صورت حلقه‌ای به دور یك در میان تنه درخت را شكل می‌دهند. در زمان ساختن ساز از این تنه هم در موقع برش و هم در زمان ساخت و شكل‌دهی به این دو نوع جنس سخت و سست برخورد می‌كنید كه احتیاط می‌طلبد، و باید به طور یكنواخت صاف گردد. برای این یكنواختی ابتدا با سوهان آج متوسط روی كاسه تار را هماهنگ و یكنواخت صاف كنید تا قسمتهای راه پوك و راه سفت یكدست و مسطح شوند.

بعد از اینكه روی تمام سطح كاسه تار را سوهان آج متوسط كشیدید، از سوهان نرم استفاده كرده و آن را هم روی تمامی سطح كاسه بكشید. زوایای كاسه تار را مثل فرورفتگی دو قسمت كاسه (كاسه بزرگ و كاسه كوچك نقاره) با طرف صاف سوهان نیم‌گرد سوهان بزنید البته اول با سوهان نیم‌گرد آج متوسط و بعد با سوهان آج ریز. بعد نوبت به سوهان زدن زوایۀ بین دو كاسه می‌رسد كه باید با سوهان سه پهلوی آج متوسط و بعد با سوهان سه پهلوی آج ریز انجام گیرد. سپس باید بیخ دو طرف دسته كاسه را سوهان بزنید. سوهانی كه برای بیخ دسته كاسه انتخاب می‌شود می‌تواند هم از طرف تخت سوهان نیم‌گرد و هم از سوهان سه پهلو باشد، تا بهتر زوایه و كنج بیخ دسته كاسه تار را صاف و هموار كند. توجه داشته باشید. ابتدا سوهان آج متوسط و در آخر كار سوهان آج ریز به كار ببرید.

بعد از سوهان‌كاری بیخ دسته كاسه باید به كاسه را هم سوهان بزنید كه این قسمت هم از اهمیّت خاصی برخوردار است، زیرا چوب این قسمت و بیخ دستۀ كاسه از قسمت‌های دیگر كاسه محكم‌تر است و رد تیشه و همچنین چوب ساب در این دو بخش بیشتر محسوس است و سوهان زدن بیشتری لازم دارد. در پایان سوهان‌كاری ساز را خوب بررسی كنید و با پارچه‌ای تمیز گرد چوبهایی را كه در اثر سوهان زدن روی كاسه باقی مانده، دقیقاً پاك كنید و ببینید كه اثری از رد تیشه و چوب‌ساب باقی نمانده باشد، چنانچه به موردی برخورد كردید، با سوهان زدن مجدد آنها را بر طرف نمایید. آماده كردن دسته و سرپنجه مرحلۀ بعدی كار است توجه داشته باشید كه به دسته تار كه قبلاً آن را رو به راه كرده‌اید دست نزنید و فقط پشت دسته را سوهان بزنید و سرپنجه را به حال خود بگذارید. ناصافی پشت تار را با لیسه برطرف كنید و همچنین دو طرف سرپنجه تار را هم با لیسه صاف كنید.

می دانید كه سمباده كشیدن مقداری خش و ناهمواری روی كاسه ایجاد می‌كند كه باید با سمبادۀ نرم برطرف شود. در هنگام لاك و الكل زدن، توجه كنید كه غبار چوب لای درزها و روی كار نمانده باشد، زیرا شفافیت كار را از بین می‌برد، بهتر است با پارچه‌ای نازك روی سطح تار را چندین بار تمیز كنید. بعد از آن با استفاده از پارچه تنظیف و مقدار كمی پارافین مایع غیر خوراكی سطح كاسه و تمام قسمتهای تار را از آخرین ذرۀ گرد و غبار پارك كنید، حال كار برای لاك و الكل زدن آماده است.

مقداری لاك و الكل را در ظرف كوچكی بریزید و برای اینكه دستها آغشته به لاك و الكل نگردد – كه تمیز كردن آن خالی از اشكال نیست – بهتر است دستها را داخل كیسه پلاستیكی كرده و به آن كش ببندید كه در موقع كار بیرون نیاید. در جایی كه می‌خواهید رنگ زدن را شروع كنید، سفره‌ای تمیز پهن كرده و كیسۀ پر از پنبه را در ظرف لاك الكل فرو ببرید و بچرخانید تا لاك الكل در آن نفوذ كند. قبل از رنگ زدن چند نكته قابل ذكر است، اول اینكه ظرفی كه برای لاك الكل در نظر می‌گیرید در دار باشد و در زمانی كه نمی‌خواهید كار كنید در آن را ببندید تا لاك الكل تبخیر نشود. دوم اینكه همیشه مقداری الكل در دسترستان باشد و هرگاه كه خواستید كار را متوقف كنید، چند قطره الكل روی كیسه حاوی پنبه بریزید و در ظرف را محكم ببندند. سوم هنگام لاك الكل كاری توجه داشته باشید كه الكل قابل اشتعال است.

اگر بخواهید تار را رنگ كنید، ابتدا دور لبۀ كاسۀ بزرگ و دور لبۀ نقاره را با نوار چسب كاغذی كه پهنای آن ۲ سانت باشد طوری بچسبانید كه ۵/۱ سانت از لبۀ كاسه را بپوشاند و لاك الكل زیر آن قسمت از لبۀ كاسه كه بعداً باید به آن پوست بچسبانید نرود، و بقیه پهنای نوار را كه ۵ میلی‌متر است، به داخل لبۀ كاسه برگردانید كه استحكام بیشتری داشته باشد تا نوار از دور لبه كاسه كنده نشود.

كنون می‌توانید لاك الكل را به این نحو كه ذكر می‌گردد به كاسه تار و سایر اجزای آن بزنید: اگر پنبه داخل كیسه بیش از حد معین لاك الكل جذب كرده باشد، آن را مقداری فشار بدهید كه مازاد لاك الكل داخل ظرف بریزد. سپس كیسه مذكور را روی سطح كاسه با فشاری اندك و یكنواخت به تمام اجزای كاسه بكشید تا لاك الكل روی سطح كار بنشیند، اگر دیدید كه لاك الكل كیسۀ پنبه‌ای رو به خشكی می‌رود، مجدداً آن را در ظرف لاك الكل فرو ببرید و خوب بچرخانید تا لاك الكل را كاملاً به خود جذب نماید و كار را ادامه دهید تا كلیه سطوح و زوایای تار آغشته به لاك الكل شود و قشری نازك از لاك الكل روی تار بنشیند، بعد آن را در جای نسبتاً خنك و در معرض كوران بگذارید.

بهتر است بدانید هرگز كار لاك و الكل زده را مقابل محل حرارت‌زا قرار ندهید. بعد از توقف رنگ‌آمیزی تمام وسایل را جمع‌آوری كنید، اگر مقداری از لاك الكل زیاد آمد، فوراً آن را در بطری بریزید و در آن را محكم ببندید. روی كیسۀ پنبه چند قطره الكل بریزید و آن را در كیسه پلاستیكی و كیسه را در شیشه‌های دردار قرار دهید و در آن را محكم ببندید. اگر در شیشه منفذی نداشته باشد، این كیسه خشك نخواهد شد و رطوبت خود را حفظ می‌كند و برای كار آمده است. ممكن است بعضی از قسمتهای چوب، رنگ بیشتری به خود جذب كند كه می‌توانید با سمبادۀ نرم تمام كاسه تار را صاف كنید و زوایایش را با پارچه‌ای كه قبلاً به پارافین آغشته كرده بودند، تمیز كنید، رنگ كاری باید در چند مرحله انجام شود و نیازمند دقت و علاقه‌مندی است زیرا رنگ خوب، جلوۀ خاصی به كار می‌دهد و ضمناً آن را در مقابل بعضی از آفات حفظ می‌كند. هر چه كه لاك الكل بیشتری روی كار بنشیند، مدت زیادتری هم لازم دارد تا خشك شود، ضمناً طرز كشیدن وسیلۀ لاك الكل زدن در محلهای مختلف كار، با هم فرق دارد كه در موقع مناسب ذكر خواهد شد.

نوبت سوم لاك الكل را مثل دفعۀ قبل شروع كنید یعنی مقدار لاك الكلی كه به وسیله كیسه بر می‌دارید باید به اندازۀ همان بار اول و دوم باشد. به نقاطی كه در بار اول و دوم رنگ كمتری خورده بیشتر رنگ بزنید تا از نظر پوشش رنگ مثل سایر نقاط شود، این رمز كار خوب و قابل قبول است.

بعد از اینكه این مرحله از لاك الكل خوب خشك شد ابتدا روی كار را كاملاً سمباده بكشید و بعد با پارچه آغشته به پارافین آن را تمیز كنید. مجدداً مقدار كمی پارافین به پارچه بزنید و روی كار بكشید تا قشر نازكی از پارافین روی آن بنشیند و بگذارید چند دقیقه بماند. سپس با یك پارچۀ خشك پارافین را پاك كنید و لاك الكل كاری را به این طریق شروع كنید. در بار چهارم باید غلظت لاك الكل را كم كنید (یعنی رقیق‌تر از دفعات پیشین باشد) برای رقیق كردن لاك الكل، مقداری الكل خالص را روی وسیلۀ لاك الكل كاری بریزید و با دو انگشت شست و اشاره، كیسه پنبه‌ای را خوب مالش دهید كه الكل خالص، لاك الكلی قبلی را رقیق كند، سپس روی كار بكشید. این كار باید سریع انجام گیرد. اگر مكث كنید لاك الكل رقیق شده رنگ روی كار را زایل میكند (توجه داشته باشید مقدار الكل خالصی كه روی وسیله لاك الكل كاری می‌ریزید نباید به حدی باشد كه اگر آنرا فشار دهید قطرات لاك الكل از آن چكه كند).

در زمان رنگ كردن مراقب باشید كه كیسۀ آغشته به لاك الكل هنگام رنگ زدن كاسۀ بزرگ تار به بغل كاسۀ كوچك نخورد و بالعكس.

اكنون باید كیسۀ پنبه‌ای آغشته به لاك الكل را به طور دورانی روی كار بكشید. در این نوع لاك الكل زدن وسیله كار زیاد روان نباشد و به آسانی حركت نكند و حتی مقداری از رنگ قبلی به آن بچسبد، برای رفع این حالت و سهولت كار اندكی پارافین روی كیسه لاك الكل بپاشید كه هم مشكل را رفع می‌كند و هم جلای بیشتری به رنگ می‌دهد. پس از اتمام رنگ كاری كار را كنار بگذارید تا خوب خشك شود. این مدت كمتر از ۱۲ ساعت نباشد.

بعد از خشك شدن كامل، با كاغذ سمبادۀ نرم را روی كار بكشید و با پارچۀ آغشته به پارافین آن را تمیز كنید و برای مرحلۀ پنجم لاك الكل كاری آماده كنید. توجه داشته باشید كه وسیلۀ لاك الكل كاری را از اول تا آخر كار نباید عوض كنید، زیرا این وسائل كه چندین بار با آنها كار كرده‌اید، به اصطلاح جا می‌افتند و بهتر روی كار قرار می‌گیرند. من باب مثال هر چه گچ كارها از ماله كارشان بیشتر استفاده كنند بهتر جا می‌افتد، حتى قیمت آن از ماله نو بیشتر است. همچنین كاردكهای نقاشهای ساختمان و… بعد از نوبت پنجم باز باید بگذارید مدت ۱۲ ساعت خشك شود. بعد از اینكه كار به طور دلخواه رنگ شد و برق انداخت و تمام نقاط كار از لایه‌ای هماهنگ و یكدست پوشانده شد، كا را باید چندین روز كنار بگذارید، زیرا در این مدت بعضی از نقاط چوب كه سست‌تر است فرصت پیدا می‌كند كه رنگ را جذب كند. اگر بعضی از نقاط كدر شد، مجدداً آن را لاك الكل بزنید تا براق شود.

در اینجا بد نیست بدانید كه هرگاه خواستید لاك الكل درست كنید، به اندازه باشد و اضافی نیاید زیرا اگر لاك الكل مدت زیادی در شیشه بماند به مرور تخمیر می‌شود و خاصیت خود را از دست می‌دهد. برای رنگ كردن سه تار و دوتار و تنبور مقداری لاك الكل در ظرفی كوچك بریزید و سر پروانه‌ای شكل گوشیها را تا آنجا كه لازم است در جای گوشیها فرو ببرید و در گوشه‌ای بگذارید تا خشك شوند و بعد در جای گوشیها قرار دهید.

اكنون كه به لطف خداوند متعال این كتاب به پایان رسید، بر خود لازم می‌دانم كه نكته‌ای را مطرح كنم: برای استفاده بهینه از هر نوشته‌ای با قدری دقت و ممارست می‌توان با نویسنده آن ارتباط ذهنی و فكری پیدا كرد. از مفهوم نوشته به نحو احسن سود برد.

كتابی كه اكنون در دست شماست زائیده ذهن فردی است كه از اوان جوانی با تلاش و پشتكار بسیار در راه یادگیری دقیقه‌ای را به غفلت نگذرانده و همواره شاگرد بوده است، تمام پیچ و خم را پیموده، تا كاری بهتر و ارزشمندتری به جامعه عرضه نماید و هنوز هم كه در دوران كهن سالی است خود را هنرجو می‌داند، زیرا هنر در هر زمینه همواره به روی كمال است و انتهایی ندارد. كسی كه علاقه‌مند به یادگیری هنر است باید از كارهای استادان قدیم بهره‌برداری كند و در عین حال با زمان همراه باشد و آینده را هم در نظر بگیرد و سعی كند آنچه را كه در این راه می‌آموزد، بدون كم كاست به دیگران منتقل نماید. این كتاب، چكیدۀ ۶۲ سال یادگیری است و از خداوند سپاسگزارم كه توفیق داد تا آن را در اختیار آیندگان قرار دهم، گو اینكه بضاعتم اندك بوده اما امید است آنها كه بیشتر می‌دانند، دانسته‌های خود را در همۀ زمانها، از هنرجویان دریغ نكنند.