برج گنبد قابوس یا كاووس بنایی تاریخی از سده چهارم هجری است كه در شهر گنبد كاووس، شمال ایران در استان گلستان قرار دارد. سبك معماری بنا شیوه رازی است. این بنا كه بلندترین برج تمام آجری جهان به‌شمار می‌آید بر فراز تپه‌ای خاكی كه نزدیك به پانزده متر از زمین بلندتر است قرار دارد. بلندای بنا به همراه پی آن ۷۲ متر میباشد. گنبد كاووس در سال ۳۷۵ هجری خورشیدی و در زمان پادشاهی كاووس بن وشمگیر و در شهر گنبدكاووس كه پایتخت پادشاهان آل زیار آن دیار بوده، بنا گردیده‌است.
در كنار باغ ملی شهر گنبدكاووس كه سربازخانه قابوس وشمگیر بود، بر روی تپه مصنوعی به ارتفاع ۱۵ متر از زمین‌های اطراف، برجی است بسیار زیبا و باشكوه كه هر بیننده محو تماشای آن میشود. این برج كه مقبره قابوس پسر وشمگیر شمس‌المعالی است و به سرپرستی خود او بنا شده است، از سطح تپه ۵۰ متر ارتفاع دارد كه ۳۲ متر آن از پای برج تا قاعده بالای هرم ناقص است و از آغاز مخروط تا نوك آن ۱۸ متر است. آجرهایی كه در آن برج بكار رفته از خاك گلشن است كه خاك ساروجی است و این خاك را در زمان ساخت برج با اسب از دامنه كوه مینودشت آوردند.
این بنا در سال ۳۹۷ قمری ساخته شده و معماران زبردست و كارگران برای ساختن این برج ده‌ضلعی پنج سال كار كردند. روزنه كوچكی در سقف بنا و رو به شرق ساخته شده كه به نظر می‌رسد بازگذاشتن روزنه و به‌خصوص زینت دادن به آن بی‌ارتباط با عادات چندین هزار ساله چادرنشینان نباشد كه همیشه منفذ چادرهایشان را رو به آفتاب قرار می‌دادند تا نخستین پرتو آفتاب در هر بامداد به پیكر قابوس بتابد.
متن كتیبه كوفی بنا چنین است:
بسم الله الرحمن الرحیم:به نام خداوند بخشنده مهربان
هذا القصر المعالی:این است كاخ عالی
الامیر شمس المعالی :امیر شمس المعالی
الامیر ابن امیر:امیر فرزند امیر
قابوس ابن وشمگیر:قابوس فرزند وشمگیر
امر به بنائه فی حیاته:فرمان داد به بنای آن در زندگی خویش
سنه سبع و تسعین ثلثمانه قمریه:سال سیصدو نود و هفت قمری
و سنة خمس و سبعین و ثلثمائیه شمسیه:سال سیصدو هفتاد و پنج شمسی
نام‌گذاری و جایگاه گنبد قابوس در ادبیات فارسی
قدمت شش هزار ساله گنبد كاووس، مربوط به سرزمین مادریاش، جرجان باستانی است. بقایای این شهر، كه در كنار گنبد كاووس قرار گرفته است، سندی بر شهرنشینی اجداد مردمِ این منطقه است. از زمان هخامنشیان تا كنون، این شهر با نامهای وَرْكانْ یا وَرْكانه، هیركانی یا هیركانیا، جرجان یا گرگان نامیده شده است؛ و در نهایت در اواسط حكومت رضاشاه، در كنار خرابه‌های گرگان قدیم، شهری امروزی و مُدرن، كه برای یكجا نشینی ایلِ تركمن ساخته شده بود،با نام گنبد كاووس بهره‌برداری شد.
سازه گنبد قابوس كه به اسم «میل گنبد» هم شناخته میشود، بلندترین برج تمام آجریِ جهان، و جزو بناهای تاریخی قرن چهارم هجری است. به طور كلّی میل، به بناهایی گفته میشُد كه با ظاهری ساده و بدون تزئیناتی خاص، بهعنوان نشانهی بافت شهری در مسیر كاروان‌ها ساخته میشُد، و شب‌‌ها با روشن كردن آتش در قسمت فوقانی آن، مسافران را راهنمایی میكردند. میل‌‌ها با اینكه از زمان ساسانیان در ایران رواج پیدا كردند، امّا ساختشان در قرون چهارم تا ششم هجری بیشترین رونق را یافت.
برج گنبد قابوس یا كاووس یا میل گنبد نیز با استناد به كتیبه ی حكّاكی شده‌ی دور بنا، كه به خطِّ كوفی نگاشته شده، در زمان پادشاهی عنصرالمعالی، كی‌كاووس بن اسكندر بن قابوس بن وُشمگیر بن زیار، از پادشاهان آل زیار در سال ۳۷۵ هجری ساخته شد، و پس از مرگش به مقبرهی او بدل شد. این برج آجری نام خود را از مدفونش گرفته است. عنصرالمعالی اسكندر بن قابوس از نویسندگان برجسته‌ی ادب فارسی هم هست، از او كتابی به نام «قابوس‌نامه» به یادگار مانده كه در ۴۴ باب برای فرزندش گیلان‌شاه تألیف شده و در آن آئین و رسم زندگی و مملكت‌داری بیان شده است. این كتاب از نمونه‌های عالی نثر ساده‌ی فارسی و یكی از برجسته‌ترین آثار نثر، پیش از نثر فنّی است.
بنای ارزشمند گنبد قابوس دو بخش كلی دارد، پی یا بدنه‌ی بنا و گنبد مخروطی‌شكلش. جنس پی این سازه مانند خود گنبد، آجری است و ۱۵ متر اولیه را تشكیل می‌دهد. در داخل این پی، فضایی گرد، مانند یك سرداب وجود دارد كه در گذشته تا ارتفاع زیادی، آجر در آن كار شده بود، اما افراد سودجو برای یافتن گنج درون آن، آن را كنده‌اند و در حال حاضر كف اصلی سرداب از میان رفته است.
اما خود بنای اصلی برجی با ارتفاع ۵۳ متر، از پایین به بالا مانند یك مخروط است كه از قطر آن كم میشود. قطر سازه در پایین، ۱۷ متر و در بالاترین حد خود به ۷/۹ متر می‌رسد. بر روی بدنه‌ی بیرونی بنا ۱۶ دندانه‌ی ۹۰ درجه از جنس آجر ساخته شده است كه فاصله‌ی یكسانی از هم دارند. قسمت استوانه‌مانند برج، ۳۵ متر ارتفاع دارد و بر روی آن گنبدی مخروطی سوار شده است كه ساده و بی‌آلایش است و تنها روزنه‌ای به طول ۲ متر بر قسمت شرقی آن قرار دارد كه از پایین تا بالا، عرض آن از ۸۰ تا ۷۳ سانتیمتر كم میشود. درب ورودی برج در سمت جنوبی قرار دارد و ارتفاعی ۵/۵ متری و پهنایی ۵/۱ متری دارد.
داخل برج گنبد قابوس
برج گنبد قابوس كجاست؟
برج گنبد قابوس بنایی تاریخی كه در شهر گنبد كاووس، در سه كیلومتری شهر قدیم جرجان در استان گلستان قرار دارد. برج گنبد قابوس بنایی تاریخی از سده چهارم هجری است. این بنا كه بلندترین برج تمام آجری دنیا به شمار می آید بر فراز تپه ای خاكی كه نزدیك به پانزده متر از زمین بلندتر است قرار دارد. سازه گنبد قابوس كه به نام« میل گنبد» هم شناخته میشود.
متن كتیبه برج گنبد قابوس
معماری برج گنبد قابوس:
این بنای شكوهمند بر روی تپه ای ساخته شده است كه نزدیك 15متر از زمین اطراف آن بلندی دارد و ساختمان آن از سه بخش پی، بدنه و گنبد تشكیل شده كه روی هم رفته 55 متر ارتفاع دارند.
گنبد قابوس حاوی دو بخش پی یا پای بست بنا و بدنه و گنبد مخروطی میباشد. بدنه گرد بیرونی گنبد كاووس دارای ۱۰ ترك است این ترك ها كه در سمت های آن و به فاصله های برابر از یكدیگر قرار دارند، از پای بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی امتداد می یابد و بین این ترك ها با كوهه ای آجری پر شده است. بالای این ترك ها (به جز در ورودی) به میزان ۱٫۳۴ متر از یكدیگر فاصله دارند.
قطر درونی گنبد به بلندای ۹ متر و ۷۰ سانتیمتر و قطر آن از كف ترك ها به بلندای ۱۴ متر و ۶۶ سانتیمتر و بلندای قطر آن از بالای ترك ها یا به گفته ای قطر پای بست آن ۱۷ متر و ۶ سانتیمتر است.
گنبد برج قابوس به صورت تك پوششی است. بناهای این منطقه آب و هوایی از جمله برج قابوس دارای سقف شیب دار است تا ریزش های جوی در روی سقف آن ها باقی نماند و همچنین شیب تند این گنبد مخروطی سبب می شود تا پرنده ها نتوانند بر روی آن بنشینند. و مانع از صدمه زدن آن ها می شود.
در درون این پی، فضایی گرد، مثل یك سرداب موجود است كه در گذشته تا ارتفاع زیادی، آجر در آن كار شده بود، ولی اشخاص سودجو برای پیدا كردن گنج داخل آن، آن را كنده اند و اكنون كف اصلی سرداب از بین رفته است.
برج گنبد قابوس
هدف از ساخت برج گنبد قابوس:
در مورد این كه هدف اولیه ساخت بنا چه بوده است، نظریه های گوناگونی وجود دارد :محتمل ترین انگیزه ساخت چنین بنایی می توانسته مكانی برای آرامگاه بانی آن قابوس ابن وشمگیر باشد كه البته در طی كاوش های متعدد كالبد قابوس بن وشمگیر هیچوقت پیدا نشد و نظریاتی موجود است كه جسم قابوس ابن وشمگیر در یك تابوت شیشه ای از سقف برج آویزان بوده و روزنه ای كه در قسمت شرق برج قرار دارد، بخاطر این بوده كه كالبد قابوس ابن وشمگیر بتواند نخستین پرتوهای نورخورشید را دریافت كند.
همچنین بعید نیست كه تنها هدف از ساخت چنین بنای باشكوه و معظمی نمایش قدرت و هنر، كه یادآور شكوه و جلال دوره سلطنت بانی آن است، باشد، چراكه شاهان بزرگ، پیوسته در پی باقی گذاشتن نامی جاودانه از خویش بوده اند.
متن كتیبه ها:
بسم الله الرحمن الرحیم
بنام خداوند بخشیده مهربان
هذ القصر المعالی
این است كاخ عالی
الاصیر شمس المعالی
امیر شمس معالی
الاصیر ابن الاصیر
امیر سپر امیر
قابوس ابن وشمگیر
قابوس فرزند وشمگیر
امر به نبائه فی حیاتی
فرمان داد به بنای آن در زندگی خویش
سنه سبع و تمسین و ثلثماته قمریه
سال سیصد و نود و هفت قمری
سنه خمس و سیعین و ثلثماته
سال سیصد و هفتاد و پنج شمسی