دیوار تاریخی گرگان یكی از معروف‌ترین آثار تاریخی گرگان، دیوار دفاعی آن است كه با نام‌های سد اسكندر، سد انوشیروان، سد فیروز، و قزل‌آلان (مار سرخ) در طی دوره‌‌های مختلف شهرت یافت. دیوار تاریخی گرگان از شرق دریای خزر در ناحیه گمیشان شروع و پس از گذر از شمال آق‌قلا و گنبدكاووس به طرف شرق ادامه داشته و در كوه‌های پیشكمر، پایان می‌یابد. طول این دیوار ۱۵۵ كیلومتر است.
در حال حاضر، دیوار تاریخی گرگان در فواصل و مسیرهای مختلف، بین ۲ الی ۵ متر ارتفاع دارد و عرض دیوار حدود ۱۰ متر است. در فواصل مختلف قلعه‌هایی در سمت جنوب دیوار ساخته شده است. در بررسیهای هیئت باستان‌شناسی ۳۰ قلعه شناسایی شده كه به نظر می‌رسد در مجموع ۴۰ قلعه بوده است. قلعه‌ها اندازه‌های متفاوت داشته كه كوچك‌ترین آن‌ها ۱۲۰×۱۲۰ متر و بزرگترین آن‌ها ۲۰۰×۲۸۰ متر می‌باشند. در قسمت شمالی دیوار خندقی قرار گرفته كه بیشتر در قسمت میانی دیوار مشهود است. در مورد زمان ساخت دیوار نظرات مختلفی وجود دارد؛ ولی طبق تحقیقات انجام شده و به دلایل متعدد به‌نظر می‌رسد كه بنیاد این دیوار در زمان اشكانیان هم‌زمان با حكمرانی مهرداد دوم (۱۲۴-۸۷ قبل از میلاد) شكل گرفته باشد و بازسازی و تعمیر آن در دوره ساسانیان انجام شده باشد.
به خصوص این كه هجوم قبایلی همچون سكاها به شمال شرق ایران در دوره اشكانی به‌خصوص زمان مهرداد سوم آغاز شد و این دیوار می‌توانست جهت دفاع در مقابل هجوم آن‌ها باشد. در حال حاضر دیوار دفاعی گرگان به‌صورت یك رشته تپه كوتاه و ممتد در منطقه خودنمایی می‌كند و هرگونه ساخت و ساز در پیرامون آن ممنوع است.
قدمت دیوار تاریخی گرگان
قدمت این دیوار كه از آجرهای گلی سرخ رنگ ساخته شده به دوره ساسانی باز می‌گردد. یك تیم باستان‌شناسی مركب از محققان ایرانی و بریتانیایی موفق شده‌اند تاریخ احداث آنرا سده ۵ و یا ۶ میلادی تعیین كنند. پادشاهان ساسانی كه با امپراتوری روم شرقی جنگ‌های مداومی داشتند از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی رو به رو بودند. بنابراین دیوار می‌توانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل كوهستان‌های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد.
پیروز، پادشاه ساسانی در سال های۴۵۹ تا۴۸۴میلادی زمانی كه با هون‌های سفید نبرد می‌كرد مدتی را به طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده‌است بنابراین احتمالا او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محفاظت از دشت حاصل خیز گرگان در برابر هون‌ها، این دیوار را ساخته‌است.
تحقیقات روی یكی از دژها یا سربازخانه‌های این دیوار دفاعی نشان می‌دهد كه حداقل تا یك قرن پس از ساخته شدن فعال بوده‌است و نشانه‌هایی از حضور سربازان در آن دیده می‌شود اما بعد از آن به عللی متروك شده‌است.از جمله دلایل متروك شدن این تاسیسات دفاعی می‌تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد.
اهمیت تاریخی
این دیوار از دیوار هادریان كه توسط امپراتور هادریان در مرز انگلستان و اسكاتلند احداث شد طولانی‌تر و از بسیاری از بخش‌های دیوار چین، بیش از هزار سال كهن‌تر است. تصور می‌شود كه این دیوار سومین دیوار بزرگ تاریخی (بعد از دیوار چین و دیوار سمیز آلمان) جهان و بزرگترین دیوار آجری دنیا باشد. این دیوار همچنین طولانی‌ترین اثر تاریخی ایران است كه طی ۹۰ سال ساخته شده‌است.
بررسیهای باستان‌شناسی نشان می‌دهد كه مهندسی ایران و امپراتوری ساسانی به خوبی با مهندسی امپراتوری روم رقابت داشته و یا حتی از آن پیشی گرفته‌است. بررسیهای اخیر این دیوار، بینشی اروپایی مدار نسبت به تاریخ جهان را به چالش می‌گیرد.
نحوه دسترسی به دیوار تاریخی گرگان
اگر بخواهید با خودرو شخصیتان به این منطقه بروید، ابتدا حدود ۵۳۵ كیلومتر رانندگی از سمت تهران به سمت شهرهای فیروزكوه، ساری، گرگان، آزادشهر و مینودشت و سرانجام به كلاله حركت كنید. (البته الزامی نیست و می توانید مسیرهای شمالی دیگری را هم انتخاب كنید).
اما اكر با وسایل نقلیه عمومی می خواهید به سمت این منطقه بروید، هر روز و به صورت مرتب اتوبوس‌هایی از پایانه‌های تهران به سمت كلاله، گنبدكاووس، آزادشهر و گرگان حركت می‌كنند. همچنین شما می‌توانید با قطار یا هواپیما تا گرگان بروید و از آنجا به راحتی با ماشین‌های متعددی كه در دسترس هستند، خودتان را به كلاله برسانید.
آدرس: كلاله، منطقه‌ی پیشكمر یا روستای تمرقره‌قوزی.
فاصله از مركز استان و شهرهای اطراف:
گرگان: ۹۶ كیلومتر
گنبد كاووس: ۱۹ كیلومتر
كلاله: ۵۷ كیلومتر
