در ۳۰ كیلومتری شرق كرمانشاه و در ارتفاع صد متری از زمین بر روی صخره ای آهكی، داریوش پادشاه مقتدر هخامنشی كتیبه و نقش برجسته مشهور خود را حك كرده است كه تا سال ۱۸۳۵ كسی از متن كتیبه آگاه نبود. سراب بیستون محل اطراق كاروان ها در دورانهای مختلف بوده است برای همین كسان زیادی كتیبه و نقش برجسته داریوش را دیده و شرحی از آن را در سفرنامه ها یا خاطراتشان آورد اند. قدیمی ترین منبع موجود در این زمینه گفته های دیودور سیسیلی است كه در قرن اول پیش از میلاد این حجاری را به الهه سمیرامیس و صد نیزه داری كه اطرافش را گرفته اند نسبت داده و گفته است بدستور سمیرامیس در زیر نقش برجسته نوشته ای با حروف سریانی نقل كرده اند دیودور با تكیه بر نوشته كتزیاس چنین آورده است كه این صخره مكان مقدسی بوده و به زئوس خدای بزرگ یونانیان تعلق داشته است.
ایزیدور خاراكسی جغرافیدان باستان درباره راه كاروان روی كه از شرق بابل تا مرزهای خاوری امپراطوری روم كشیده شده شرحی نوشته و در آن بیستون را باپتانا در ناحیه كامبادنا نامیده و می نویسد در باپتانا نوشته و تصویری از سمیرامیس است. با وجود اختلاف نام بیستون با باپتانا كه ایزیدور از آن یاد كرده در یكی بودن آنها كمتر می توان تردید داشت چون در كتیبه داریوش از ناحیه كامپادنا در سرزمین ماد در محل كتیبه نام برده شده است .
ابن حوقل آنرا نقش مكتب خانه ای می داند كه معلم برای تنبیه شاگردانش تسمه ای در دست دارد. گاردان جهانگرد فرانسوی در سال ۱۷۹۴ میلادی این نقش را پیكره دوازده حواری مسیح دانست و تصویر فروهر را به مسیح نسبت داد. كرپورتر در سال ۱۸۱۸ حدس زد كه این نقش ها پیكره شلم نصر و دو سردار و ده سبط ( قبیله ) اسرائیل است كه به اسارت افتاده اند. خطر صعود از كوه مانع از آن می شد كه كسی به كتیبه نزدیك شود. كرپورتر تا نیمه راه صعود كرد و طرحی از پیكره ها كشید. او درباره خطر بالا رفتن از كوه می گوید ” هیچ زمانی بدون بیم مرگ از آنجا نمی توان بالا رفت ” .
اولین بار هنری .ك. راولینسون در سال های ۳۷-۱۸۳۵ میلادی (دوره حكومت محمدشاه قاجار) و سال های ۱۸۴۴و ۱۸۴۷ میلادی (دوره حكومت ناصرالدین شاه قاجار) كتیبه را از نزدیك بررسی و از قسمتی از آن رونوشت تهیه كرد. وی در سال های ۱۸۵۱-۱۸۴۹ میلادی كتابی با نام كتیبه های میخی فارسی در بیستون نوشت و با رمزگشایی متن فارسی باستانِ كتیبه بیستون كه به خط میخی نگاشته شده، راهگشای كشف خطوط عیلامی، بابلی و هموار كننده مسیر مطالعات آشورشناسی گردید. در واقع وی متون فارسی باستان و بابلی را خواند ولی متن عیلامی به عهده ادوین نوریس گذاشته شد كه آن را در سال ۱۸۵۵ میلادی به چاپ رساند.
در سال ۱۲۸۲ شمسی یا ۱۹۰۳ میلادی ابراهم. و. ویلیام جكسون استاد دانشگاه كلمبیا دومین كسی بود كه از كوه بیستون بالا رفت و كتیبه داریوش را مورد بررسی قرار داد و برخی از خطاهای راولینسون را در قرائت علایم میخی اصلاح كرد. در سال ۱۲۸۳شمسی یا ۱۹۰۴ میلادی از سوی موزه بریتانیا هیأتی به سرپرستی لئونارد ویلیام كینگ و رگینالد كمپل تامپسون به بیستون آمدند و توانستند از نقطه ای هفتاد متر بالاتر از كتیبه پایین آمده و بخش هایی از متن خوانده شده توسط راولینسون را اصلاح كنند ولی متأسفانه این هیأت موفق به نسخه برداری مجدد از كتیبه نشدند.
در سال ۱۹۴۸ میلادی جورج. جی كامرون همه كتیبه را نسخه برداری كرد. وی نسخه اول متن عیلامی را كه تا آن زمان ناخوانا مانده بود را نیز نسخه برداری نموده و توانست شمار دیگری از واژه ها و حروف خوانده نشده را قرائت كند و با خمیر كائوچو از نشانه ها قالب گیری نماید. همچنین كامرون موفق شد از پایین كتیبه راهی برای رسیدن به آن پیدا كند. متأسفانه تصادفاً قالب متن بابلی به سختی آسیب دید و وی قالب دیگری از این متن تهیه نمود.
در سال ۱۹۵۰ رولند.گ.كنت متن فارسی باستان را ویراستاری كرد كه متن، ترجمه انگلیسی، واژه نامه و گرامر را نیز دربر داشت و از آن زمان تاكنون ویرایش های مختلفی از متن های فارسی باستان، ایلامی و بابلی چاپ و منتشر شده است.
نقش برجسته بر سطحی به طول ۶ متر و عرض یا ارتفاع ۲۰/۳ متر حجاری شده است. در سمت چپ نقش برجسته، تصویر تمام قد داریوش به ارتفاع ۷۸/۱ متر حجاری شده است. وی تاج كنگره داری بر سر، پیراهن بلندی بر تن دارد. ریش او مجعد و چهارگوش است. دست راست پادشاه به نشانه پرستش به سوی فروهر بلند شده است. فروهر كه نماد اهورامزدا است روبروی پادشاه قرار دارد و حلقه ای در دست چپ گرفته و دست راست خود را مانند پادشاه بلند كرده است این حركت ظاهراً علامت دعای خیر است . یك ستاره هشت پر درون دایره بالای كلاه تقریباً استوانه ای شكل فروهر دیده می شود كه همین نقش هم در تاج كنگره دار زیبایی كه بر سر داریوش است ، دیده می شود . شاید بدین وسیله داریوش اهورائی بودن خود را نشان می دهد. داریوش پای چپ را بر روی سینه گئومات مغ – شورشی مشهوری كه بردیا برادر كمبوجیه شاه هخامنشی را به قتل رسانده و خود را شاه نامیده بود – نهاده است. وی در دست چپ كمانی دارد كه در فرهنگ ایران باستان نشانه پادشاهی است و دست راست را به احترام به سوی فروهر بالا برده است. در پشت سر داریوش «وینده فره نه» كماندار و «گئوبروه» نیزه دار مخصوص پادشاه و دو تن از كسانی كه شاه را در قتل گئومات یاری كرده اند، ایستاده اند. در مقابل داریوش نه اسیر با گردن و دست هایی از پشت بسته نقش شده اند در بالای سر هر كدام
از این اسیران ، در زیر تنه گئومات و نیز بر روی دامن لباس اسیر سوم نام و نقش پادشاه شورشگر ، جایی كه در آن شورش كرده و محل سركوب شورشی ذكر شده است. این اسیران به روایت كتیبه كسانی هستند كه به دروغ خود را شاه نامیده اند و عبارتند از: گئومات مغ، آسینه خوزی، ندیت بئیر بابلی، مرتیه پارسی، فرورتی مادی، چیسمه تخمه اسگرتی، فراد مروزی، وهیزاد پارسی و ارخ ارمنی.
این كتیبه ۲۲ متر طول و ۸/۷ متر عرض دارد كه به خط میخی و سه زبان فارسی باستان، عیلامی و اكدی یا بابلی نو نگاشته شده است. متن فارسی باستان در زیر نقوش در ۵ ستون به طول ۲۳/۹ و عرض یا ارتفاع ۶۳/۳ متر و ۴۱۴ سطر قرار دارد. متن عیلامی در دو نسخه شامل۵۹۳ سطر و هشت ستون تحریر شده است. در سمت راستِ نقوش بخشی از این كتیبه به طول ۶۰/۵ و عرض یا ارتفاع ۷۰/۳ نقر گردیده و بقیه آن در سمت چپ در امتداد متن فارسی باستان به طول ۶۷/۵ و عرض ۶۳/۳ متر قرار دارد. متن اكدی در یك تك ستون در سمت چپ نقش برجسته ها بر لبه پیش آمده صخره قرار گرفته است و ترجمه پاراگراف ۶۹-۱ فارسی باستان را در بر داشته و شامل ۱۱۲ سطر است. علاوه بر سه متن اصلی ، ۱۱ كتیبه كوچك بر صخره داریوش نگاشته شده كه مربوط به داریوش و دشمنان اسیر شده وی است. این كتیبه ها تا جایی كه فضا اجازه می داده نزدیك به شخصی قرار گرفته اند كه به آنها تعلق دارد.
