قلعه سالار محتشم ، موزه مردم شناسی خمین می باشد . قلعه سالار محتشم خمین یكی از زیباترین اماكن تاریخی استان مركزی با قدمتی ۱۲۰ ساله كه در گذشته پناهگاه مردم بوده امروز میزبان گردشگران است.این قلعه در شمال غربی شهر خمین واقع شده و دارای در و پنجره و سقف چوبی است كه در حال حاضر پس از مرمت بنا در سال ۱۳۸۱ از این قلعه كه در بافت مركزی شهر قرار گرفته به موزه مردم شناسی و كارگاه صنایع دستی تبدیل شده است و ۵۰۰ اثر فرهنگی و مرتبط با زندگی ۱۰۰سال گذشته مردم خمین به نمایش گذاشته شده است، لوازم و ابزار معیشتی مردم خمین عمده آثار این موزه را تشكیل می‌دهد . همچنین پیكره‌هایی كه نمایانگر آیین‌های محلی استان مركزی هم‌چون شب چله ، كردعلی به كو و كوسه ناقالدی در این موزه به نمایش درآمده است.
قلعه سالار محتشم نماد بارز شكوه معماری ایرانی است. آمدن میرزا كوچك‌خان جنگلی به این قلعه جهت كمك گرفتن و نیز حمله اشرار به خمین و دفاع در برابر آنها از جمله حوادث تاریخی است كه در ذهن این قلعه مانده است. این قلعه یك پدیده شاخص در مجموعه شهر بوده و دیوارهای بلند و نیز سردر باشكوه این بنا نظر هر بیننده‌ای را به خود معطوف می‌كند.
این بنا توسط میرزا علی‌خان كمره‌ای معروف به سالار محتشم ساخته شده و تاریخ ساخت آن به اواخر دوره قاجاریه می‌رسد. این بنا در مساحت هزارو ۲۰۰ مترمربع با ۱۹ اتاق در دو طبقه اواخر دوره قاجار توسط معماران ایرانی احداث شده و به شماره ۵۸۰۴ثبت ملی شده است.
قلعه سالار محتشم (میرزاعلی خان كمره ای )در داخل خمین قرار دارد و در زمان ساخت و استفاده اولیه ،در محله سرسبز و خرم و در میان باغهای خمین واقع بوده است اما بعدها به ویژه در طی بیست سال اخیر با توسعه محیط نامبرده دستخوش تغییر و تحول گردیده است. می‌شود.صاحب این بنا دستور ساخت آن را با تلفیق معماری ایرانی و اروپایی (معماری رومی _ ایرانی )می‌دهد. این قلعه پناهگاه مردم هنگام هجوم دزدان و اشرار به شهر و همچنین محل تجمع دسته‌های عزاداری در ماه محرم بوده است. به دلیل مجاورت با كوچه‌های بن بست و خانه‌های متعدد، قلعه‌ای نفوذناپذیر بوده است. در این خانه‌ها مردم عادی و بی بضاعت زندگی می‌كرده‌اند، اصطلاحا این قلعه‌ها را می‌توان محله قلعه نامید.
سالار محتشم با نام اصلی میرزا علی خان كمره‌ای فرزند علی قلی خان سرهنگ بوده كه به دلیل خدمات خود از طرف دولت وقت و احمد شاه قاجار در سال ۱۳۳۲ ه.ق و به پیشنهاد علاءالسلطنه وزیر داخله، به جهت پیروزی‌های نظامی و ایجاد امنیت در سرحدات كشور و نیز به واسطه پایداری در مقابل قوای روسی از طرف دولت وقت و احمدشاه قاجار و به پیشنهاد علاءالسلطنه وزیر داخله وقت ملقب به سالار محتشم می شود.
معماری قلعه سالار محتشم
بنا شامل یك بخش شبستانی در پایین و یك بخش اعیان نشین در بالاست، ۸ اطاق در بخش شبستان وجود دارد كه طرح و اندازه آنها متفاوت است
این بنای تاریخی ۱۲۰ ساله كه در محله قدیمی شهر خمین ساخته شده و شامل هزار متر مربع عمارت اشرافی در یك باغ است، و در دو طبقه ساخته شده و از ساختمان‌های ایوان‌دار است. یك ایوان سراسری اولین بخش از ساختمان طبقه همكف را تشكیل می‌دهد، ستون‌های آجری این ایوان نسبت به ایوان طبقه دوم كوتاه و ضخیم‌تر است تا بتوانند بار و سنگینی طبقه دوم ساختمان را زودتر و آسانتر به پایه‌ها منتقل كنند .
این ستون‌ها دارای طاق‌های هلالی عریضی بوده و در پیشانی آنها جهت تزئین از تصویر و نقوشی نظیر یك بشقاب كه در آن سه انار وجود دارد، گل، شاخه درخت، برگ‌های گیاهان و نیز پرندگان استفاده شده است .
در سمت غرب طبقه اول این بنا یك حوض خانه وجود دارد كه دارای چهار ورودی بوده و در حال حاضر یكی از آنها باز است . محور طول و عرض این حوضخانه حدود ۵/۸ × ۵/۷ است . عنصر قابل توجهی كه در حیاط قلعه به چشم می‌خورد حوضی است كه به صورت دو لنگه با طرحی كاملاً اروپایی در راستای شرقی–غربی ساخته شده طرح این حوض به شكل هندسی نامنظم می‌باشد.
دورچین این حوض طوری طراحی شده كه بتوان گلدان‌هایی را در دور تا دور آن قرار داد و با تلفیق این دو عنصر یعنی آب و گل یك فضای بصری و عرفانی زیبا بوجود آورد . شكل كلی حوض بر خلاف حوض‌های ایرانی كه حالت سكون را تداعی می‌كنند دارای جهت و آغاز كننده یك نوع حركت بصری قوی از طرف بنا به سوی محیط و باغچه‌های درون حیاط است . طبق گفته ساكنین محل نوادگان سالار محتشم، آب حوض ساكن نبوده بلكه این حوض توسط كانال آبی از ضلع غربی حیاط پر شده و توسط همان كانال از ضلع شرقی حوض خارج می‌شده است و به بیان دیگر آب حوض مدام در جریان بوده است و این خود از خصایص شاخص این حوض است.
در حال حاضر اثری از جوی آب در محوطه حیاط دیده نمی‌شود اما اثر آن در خارج از بنا، پشت دیوار غربی دیده می‌شود. ساختار حوض از آجر و ملاط، ماسه، آهك با اندود ساروج است. در قسمت جنوبی حوض طرح باغچه‌ها به سبك باغهای ایرانی است یعنی تشكیل شده از دو راهرو متقاطع صلیبی شكل است كه چهار باغچه در گوشه‌های آن قرار دارد كه اصطلاحا چهار باغ نامیده می‌شود. در ضلع شمالی حوض حد فاصل حوض و بنای اصلی، سبك باغچه سازی متفاوت بوده و به سبك اروپایی ساخته شده است و از چند قطعه مجزا كه شكل قلب را تداعی می‌كند تشكیل شده است.
از دیگر خصایص شاخص عمارت سالار محتشم دیوارهای محاطی حیاط است . این دیوارها با سبكی معروف به زین اسبی ساخته شده‌اند به این صورت كه شكل دیوارها تداعی‌گر زین اسب است كه به صورت ریتمیك به دنبال هم تكرار شده‌اند و در حد فاصل این زین اسبی‌ها یك لغاز آجری قرار دارد كه علاوه بر كمك به استحكام دیوار یكنواختی را از دیوارها گرفته و نمای زیبایی را القا می‌كند . به گفته ساكنین محل و طبق شواهد موجود در وسط هر كدام از زین اسبی‌ها و همچنین بالای هر یك از لغازها ستونك‌های آجری قرار داشته كه روی آنها مجسمه‌های گچی با اشكال برگرفته از هنر مجسمه سازی غربی قرار داشته است البته به دلیل گذشت زمان و فرسودگی مصالح و همچنین تعمیر و بازسازی قسمت فوقانی دیوار اطراف حیاط تمامی این مجسمه‌ها از بین رفته‌اند و اثری از آنها بر جا نمانده است. همچنین مقابل ساختمان یك فضای سر پوشیده از چوب و حلبی دیده می‌شود كه بر فراز آن یك بادنما نصب شده است و هنوز هم آثاری از آن باقی مانده است. در اطراف و زیر همین فضای سرپوشیده آیینه‌هایی تعبیه شده بوده كه در شب‌های مهتابی نور را به داخل ساختمان منعكس می كرده است.
در جوار این خانه قدیمی، خانه دیگری نیز با همین شیوه معماری وجود دارد كه متعلق به برادر سالار محتشم است و در حال حاضر مسكونی می‌باشد. این قلعه مربوط به دوره قاجاریه است.این خانه قدیمی نیز از نظر ویژگی‌های معماری و تزئینات موجود از بناهای دیدنی و بسیار جالب توجه شهر خمین می‌باشد، ولی زیبایی آن در حد بنای سالار محتشم نیست.سبك معماری این دو خانه چه به لحاظ تزئینات و چه به لحاظ نقشه و نحوه قرارگیری آن در محوطه، نشان می‌دهد كه این بنا نیز به اواخر دوره قاجاریه تعلق دارد.
