كاخ صاحبقرانیه در منطقه نیاوران بی‌شك یكی از زیباترین آثار تاریخی تهران است. حوادث مهم و تصمیمات سرنوشت‌سازی كه در پشت دیوارهای مستحكم این قصر صدوپنجاه ساله تهران رخ داده، توانسته است مسیر تاریخ معاصر را تغییر دهد.دهكده نیاوران همواره یكی از بخش های ییلاقی شهر تهران بوده است. این منطقه در دوره قاجار نیز مورد توجه شاهان و دولتمردان قرار گرفت. ناصرالدین شاه در سال ۱۲۶۷هـ.ق حاج علیخان حاجب الدوله را مامورِ ساختِ عمارت صاحبقرانیه در باغ نیاوران كرد. از آنجا كه پس از نخستین قرن پادشاهی ناصرالدین شاه (در آن زمان هر سی سال یك قرن محسوب می شد)، این محل تجدید عمارت كلی یافته بود، به دستور شاه «صاحبقرانیه» نامیده شد. بدین ترتیب عمارت خوابگاه، اندرون و حرمسرا ساخته شد. حرمسرا شامل چهل تا پنجاه ساختمان بود كه غیر از عمارت بزرگ، هر یك دارای چهار اتاق و یك ایوان و به اصطلاح هر دستگاه ویژة یك یا دو تن از زنهای شاه بود. در زمان مظفرالدین شاه و احمدشاه حرمسرای كاخ محدودتر شد. با سقوط قاجاریان و بر سركار آمدن رضاخان، صاحبقرانیه مدتی به دست فراموشی سپرده شد.
رضاخان در آغاز، به ساخت و ساز كاخ های متعدد در سعدآباد پرداخت. با این حال در سال۱۳۱۸ به هنگام ازدواج محمدرضا پهلوی با فوزیه، تصمیم گرفت، این كاخ را برای پذیرایی از میهمانان خود آماده سازد. در این سال بخشی از دیوار میان دیوانخانه و حرمسرا كه به دستور مظفرالدین شاه كشیده شده بود و چندین دستگاه عمارت دور كاخ را خراب كردند. مبلمان كاخ عوض شد و تعدادی از گرانبهاترین فرشهای كاخ گلستان به این مكان انتقال یافت. برای تزیین دیوارها، كاغذ مخصوص به اروپا سفارش داده شد و برای انتخاب پارچة پرده ها و مبلها از یك طراح خارجی استفاده شد. هشت ماه تمام، شب و روز، گروهی مهندس و نجار و نقاش به كار مشغول بودند و برای سفره خانه صاحبقرانیه، سرویس ویژه سفارش داده شد. در زمان پهلوی دوم، تزئینات معماری داخلی كاخ صاحبقرانیه دوبار دستخوش تغییرات عمده شد. پس از انقلاب اسلامی، كلیة اموال كاخ توسط كارشناسان صورت برداری و كل بنا از سال۱۳۷۴ استحكام بخشی، مرمت و بازسازی شد. گچبریها، آیینه كاریها، اُرسیها، درها و… توسط هنرمندان و استادكاران، جانی تازه گرفت و برخی از نفیس ترین قالیها مرمت شد. با استفاده از چند اتاق اداری و خدماتی، برخی از اسناد و مدارك تاریخی مرتبط با دورة قاجار و پهلوی -با رعایت موازین موزه آرایی- تلاش شد تا سیر كوتاهی از تاریخ و هنر این دو دوره در صاحبقرانیه، به نمایش گذاشته شود.
دو تابلوی بزرگ شاهزادگان قاجاری بر دیوارهای شمالی و جنوبی قرار دارد. در اتاق اول عكس هایی از صاحبقرانیة زمان ناصرالدین شاه و در اتاق بعدی، فرمان مشروطیت (اصل این فرمان در تاریخ ۱۴ جمادی الاخر ۱۳۲۴ هـ.ق در كاخ صاحبقرانیه امضاء شد)، اسناد این دوره و تصاویری از شخصیت های دوران مشروطیت دیده می شود. بعد از اتاق مذاكرات نظامی، تالار جهان نما یا تالار آیینه قرار دارد. آیینه كاریهای ظریف با گچبریهای هنرمندانه و ارسیهای چشم نواز، به عظمت این بنا افزوده است. در شاه نشین شمالی این تالار، میز كار محمدرضا پهلوی قرار دارد.
مجموعه ای از عكسهای سران كشورهای خارجی و نیز آثار اهدایی به دربار و مدالها و نشانها در اتاقهای این بخش به نمایش گذاشته شده است. در سرسرای ضلع شرقی این طبقه، مجسمه ونوس از سنگ مرمر ، بازدیدكننده را بدرقه می كند. كلیه مبلمان صاحبقرانیه به سفارش و دستور فرح دیبا از فرانسه خریداری شد. لوسترها ساخت كشور چكسلواكی و كارخانه باكارای فرانسه و ظرفها ساخت كارخانة روزنتال آلمان است.
دیوارهای شاه نشین جنوبی را سلاح های كوچك سرد و گرم از دوران زند و قاجارآذین كرده و چند قالی نفیس ایرانی كار هنرمندان تبریزی و كارگاه های عمواغلی و ارجمند كرمان كف تالار را پوشانده است. چند گلدان از كارخانه های میسن آلمان و سور فرانسه در این تالار دیده می شود. بعد از تالار جهان نما، اتاق مذاكرات خصوصی، خوابگاه نیمروزی و … قرار دارد.
طبقه زیرین كاح صاحبقرانیه حوضخانه نام دارد. در اتاق های این كاخ انواع بافته های قاجاری، آثار لاكی شامل جعبه ها، جلدها، قلمدان ها و آثار خوشنویسی، نگارگری و سوخت از هنرمندان نامی ایران به نمایش گذاشته شده است. كرسی خانه با گچبری ها و كتیبه نگاری های چهار طرف دیوار و تابلوی یوسف و زلیخا، یكی از دیدنی ترین بخشهای صاحبقرانیه است.
حوضخانه به لحاظ معماری و تزئیناتی چون گچبریها، ارسیهای فاخر و آثار موجود در آن، بعد از تالار جهان نما از زیباترین بخشهای كاخ است. حوض، در وسط بنا قرار دارد و اطراف آن را مبلمان فراگرفته است. یك جار و چند تابلوی نقاشی، از جمله تابلوی حوضخانه صاحبقرانیه اثر كمال الملك در این فضا به چشم می خورد. در ازارة دیوار شاه نشین شمالی، مجلس شیخ صنعان (روایت عطار) بر روی سنگ نقر شده است. در قسمت بار و چایخانه انواع وسایل پذیرایی و انبوه ظرفهای شیشه ای و كریستال، ساخت كشورهای آلمان، روسیه، چكسلواكی، و ایران دیده می شود. سقفهای چوبی منقوش این بخش، متعلق به قرن ۱۲ هـ.ق بوده و از شیراز آورده شده است.
در ذهن بیشتر مردم، در مورد لغت صاحبقران و اطلاق آن به این بنای تاریخی این باور است كه ناصرالدین شاه قاجار به این دلیل كه پنجاه سال كه معادل یك قران است، سلطنت كرد و كاخ زیبایی را كه در سال ۱۲۶۷ ساخت صاحبقرانیه نامید. اما با نگاهی به تاریخ دوره‌ای می‌توان دریافت كه چنین باوری نمی‌تواند به‌طور كامل صحیح باشد. در لغت‌نامه دهخدا ذیل لغت صاحبقران آمده است: آن مولود كه وقت افتادن نطفه وی در رحم مادر، یا به‌وقت ولادت او قران عظمی باشد و برج قران در طالع بود و بعضی گویند كه در سال ولادت او زحل و مشتری را قران عظمی باشد و این نوع قران عظمی بعد از سالهای فراوان واقع شود، و این چنین مولود را پادشاهی دیر ماند. از اسكندری منقولست آنكه وقت ولادت او زهره و مشتری را قران باشد. در گذشته هر قرن را هشتاد سال حساب می‌كردند و كسی كه به سی‌امین سال حیات خود رسیده یك قران را گذرانده بود. یعنی هر دوره سی ساله را یك قران می‌گفتند. پادشاهی كه بیش از سی سال سلطنت كرده بود صاحبقران نامیده می‌شد. در ذهن بیشتر مردم، در مورد لغت صاحبقران و اطلاق آن به این بنای تاریخی این باور است كه ناصرالدین شاه قاجار به این دلیل كه پنجاه سال كه معادل یك قران است، سلطنت كرد و كاخ زیبایی را كه در سال ۱۲۶۷ ساخت صاحبقرانیه نامید با توجه به متون تاریخی مشخص می‌شود كه در گذشته اطلاق لفظ صاحبقران به پادشاهان، اهمیت بسیاری داشت و بیشتر حكمرانان ایران برای نشان دادن قدرت و شجاعت خود از این لقب استفاده می‌كردند. شاید مهمترین پادشاهی كه به لقب صاحبقران مشهور شد، ناصرالدین شاه قاجار بود. اما پیش از او پادشاهان دیگر نیز این لقب را داشتند. نوشته كوچكی پشت الماس كوه‌نور حك شده كه متن آن چنین است: سلطان صاحبقران فتحعلی شاه قاجار.
آدرس : تهران – ضلع شمالی میدان نیاوران – مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران
