موزه باستان شناسی سلطانیه ، در شهر سلطانیه واقع شده است .در قسمت جنوب غربی كهن دژ (ارگ سلطنتی)، گنبد سلطانیه به عنوان یكی از بناهای عظیم اسلامی و شاید باشكوه ترین آن ها، همچون نگینی سربرافراشته و خودنمایی می كند.این بنا در دوران حكومت سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) در مدت ۹ سال (از سال ۷۰۴ الی ۷۱۲ هجری قمری) احداث شده است. دربارة این بنا، فرضیه های بسیاری از نظر تناسبها، تركیبها، تلفیقها و دیگر ویژگیها از سوی مورخان، جغرافی دانان، باستان شناسان و حتی مردم عادی ابراز شده است كه دو وجهه غالب دارند:نظریه نخست، به مورخان و جغرافی دانان متقدم مربوط است كه بنای گنبد را آرامگاه سلطان محمد خدابنده اولجایتو معرفی كرده اند. نظریه دوم، مربوط به انتساب و اختصاص بنا، از طرف اولجایتو، به آرامگاه علی بن ابیطالب(ع) و حسین بن علی(ع) است.
كارشناسان با بررسیهای باستان شناسی و مطالعه عناصر معماری، انتساب و اختصاص بنای گنبد سلطانیه به آرامگاه ائمه اطهار (ع) را مردود دانسته اند و روشن شده است كه آرامگاه سلطانیه را غازان و اولجایتو به تقلید از آرامگاههای موجود در ایران ساخته اند.گنبد سلطانیه، شكوه و برزگی كلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیای تركیه را تداعی میكند. این بنا، سومین بنای بزرگ تاریخی در جهان و نخستین بنای بزرگ تاریخی ایران میباشد. این بنا در دوران برپایی، بلندترین بنای جهان بوده است.
معماری گنبد سلطانیه، نسبت به آثار مشابه، از نظر عظمت و ابعاد، منحصر به فرد است و نمونه بدیعی از یك آزمایش موفق است. این بنا دارای ۴۸/۵ متر ارتفاع، ۶۰/۲۵ متر دهانة قوس، ۸۷/۶ متر عرض جرز، ۵/۱۷ متر طول جرز از سمت بیرونی و ۶۰/۸ متر طول جرز از سمت درونی است. این بنا ۸ ایوان مرتفع و نزدیك به ۵۰ اتاق و فضای ویژه اتاق مانند دارد. گنبد سلطانیه نخستین بنایی است كه تحول معماری دوران سلجوقی به معماری دوره ایلخانی را به وضوح نشان میدهد. سنگینی گنبد عظیم و قوسها و دیگر عنصرهای معماری را، جرزهای هشتگانة آن تحمل میكنند. محاسبات به عمل آمده نشان میدهند كه سنگینی گنبد ۲۰۰ تنی بر روی جرزها كه سطح مقطع هر كدام ۵۰ متر مربع میباشد، استوار شده است. مطالعات اخیر روشن كرده است كه این عنصرها دارای مقطعهای توخالی نیز میباشند. این ویژگی، مقاومت جرزها را در برابر زمین لرزه و فشارهای ناشی از باد افزایش میدهد. به كارگیری تیرهای چوبی عاج دار در ابعاد و اندازه های مختلف، از این نظر، حایز اهمیت میباشد.
ملاط این بنا، مخلوطی از گچ و مقدار اندكی آهك است. گنبد سلطانیه با احتساب طبقه همكف، سه طبقة مشخص دارد: طبقه همكف ایوانهای هشتگانه را در خود جای داده است و شامل ایوانهای شمالغربی، شمال شرقی، ورودی و ایوان جنوبی مشرف به تربتخانه است. طبقه اول در ۴۰/۹ متری از كف كنونی بنا قرار گرفته و دارای دهلیزهای ارتباطی است كه دورتادور بنا را احاطه كردهاند. طبقة آخر در ۸۰/۲۷ متری از كف قرار گرفته است. دراین طبقه، پاطاق گنبد و پایههای هشت ضلعی منارهها قرار دارند. ارتفاع پاطاق این طبقه ۴۰/۱ متر و ارتفاع گبد از طبقة آخر ۱۹متر است.
ورودی سردابه در ایوان ضلع جنوبی قرار گرفته است. طرح سردابه بسیار پیچیده و شامل ۷ واحد حجمی است كه با یكدیگر ارتباط فضایی ندارند. این روش مقبره سازی با هیچ كدام از مقبره های شناخته شدة كنونی ایران قابل مقایسه نیست. به احتمال قریب به یقین، سردابه بر اساس بینش و تفكر آیینهای مذهب شمن پرستی مغولی طرح ریزی شده است. با توجه به فلسفه و عقاید شمن پرستی و تأكید آن بر وجود ارواح خبیثه و انواع جادو، برای جلوگیری از ورود و مزاحمت ارواح خبیثه به حریم قبرها، گماردن محافظان و تعبیة مكانهایی برای برآوردن منظورهای فوق، امری ضروری بوده است.
گنبد سلطانیه از نظر تزئینات نمایشگر مرحلة كمال معماری گذشتة ایران است و خلاقیت طراحان، معماران و مهندسان زمان خود را به نمایش و داوری گذاشته است. در این بنا، دو لایه آرایش و زینت معماری شناسایی گردیده است: قسمتی از تزئینات لایة دوم به دوران اولجایتو و اوایل دوران سلطان ابوسعید بهادر تعلق دارد. تزئینات لایة نخست، به طور كلی، با پیشرفت كار ساخت بنا اجرا گردیده و در هنگام افتتاح ابواب البر، پایان پذیرفته است.عمده ترین عنصرهای تزئیناتی در گنبد سلطانیه عبارتنداز: تزئینات آجری، گچبری، كتیبه نویسی و كاشیكاری كه همگی با هم و با هماهنگی جالب توجهی سامان یافته اند.
طولانی ترین كتیبه این بنای تاریخی كتیبه ای است كه در فاصلة ۳۶۰ سانتیمتری از كف گنبد، و در عرض ۷۵ سانتیمتری دور تا دور بنا نوشته شده است و به سوی ایوانها و جرزها ادامه یافته است. در این كتیبه، سورة “فتح” به خط زیبای ثلث نوشته شده است. در بالای هر یك از ایوانهای هشتگانه، یك حدیث ذكر گردیده است. در سطح قوس، در طبقه دوم ایوان شرقی، كتیبهای از آجرهای پیشبر در زمینة كاشیكاری معرق به رنگ سبز و آبی وجود دارد. بر این كتیبه، آیة ۱۲۵ سورة مباركة “بقره” (سورة یكم) به خط كوفی نوشته شده است.
در سطح جرز ایوانهای جنوب شرقی و جنوب غربی، طرحهای تزئینی به شكل ترنج با رنگ آبی طراحی گردیده اند و خطهای كلی این نقشها، اسلیمی است. در لابه لای این نقشهای اسلیمی، كلمات ابوبكر، عمر، عثمان و علی، حسن و حسین پیوسته تكرار شده اند. این گنبد به تنهایی یكی از شگفتیهای معماری در ایران و جهان به شمار میرود و از ارزشهای درجه اول جهانگری برخوردار است.
اشیاء نمایشی موزه :
اشیاء كاوش شده از سلطانیه شامل انواع پی سوز سفالی یك قسمتی و بشقابی ساده ،انواع كاشی های زرنگار ، صلیبی ،ساده ،معرق و .. ، انواع سكه های مسی و نقره مربوط به دوره ایلخانی و ..
بازدید شش ماهه اول : ۹ الی ۲۰ و شش ماهه دوم ۹ الی ۱۸
تعیطلات هفتگی : ندارد و تعطیلات بنا و موزه در تعطیلات رسمی كشور می باشد .
