قلعه كوه قاین ( قلعه حسین قاینی ) اثری عظیم و شاخص با چندین هكتار مساحت است كه از قلاع دوره سلجوقی و یكی از پایگاه‌های عمده فداییان دوره اسماعیلیه است. این قلعه بر فراز كوهی مشرف بر شهر قاین ساخته شده است كه از سمت جنوب و شرق به كوهستان و از سمت غرب و شمال به دشت قاین محدود می‌شود.
قلعه با تابعیت از ناهمواری‌های كوه از دو بخش متمایز كه یكی متعلق به سربازان و دیگری بخش امیرنشین بوده ساخته شده است. فضاهای داخلی آن شامل اتاق‌ها، برج‌ها، آب انبارهای متعدد و راهروهای ارتباطی می‌باشد.
قلعه كوه قاین ( قلعه حسین قاینی ) یك اثر تاریخی مربوط به دوره سلجوقی است و در استان خراسان جنوبی شهر قائن قرار دارد. این بنا در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۰۳ به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. در سال ۱۸۷۲ میلادی دكتر بلوكه به اتفاق گلد اسمیت در بازدیدی از قائن، این قله را همان شهر آرتاگوانا می‌داند كه در دوره هخامنشیان كاخ تابستانی سلاطین ایران بوده است. سرپرستی سایكس انگلیسی در سال ۱۳۱۱ شمسی قمری این نظریه را تایید می‌كند. فرهنگ جغرافیایی ایران، جلد پنجم خراسان، اثر وزارت جنگ بریتانیا منتشر شده در سال ۱۹۱۰ میلادی نوشته است:
«قاین در گذشته آرتاگونا نام داشته و مورد بازدید اسكندر و سپاهیانش قرار گرفته، اما شهر كنونی همان شهری نیست كه توسط ازبك‌ها احداث شده است.»
در سال ۱۹۴۰ میلادی ادوارد چارلزییت در بازدید از این قلعه چنین می‌گوید:
«از تپه‌های واقع در جنوب شهر بالا رفتم تا از خرابه‌های قدیمی شهر بازدید كنم، دیوارها تماما از سنگ و ساروج ساخته شده و فضای نسبتا بزرگی را احاطه كرده بود».
در سال ۱۹۷۲ میلادی هیئت ژاپنی از دانشگاه هوكایدو به بررسی قلعه كوه قاین پرداخته‌اند.
قلعه كوه قائن یك اثر تاریخی مربوط به دوره سلجوقی و در شهر قائن استان خراسان جنوبی واقع است. این قلعه یكی از پایگاه‌های عمده فداییان دوره اسماعیلیه است كه در سه كیلومتری جنوب قائن بر فراز كوهی مشرف به شهر ساخته شده و از سمت جنوب و شرق به كوهستان و از سمت غرب و شمال به دشت قائن محدود می‌شود. این دژ یكی از بزرگترین دژهای خراسان جنوبی است كه سال‌ها مركز حكومت حكام ایالت قهستان بوده است. این قلعه به‌عنوان دژ محكم دفاعی در برابر حملات مهاجمین گنجایش هزاران نفر سرباز را داشته و ساكنان قلعه توانسته‌اند چندین قرن در مقابل یورش و حمله دشمنان مقاومت كنند.
تنها یك نقطه ضعف در ساختار طبیعی دفاعی قلعه در برابر حمله مستقیم وجود دارد و آن از طریق كوه‌های سمت جنو شرقی است كه معماران قلعه با ساخت قلعه چهل دختر كه در محل مرتفع‌تری از قلعه كوه ساخته شده و دید بسیار خوبی بر قلعه، دشت و تنگه جنوب شرقی دارد، این نقیصه را بر طرف كرده‌اند، زیرا قلعه قاین می‌بایست مانند تمام قلاع اسماعیلی به حد كافی محكم و استوار می‌بود تا بتواند در برابر حملات و محاصرات طولانی ایستادگی كند. با این همه قلعه قائن بسیار متفاوت از قلعه الموت است، زیرا ارتفاعات اطراف قائن به بلندی كوه‌های پیرامون آن قلعه نیست و موضع استراتژیك سطحی ندارد.
این قلعه یكی از بزرگترین قلاعی است كه در استان خراسان جنوبی وجود دارد و برای مدت طولانی این دژ مستحكم مقر حكومت فرمانروایان ایالت قهستان بود. از آنجایی كه این دژ بر ناحیه قهستان هم اشراف دارد فرمانروایان آن، موقع تهاجم یا احساس خطر از جانب نواحی شرقی با علائمی خاص بر روی قلعه كوه زردان كه در ۶۰ كیلومتری آن است به نیروهای خود اعلام خطر می كردند. خواجه نصیر الدین طوسی در زمان طوفان ایلغار های وحشی به ایران در این قلعه پناهنده شده و كتاب (اخلاق ناصری) را به نام ناصر الدین محتشم قهستانی فروانروای قائنات در همین محل انشا كرده است. قلعه كوه قاین در اوخر قرن ۵ هجری مركز فرماندهی و هدایت دیگر قلاع منطقه قهستان بوده است.
معماری قلعه كوه قاین
شكل معماری و فرم طاق ها، تاقچه ها و درگاه های به جا مانده و تشابه آن با آشیانه عقاب در غرب استان فارس قدمت این قلعه ی عظیم سنگی را تا دوره ی ساسانیان تأیید می كند. انچه مبرهن است این كه قلعه فعلی بر ویرانه های قلعه فعلی بر ویرانه های قلعه ی قدیمی ساخته شده است. بنای فعلی در عصر سلجوقیان به دستور قاضی حسین قاینی مرمت و بازسازی شده كه از جانب حسن صباح مامور ترویج فرقه اسماعیلیه در قهستان و خراسان شده بود. مصالح عمده كه در ساختمان این قلعه به كار رفته سنگ و ساروج است و تمامی سطوح دیوار ها و بدنه بیرونی جصار برج ها، بند كشی شده است. قابل توجه است كه معمولا سقف اتاق‌های قلعه از نوع شاخ بزی و ضربی است و ملات آنها از گچ و آهك است و برای تزیین برخی از دیوار‌های داخلی از گچ وكاه استفاده شده است.
ساختمان قلعه پلان و نقشه مشخصی ندارد و با عوارض طبیعی كوهی كه روی آن واقع شده هماهنگ ساخته شده است. قلعه كوه حدود ۳۰۰ متر طول دارد .
قلعه كوه قائن با تاثیر پذیری از فراز و فرودهای كوه شامل دو قسمت متفاوت است كه قسمتی به سربازان و قسمت دیگر به بخش امیرنشین تعلق می گرفت. فضاهای داخلی قلعه شامل، برج‌ها، اتاق‌ها، راهروهایی كه بخش های گوناگون قلعه را به هم ارتباط می داد و آب انبارها است.
در این‌كه ساكنان این قلعه همیشه در برابر حملات دشمنان در سال‌های آزگار پیروز میدان می‌شدند، سری نهفته است.
این راز می‌تواند وجود راهی زیرزمینی باشد كه از این قلعه تا مسجد جامع یعنی داخل شهر، كشیده می‌شد و ساكنان قلعه و سربازان می‌توانستند با چارپایان خود از این راه عبور كرده، به سطح شهر برسند. اهالی قلعه از این طریق به مایحتاج خود دست پیدا می‌كردند یا مردم از سطح شهر برای در امان ماندن از هجوم سربازان مهاجم، به این قلعه پناه می‌بردند. امروزه كسی نتوانسته این راه مخفی را پیدا كند. شاید در همان روزگار، این راه لو رفته و آن‌را بسته باشند، شاید زمین نشست كرده باشد و هزاران شاید دیگر كه هنوز كسی نتوانسته به‌طور حتم آنها را بیان كند.
در ابتدای قلعه كوه قاین ( قلعه حسین قاینی ) اتاق بزرگی به طول ۱۵ متر و به عرض ۳ متر، محل نگه‌داری اسب و قاطر‌ها بوده كه آبشخور‌های آن هنوز موجود است.
پس از گذر از در اصلی قلعه، دو اتاق كه در دو طرف ساخته شده است دیده می‌شود كه ابعادی حدود ۵/۲ در ۳ دارند و با ملات سنگ و ساروج ساخته و با سنگ پوشش شده‌اند. احتمالا این اتاق‌ها محل نگهبانی قلعه و در ورودی آن بوده است. در بخش شمالی قلعه مجموعه‌ای از اتاق‌های در هم فرو ریخته وجود دارد كه احتمالا محل اقامت نگهبانان و سربازان بوده است. در این بخش بقایای آب‌انباری به عمق ۵، طول ۴ و عرض ۳ متر از آجر وملات و گچ دیده می‌شود كه كار تأمین آب مورد نیاز ساكنان این بخش را به عهده داشته است.
قلعه پایین را می‌توان بزرگترین بخش قلعه به حساب آورد. در بازگشت از بخش قلعه پایین به سمت قلعه میانی كم شدن عرض مسیر محسوس است كه در بخش شمالی قلعه میانی برج نیم‌گرد بزرگی همراه با چند اتاق در میان دیوار‌های شرقی و غربی قلعه قرار گرفته است. بلندی دیوارها در این قسمت حدود ۱۲ متر است كه تماما از سنگ ساخته شده بودند. ارگ بلند یا بخش بالای قلعه روی بلند‌ترین نقطه كوه ساخته شده است. بخش فوقانی ارگ محوطه‌ای چهارگوش و پر از سنگ‌های شكسته و آوار در هم ریخته است.
مرتفع‌ترین بخش قلعه و مقر فرماندهی كه با دیوار‌های دفاعی نسبتا وسیع و بسیار مستحكم در قسمت مركزی قلعه واقع شده و اتاق‌های آن دارای دالان‌های پیچیده و تودرتو بوده است. در حد فاصل دیواره دفاعی دوم و سوم یك صخره سنگی بلندی دیده می‌شود كه در مواقع لزوم از آن برای دیده‌بانی و تسلط بر اطراف استفاده می‌كردند.
متاسفانه قسمت‌هایی از این اثر مهم تاریخی توسط مردم و سودجویان تخریب شده و اگر اقدام مرمتی انجام نگیرد، كاملا نابود خواهد شد. همجواری قلعه با مجموعه‌ای از دیگر آثار تاریخی و نزدیكی به شهر قاین می‌تواند این محل را به قطب بزرگ گردشگری خراسان جنوبی تبدیل كند.
