آشیانه قدیمی فرودگاه قلعه مرغی كه در تهران ، غرب جوادیه راه آهن ـ خیابان قلعه مرغی واقع شده مربوط به دوران معاصر است و در تاریخ ۱۲ آذر ۱۳۷۵ با شمارهٔ ثبت ۱۷۸۸ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.كلمه قلعه‌مرغی در آغاز پیدایش هواپیما در ایران و پیش از باب شدن واژه فرودگاه ، به عنوان محل فرود و پرواز و نگهداری هواپیما به كار می‌رفته است و از این رو، این نام روی این محل مانده است.
فرودگاه قلعه مرغی به عنوان نماد اولین فرودگاه كشور دارای ارزش های فرهنگی ویژه ای است و نشانگر انتقال دوران سنتی به صنعتی در ایران و شهر تهران است.از این فرودگاه تا پایان حیات خود به عنوان مركز آموزش خلبانان نظامی و پروازهای آموزشی استفاده می شد و هواپیماهای سبك نظامی در آن تردد داشتند.
آشیانه های پرواز فرودگاه قلعه مرغی، معرف و نماد سیر تاریخ صد ساله پرواز و هوانوردی در ایران بوده و احیای آن به عنوان یك مكان فرهنگی، می تواند مخاطبان زیادی را جذب كند. این بنا نمونه موفقی از بناهای معاصر سازی شده است كه در آن تلفیق مناسبی میان معماری گذشته و امروزی به شیوه ای بدیع و با استفاده از فناوری های نوین انجام شده است. همچنین از لحاظ كالبدی – فضایی، ضمن احیا هویت تاریخی و مكانی، تركیبی از فضاهای پویا را ارائه می كند. از سوی دیگر در مرمت این بنا تلفیق مناسبی از شیوه های مختلف مرمت انجام شده است. با این حال با تمركز بر موضع سازه ای، برای اعطای كاربری جدید به این ساختارها باید روی میان فضاهای باز مورد نیاز و ظرفیت بارگذاری كاربری جدید ارزیابی درست انجام شود.
در زمان تعیین كاربری جدید برای آشیانه های پرواز باید توجه داشت كه ساختار آشیانه ها معمولا به گونه ای طراحی شده كه در برابر آتش سوزی مقاوم باشد پس باید تلاش كرد كه این وضعیت برای این ساختارها پس از اعطای كاربری جدید نیز حفظ شده باشد. همچنین كاربری انتخاب شده باید به نوعی باشد كه به فضای باز بزرگ نیز نیاز داشته و ارتفاع سقف آن بلند باشد. این مسئله از منظر حفظ اصالت و مباحث مربوط به طراحی و انرژی اهمیت دارد. فضاهای بزرگ را می توان با استفاده از تیغه های جداكننده به بخش های كوچك تر تقسیم كرد، اما ارتفاع زیاد سقف را نمی توان به عنوان یك عامل بسیار مهم نادیده گرفت. همچنین باید از مصالح و ساختارهایی استفاده شود كه از بازگشت پذیری مناسبی برخوردار بوده و هر زمان اراده شده، امكان حذف آن وجود داشته باشد. همچنین این طرح در هماهنگی با پروژه بوستان ولایت در حال انجام است و با نگاهی چند سویه پیاده سازی و اجرا خواهد شد
بیش از هفت دهه است از ساخت فرودگاه قلعه مرغی می گذرد و حتی توسط سازمان میراث فرهنگی نیز ثبت ملی شده اما چه فایده كه همه نقشه‌های دولت برای نگهداری این میراث هوانوردی و تبدیل آن به موزه صنعت حمل و نقل هوایی ایران ناكام ماند.مكانی كه در سال‌های نه چندان دور محل نشست و برخاست بسیاری از هواپیماهای داخلی و خارجی نظامی و غیر نظامی بود درحال حاضر به فضای سبزتبدیل شده و آشیانه قدیمی فرودگاه قلعه مرغی با كاربری نظامی كه به عنوان یك بنای تاریخی شناخته می شود و مالك قبلی آن نیروی هوایی ارتش بود در مالكیت شهرداری تهران درآمده است.
نگاهی به تاریخچه فرودگاه قلعه مرغی
تا نیمه سال ۱۳۰۱ هجری شمسی در شهر تهران محلی رسمی برای نشست و برخاست هواپیما وجود نداشت. البته قبل از آن بطور موقت هواپیماهایی در محل شمالی اماكن وزارت امورخارجه فعلی به زمین نشسته بودند. در این سال انگلیسی‌ها تقاضای اعزام دو فروند هواپیما به ایران را داشتند كه موجب گردید تا دولت تصمیم به اختصاص زمینی مناسب و مسطح برای فرود هواپیما بگیرد.
با بررسی‌های لازم زمین فعلی قلعه مرغی در جنوب غربی شهر تهران برای این منظور مناسب تشخیص داده شد كه با نظارت افراد نظمیه و همچنین بكارگیری زندانیان آن زمین را تسطیح كردند. زمین های منطقه قلعه مرغی حدود ۳۰۰ هكتار بود كه حدود ۱۷ هكتار آن را در اختیار فرودگاه قرار دادند و بخشی از آن نیز به مجموعه نظامی و پادگان اختصاص یافت. بدین ترتیب در مرداد ماه ۱۳۰۱ هجری شمسی دو فروند هواپیمای انگلیسی از طریق بغداد وارد تهران شدند و در این فرودگاه فرود آمدند.
به تدریج تاسیسات و برج مراقبت و آشیانه‌های متعددی در آن مكان احداث شد و قلعه مرغی به اولین فرودگاه تهران تبدیل گردید.هرچند طول باند این فرودگاه در ابتدا كوتاه بود ولی به مرور زمان طول باند افزایش داده شد. با ورود هواپیماهای جدید تعدادی تاكسی وی و باند متقاطع این فرودگاه نیز احداث شد.
ساختمان اولین آشیانه هواپیما و اولین برج مراقبت كشور كه در دو طبقه طراحی شده با ارزش ترین مكان تاریخی این فرودگاه است. این ساختمان ها با اسكلت چوبی و با معماری كاملا سنتی و سقف ها و رواق های آشیانه تماما با چوب ساخته شده و بعدها در كنار این آشیانه ارزشمند آشیانه های دیگری هم احداث شد.
با گسترش فعالیت‌ها در این فرودگاه در آذر ماه ۱۳۰۹ برای اولین بار در تاریخ هواپیمایی ایران، یك نفر از افسران، به عنوان «صاحب منصب مسئول فرودگاه» با وظایف مشخص و مدون تعیین شد.
«بر مبنای حكم صادره كنترل كلیه امور فرودگاه قلعه مرغی، از لحاظ اجرای مقررات ایمنی پرواز تعیین خط حركت، خط نشستن طیارات، تعیین سمت گردش پس از برخاستن و هنگام نشستن وگزارش تخلفات پروازی، به عهده صاحب منصب گذاشته شده بود این صاحب منصب مانند نگهبان به صورت هفتگی تعیین و ابلاغ می شد. بر مبنای شرح وظایف تعیین شده، اداره كلیه امور فرودگاه و برج مراقبت عملاً به عهده این صاحب منصب گذاشته شده بود.»
این فرودگاه به صورت یك فرودگاه نظامی مورد بهره برداری قرار داشت و قدمت آن كمی بیشتر از تاریخ شكل گیری نیروی هوایی ارتش می باشد و در هر گوشه و كنار آن می توان نشانه هایی از روند تكامل تاریخی یك فرودگاه نظامی را یافت. علاوه بر آن كه فعالیت های پروازی نظامی در این فرودگاه شكل گرفت راه اندازی پروازهای غیر نظامی و همچنین نشست و برخاست هواپیماهای غیر نظامی خارجی از این فرودگاه آغازگردید تا این كه فرودگاه مهرآباد در محل فعلی آن ایجاد و برای پروازهای غیر نظامی اختصاص یافت. البته با احداث تاسیسات و امكانات و تجهیزات مدرن در فرودگاه جدید به تدریج هواپیماهای مدرن نظامی نیز به این فرودگاه جدید نقل مكان كردند.
با گسترش پایگاه ها و سایر فرودگاههای نظامی و كاسته شدن فعالیت های نیروی هوایی در این فرودگاه آهسته آهسته كاربران دیگری از جمله هوانیروز و هواناجا و مركز آموزش و فنون برای انجام فعالیت به آن مكان آمدند و در واقع اگر چه در اواخر حیات فرودگاه قلعه مرغی فعالیت های اساسی پرواز هواپیماهای تجاری (مسافری و باری) در آنجا انجام نمی گرفت ولی پروازهای هلیكوپتری و همچنین پروازهای آموزشی نظامی و غیر نظامی در آنجا ادامه داشت.
با توجه به این كه فرودگاه در منطقه شهری قرار گرفت و مشكلاتی را نیز برای مردم منطقه ایجاد كرده بود زمزمه تعطیلی و تغییر كاربری آن مطرح شد. پس از مدتی مباحثه و مذاكره سرانجام شایعه تحویل فرودگاه قلعه مرغی به شهرداری تهران رنگ و بوی واقعیت به خود گرفت و با تخلیه تدریجی وسایل و تجهیزات هوایی شهرداری تهران تخریب قدیمی ترین فرودگاه كشور را به صورت مرحله ای آغاز كرد.
البته تمامی پرنده های نظامی مستقر در آن پس از جداسازی به رمپ فرودگاه نظامی دوشان تپه انتقال یافت و در نظر بود تا پس از مونتاژ مجدد آن محل به صورت نمایشگاه هوایی نیروی هوایی درآید.
بر اساس توافق نیروی هوایی و شهرداری تهران در اواخر سال ۱۳۸۹ عملیات احداث بوستان بزرگ ولایت در محل كنونی فرودگاه اجرایی شد و در اردیبهشت ۱۳۹۰ فاز اول این بوستان به بهره برداری رسمی رسید.
برخی كارشناسان میراث فرهنگی معتقدند كه نمی توان از بین رفتن اولین ها را كوتاهی سازمان میراث فرهنگی دانست بلكه طبق برنامه سوم تا پنجم توسعه بهتر است كه خود متولیان صنعت اقدام به حفظ میراث صنعت هوانوردی یا ساخت موزه بكنند.
