موسیقی تركمنی و دستگاههای آن را در این مطلب می خواهیم برای شما شرح دهیم . به شكلی از موسیقی گفته می شود كه در میان اقوام تركمن ایران و تركمنستان و افغانستان رواج داشته و دارد. مقامهای موسیقی تركمنی در چهار دستگاه ارائه می شوند كه عبارتند از : قِرِق لر ، تشنید ، مُخَمّس و نوایی .
تشنید
تشنید احتمالا همان مفهوم تجنیس است كه به صورت تشنید تغییر یافته است . مقام تجنیس در مناطق شرقی خراسان متداول است .
قرق لر
قرق لر از دو كلمه قرق و لر تركیب یافته است . قرق به معنای پاره شده یا بریده شده است و لر نشانه جمع در زبان تركمنی و تركی است . مفهوم قرق به چگونگی ارائه دستگاه مربوط است ؛ زیرا در اجرای این دستگاه نوازنده پس از پرده پنجم به پرده چهارم و سپس به پرده اول تامدئرا ( دوتار ) عبور می كند . حذف پرده های دوم و سوم به مفهوم پاره كردن یا بریدن توالی اصوات یا مد دستگاه قرق لر است . این شیوه اجرای دستگاه قرق لر بیش از سی سال است كه شكل گرفته است . عقیده بر این است كه این شیوه اجراكه به علت دشواری نواختن دستگاه قرق لر شكل گرفته – به نحو نواختن تامدئرا (مدئر ) خدشه وارد كرده است و در اصل ضعف نوازندگی محسوب شده ، سهولت اجرا را ایجاب می كند . قرق در زبان تركمنی (قرخ در زبان تركی ) به معنی چهل نیز هست . دستگاه قرق لر بعد از دستگاه نوایی تكامل یافته و مشتمل بر تركیب چهل مقام نوایی است . معمولا مقامهایی كه در این دستگاه نواخته می شوند لحنی محزون دارند .
مخمس
مخمس نیز عنوان یكی از مقامهای رایج در موسیقی خراسان است و عبارت از بند شعری است كه از پنج مصراع تشكیل می شود ( مشابه بش بند یا بیش در موسیقی تركی نواحی غرب ایران ) در رساله ها و نسخ خطی فارسی موسیقی ، مخمس یكی از اصول یا ادوار ایقاعی معرفی شده است . از جمله ادوار موسیقی عربی در این زمینه عبارتند از : مخمس عربی ، مخمس مصری ، مخمس تركی و نصف مخمس تركی است .
نوایی
دستگاه نوایی منسوب به امیر علیشیر نوایی وزیر سلطان حسین میرزا بایقراست كه از نوادگان جغتای پسر چنگیز و از اعاظم دانشمندان و ادبای قرن نهم هجری بوده است و بر موسیقی دوران خود احاطه كامل داشته است . مقام نوایی در منطقه تربت جام و اطراف آن نیز اهمیت بسیار دارد و از رایج ترین و همگانی ترین مقام ها محسوب می شود .
بسیاری از داستانهای تركی و تركمنی كه از سوی اوزانها و بخشیها به اجرا در می آید در مقام تجنیس ، مخمس و نوایی است .
سازها و نوازندگان
ساز اصلی در موسیقی تركمنی «تامدیره » ( تامدئرا ) است كه به نظر كوچكترین انواع دوتار است . همچنین نواختن كمانچه و نی نیز در بین تركمنان رواج دارد و در دهه اخیر برخی به اجرای نغمات این موسیقی با سازهای الكترونیك روی آورده اند . محمدرضا درویشی ساز كمانچه را هم ساز اصیل تركمنی نمی‌داند.در موسیقی اصیل تركمنی ساز كوبه‌ای به كار نمی‌رود.
دستگاههای موسیقی تركمنی معمولاً بر اساس تعداد پرده‌های مورد استفاده در تامدئرا و چگونگی توالی آنها نسبت به هم متمایز می‌شوند. تشخص دستگاه‌ها و تمایز آنها نسبت به هم بر اساس پرده‌ها و نحوه توالی آنها در تامدئرا تدوین یافته به نظر می‌رسد.
مشابه برخی از مقامها، داستانها یا تصانیف تركمنی، در بین تركهای شمال خراسان، آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل، زنجان، همدان، ساوه، قم و…. شنیده می‌شود؛ مانند گؤراوغلی (كور اوغلی)، حمرا (یا همرا)، اصلی و كرم، غریب و شاه صنم، نه باغ دویدی نه باغبان (نه باغ بیلدی نه‌ده باغبان)
به خنیاگران (نوازنده و خواننده) تركمن بخشی و در مرحله بالاتر خلیفه گفته می‌شود.دیگر سازها عبارتند از تامدره (دوتار و تنبوره ) توئیتك ( ازجنس سنگ و چوب ) یدی یوغین ( نی ۷ بند ) و قاووز (زنبورك )
تعدادی از موسیقی‌دانان و نوازندگان شاخص موسیقی تركمنی (در ایران)
مرحوم ارازمحمد تكه
مرحوم خلیفه نظرلی محجوبی
استاد بایلی تكه
دكتر مجید تكه
طاهر تكه
موسی جرجانی
تاجوردی پیكر
آنه‌بردی پیكر
عیدمحمد اونق
مرحوم اُلیاقلی یگانه
ارازمراد آرخی
