كهن دژ تابران توس در ولایت توس كه در قرون پیشین به منطقه‌ای در میان دو رشته كوه بینالود در جنوب و هزار مسجد در شمال اطلاق می‌شده است واقع شده است. این ولایت مشتمل بر چهار شهر تابران، رادكان، نوغان و تروغبذ بوده و تابران كه اكنون به توس مشهور است در قرن ۴ هجری قمری بزرگترین شهر منطقه محسوب می شده‌است.
حصار كهن دژ تابران توس در نزدیكی مشهد قرار دارد. در زمان گذشته دژ تابران توس دارای ۹ دروازه و ۱۰۶ برج بوده است و امروزه تنها ۴ دروازه باقی مانده و قابل تشخیص است. دژ تابران توس حدود ۶ كیلومتر در اطراف شهر تابران قدیم (در محل توس فعلی) كشیده شده و در ۲۴ كیلومتری شهر مشهد قرار دارد.
ارگ تاریخی كهن دژ با قدمتی كه به سه دوره تاریخی و سلجوقی و سامانی و تیموری برمی گردد از گذر چشمهای گردشگران مغفول مانده است و عمارت و خانه تاریخی چهاربرج كه كلنل تقی خان پسیان در دوره ای در آن اقامت داشته كه اكنون در مرحله باز سازی است و موزه تاریخی طابران توس كه بسیاری از گنجینه های ارزشمند بر درو دیوار آن، جای گرفته اند و در آن برای بازدید علاقمندان و گردشگران برروی عموم مردم باز است.
موضوع جالبی كه یكی از نشانه‌های قدمت این مجموعه كهن است، آن است كه روی سطح ارگ تابران تكه آجر و قطعات سفال زیادی پراكنده شده است. اكثر این سفال‌ها مربوط به سده‌های چهارم تا یازدهم هجری هستند و با مشاهده آن‌ها می‌توانید به قدمت زیاد آثار در این مكان ارزشمند پی‌ببرید.
در گذشته كهن دژ در بر گیرنده مجموعه ای از بناهای دیوانی و مسكونی بوده كه حكمران و امرای شهر در آن مكان مستقر می شدند. كهن دژ تابران در فاصله ۲۵۰ متری باروی شهر قرار دارد و پیرامون آن را خندقی به طول ۱۰۵۰ متر و پهنای ۱۵ متر احاطه كرده است. ورودی این كهن دژ كه شامل برج وبارو، خندق و استحكامات دفاعی بوده است بقایای معماری مربوط به دوره سامانیان تا صفویه را شامل می گردد. بر اساس كاوش های باستان شناسی در محدوده كهن دژ آثاری ارزشمند از قبیل بنای مدور آجری ، مسجد و حمام نیز شناسایی شده است.
درحال‌حاضر با ورود به مجموعه تنها چهار دروازه از آن را مشاهده خواهید كرد و از منحصربه‌فرد بودن و بی‌همتا بودن این سازه متعجب شخواهید شد. به هنگام دیدن كهن دژ تابران توس تجسم عظمت گذشته این مكان برایتان قابل درك‌تر می‌شود.در قدیم این كهن دژ شامل بناهای حكومتی و عمارت‌های متعلق به شاهان بود؛ اما امروزه این مكان به‌عنوان یك سایت باستان‌شناسی مورد بازدید گردشگران قرار می‌گیرد و آن‌ها را با داستان‌ها و سرگذشت تاریخی این منطقه آشنا می‌سازد.
حصار تابران دیوار بسیار عظیم و بزرگی است كه از خشت و گل ساخته شده و به اندازه شش كیلومتر دور شهر توس كشیده شده است. این قسمت از شهر در دوران رونق و شكوه خود ۹ دروازه داشته و با ۱۰۶ برج از شهر توس دفاع می‌كرد.
دور ارگ دیوار و خندق وجود داشته و خیابان های پیچیده ای نیز از سطح شهر به آن ختم می شده كه در حقیقت به نوعی حكم مسیرهای بازرسی و تامین امنیت برای حكام ساكن در دژ را ایفا می كرده؛ البته یك راه مستقیم نیز برای پیام رسانان وجود داشته است.براساس دیدگاه برخی صاحب نظران نوع قرارگیری كهن دژ و محیط شهری اطراف آن، بیان گر نگاه ایرانیان به آرمان شهر مد نظر خویش است. در حقیقت شكل دایره وار این شهر همان الگوی شهری منطبق بر آرمان شهر مورد نظر ایرانیان و جهان بینی آنان را نشان می دهد.به نظر می رسد كهن دژ نیازمند كاوش های بیشتر و سرمایه گذاری های كلان تری است كه می تواند سرمایه بزرگی برای صنعت گردشگری مشهد و استان محسوب گردد.
در گوشه جنوب‌غرب كهن دژ به فاصله ۱۸ متری از ضلع غربی دیواره خشت و آجری ارگ، بنای بسیار جالب‌توجهی از زیر توده خاك و قطعات آجر پدیدار شده كه بازدیدكنندگان را به خود جذب می‌كند. فاصله این بنا تا لبه حصار كهن دژ ۱۲ متر است و شما می‌توانید به‌راحتی آن را مشاهده كنید.
پس از كاوش و خاك‌برداری، بنایی با طرح دایره‌ای شكل كه در قسمت شرقی آن، چهار جلو آمدگی ساخته شده، كشف شد. ورودی آن نیز در همان ضلع شرقی رو به ارگ، به‌صورت یك راهرو ایجاد شده كه شما می‌توانید به‌راحتی آن‌را پیدا كنید.
