روستای ارزانفود همدان از توابع بخش مركزی این استان و در جنوب شرق شهر همدان قرار دارد.روستای ارزانفود تقریبا جزء آخرین روستاهای دره یلفان همدان است و برای رسیدن به آن باید مسیر پر پیچ و خم و زیبای سد اكباتان را طی نموده و پس از حدود ۲۵ كیلومتربه این روستای زیبا رسید .در غرب روستا و در بین مزارع كشاورزی تپه تاریخی وسیعی به چشم می خورد كه سفالهای سطحی آن دوره های اسلامی و تاریخی خصوصا اشكانی را معرفی می نماید .
زیر بستر این تپه مجموعه ای از فضاهای معماری وجود داردكه به صورت دستكند در بستری از سنگهای موسوم به شیست ایجاد شده و بسیار گسترده میباشد. مجموعه شامل اتاقها وفضاهای متعددی است كه دارای ابعاد متغیر و احتمالا كاربری های متفاوتی هستند. در بدنه اكثر آنها سكوها ی سنگی وجود دارد.
در بالا و مجاورت سكوها و بدنه اكثر فضاهای مجموعه حلقه یا قلابهای تراشیده شده از سنگ بستر به شكل بسیار زیبا به چشم میخورد . این قلابها نیز كاربردی هستند و نظر قاطعی در خصوص عملكرد آنها وجود ندارد .كاوشهای باستان شناسی در شش كارگاه زیرزمینی در نقاط مختلف تپه انجام شده و هركارگاه متشكل از تعدادی اتاق است كه همگی به هم ارتباط دارند.
در بعضی قسمتها تك اتاقهایی دیده میشود كه دارای یك ورودی و بصورت مستقل هستند . لكن فضاهای بزرگتر ورودی های متعدد دارند كه به احتمال زیاد به كاربری های آنها ارتباط دارد. ارتفاع تقریبی فضاها متغیر است لكن بطور میانگین به اندازه قد یك انسان ( حدود ۱۸۰ سانتیمتر) میباشد. در بدنه این اتاقها حفره های جای پیه سوز متعدد دیده می شود.
ورود به كارگاه ها از طریق راه پله های تراشیده شده در سنگ بستر امكان پذیر بوده و هر كارگاه دارای چندین ورودی است . در كاوشهای انجام شده به منظور باز گشایی ورودیها آثار معماری منظمی در سطح تپه شناسایی شد كه حاكی از وجود یك دوره استقراری قوی در سطح تپه است. در بررسی و كاوش بعمل آمده در مجموعه میتوان گفت این مجموعه در دوره تاریخی (اشكانی) شكل گرفته و در دوره های بعد خصوصا دوره های مختلف اسلامی مورد استفاده واقع شده است .
از عمده كاربری های عام كه می توان برای این مجموعه ها متصور بود ،استفاده بصورت پناهگاه است . البته بررسی ها در مجموعه زیر زمینی ارزانفود و نمونه های مشابه آن سامن و انوج حاكی از آنست كه این مجموعه ها در ابتدا با اهداف و اغراض دیگری ایجاد شده اند ، چراكه زاغه ها و پناهگاهها عموما در زیر منازل مسكونی و قلعه ها ایجاد شده و بصورت واحد های منفرد _ مجزا و اختصاصی كاربرد داشته اند . لكن در آثار زیر زمینی ارزانفود این امر كاملا واضح است كه آثار بعنوان یك مجموعه طراحی و ساخته شده است و كاربری خاصی غیر از پناهگاه داشته است . مجموعه دارای بخشهای مختلف با كاربری های خاص متناسب با عملكردهای مورد نیاز می باشد .
كشف ۸۰ اتاق حاصل كاوش های هیات باستان شناسی مستقر در روستای دست كند ارزانفود است.در فصل سوم كاوش های باستان شناسی ارزانفود اطلاعات متعددی از استقرار دوره های تاریخی در این مجموعه به دست آمده است.
معماری غنی مجموعه دست كند ارزانفود را به دوره ایلخانی میتوان نسبت داد و یین مجموعه شامل فضاهایی ساخته شده با سنگ های قلوه ای رودخانه ای و ملاگل است.
همچنین در جای جای سرزمین پهناور ایران آثار زیرزمینی با كاربری های به نسبت مشابهی وجود دارد كه در گذر زمان به واسطه موقعیت و شرایط خاص این فضاها مورد استفاده مجدد واقع شده و در كالبد و كاربری آنها تغییرات محسوسی به وجود آمده است.
نمونه مشابه را در شهر سامن حدود ۱۵ كیلومتری ملایر – روستای انوج، حدود ۴۵ كیلومتری جنوب غرب ملایر، مجموعه زیرزمینی روستای كمری در ۵۰ كیلومتری شمال ملایر- را می توان نام برد.از عمده كاربری های عام كه می توان برای این مجموعه ها متصور بود استفاده به صورت پناهگاه است.
بررسی ها در مجموعه زیرزمینی ارزان نفود و نمونه های مشابه آن مثل سامن و انوج حاكی از آن است كه اینها در ابتدا با اهداف و اغراض دیگری ایجاد شده اند چراكه بیشتر زاغه ها و پناهگاه ها در زیر منازل مسكونی و قلعه ها ایجاد شده و به صورت واحدهای منفرد، مجزا و اختصاصی كاربرد داشتند.
در آثار زیر زمینی ارزانفود این امر واضح است كه آثار به عنوان یك مجموعه طراحی و ساخته شده و كاربری خاصی غیر از پناهگاه داشته است.مجموعه دارای بخش های مختلف با كاربری های خاص متناسب با عملكردهای موردنیاز است و گستردگی و پیچیدگی این مجموعه اظهار نظر قطعی در خصوص قدمت، كاربری بخش ها، نخستین سازندگان مجموعه و دوره های متوالی استقرار و استفاده از آن را مشكل كرده و این امر نیازمند تداوم اقدامات پژوهشی است.
این روستا بدلیل قرارگرفتن دردامنه كوه‌های سمت جنوب غربی كوهستان الوند از مناظر بسیار زیبایی برخورداراست كه از سمت غرب به كوه‌های كلاه قاضی وساوج بلاغ (به زبان محلی سرخ بلاغ) و از سمت شرق به روستای تركمان و كوه قره داغ و از سمت جنوب به روستای تكمه داش ختم میشود.
جاذبه‌های توریستی آن در۳ كیلومتری جنوب غربی روستادر حوالی امامزاده عبدالله قراردارند كه متاسفانه با بالا رفتن آمار صنعت و استخراج معدن و تخریب این جاذبه‌ها گردشگران كمتری از آن بازدید می‌كنند.
سه رود اصلی این منطقه پس از پیوستن به هم به سد اكباتان خاتمه می‌یابند این رود‌ها با اینكه فصلی اند نزدیك ۳/۲آب سد اكباتان راتامین می‌كنند.
استان همدان را به واقع باید خاستگاه دستكند‌های ایران نامید چرا كه در دونقطه دیگر از استان یكی در شهر سامن ملایر كه فاصله چندانی با این سایت با ارزش تاریخی ندارد نیز شهر زیر زمینی دیگری در سال‌های اخیر كشف شده كه به نوعی به آرامگاه شباهت دارد و متعلق به دوره اشكانیان است و دیگری نیز مجموعه دستكند قلعه جوق در شهرستان فامنین كه قدمت آن را به دوران ماد نسبت می‌دهند.
گفتنی است روستای ارزانفود در ۱۷كیلومتری جنوب غربی بخش مركزی همدان واقع است. این روستا بدلیل قرارگرفتن دردامنه كوه های سمت جنوب غربی كوهستان الوند از مناظر بسیار زیبایی برخورداراست كه از سمت غرب به كوه های كلاه قاضی وساوج بلاغ(به زبان محلی سرخ بلاغ) و از سمت شرق به روستای تركمان و كوه قره داغ و از سمت جنوب به روستای تكمه داش ختم می شود
