موزه بانك تجارت

بانك تجارت از اولین و قدیمی ترین بانكهای ایران است كه ساختمان نخستین آن در میدان توپخانه‌ تهران از زیباترین ساختمانهای تاریخی كشور است. این ساختمان آجری زیبا در زمان پهلوی اول به جای بانك ایران و انگلیس كه در زمان ناصر الدین شاه قاجار تاسیس شده بود، در دوره‌ی دوم تحولات میدان توپخانه تهران ساخته شد .بانك تجارت از اولین و قدیمی ترین بانكهای ایران است كه ساختمان نخستین آن در میدان توپخانه‌ تهران از زیباترین ساختمانهای تاریخی كشور است. این ساختمان آجری زیبا در زمان پهلوی اول به جای بانك ایران و انگلیس كه در زمان ناصر الدین شاه قاجار تاسیس شده بود، در دوره‌ی دوم تحولات میدان توپخانه تهران ساخته شد .

تا قبل از سال ۱۲۶۶ شمسی (۱۳۰۵ هجری قمری و ۱۸۸۸ میلادی) صرافی‌های بزرگ و كوچك مهم‌ترین نهادهای مالی ایران را تشكیل می‌دادند.در همین سال «بانك جدید شرق» كه مركزش در لندن بوده و در مناطق جنوبی آسیا فعالیت داشت، بدون تحصیل امتیازات خاص و بدون اخذ مجوز از دولت، شعبه مركزی خود به نام (The New Oriental Banking) را در تهران افتتاح نمود. این نخستین بانك نوین بود كه به‌عنوان یك شركت بازرگانی خارجی در تهران تاسیس شد و اقدام به چاپ نوعی پول كاغذی به‌صورت حواله حامل كرد و به مدت دو سال به سپرده‌های مردم سود پرداخت می‌كرد.

بانك جدید شرق، یك بنیاد انگلیسی بود كه در دیگر كشورهای آسیایی نیز شعبه داشت و توانست در زمان اندكی نرخ بهره را به ۱۲ درصد كاهش دهد. شعبه‌ی بانك تهران حواله‌های ۵ قرانی صادر می‌كرد كه چون حواله به بانك می‌رسید، وجه آن را به‌صورت سكه‌ی نقره می‌پرداختند. این بانك در برابر وامی كه پرداخت می‌كرد، ۱۲ درصد بهره می‌گرفت كه برای شاه ایران حدود ۶ تا ۸ درصد بود. محل این بانك در ضلع شرقی میدان توپخانه و در ساختمان منزل شخصی میرزا قهرمان امین لشكر بوده است. جایی كه بعدها بانك شاهنشاهی در آنجا ساخته شد و سپس به بانك بازرگانی و در نهایت به بانك تجارت كنونی (شعبه میدان توپخانه) تبدیل شد.

پس از پایان جنگ دوم جهانی و خروج قوای بیگانه، اقتصاد كشور در راه بازگشت به مسیر عادی تغییر جهت داد. بدین ترتیب در درون جامعه بر اثر ازدیاد وسایل مبادله و افزایش حجم تولید و توسعه تجارت خارجی، شرایط عینی برای ظهور بانك‌های جدید و كشانده شدن بخش خصوصی به فعالیت‌های بانكی از تمام جهات فراهم شده بود. تشكیل بانك بازرگانی در دوم بهمن ماه ۱۳۲۸ محصول این شرایط بوده است.
این بانك در محل سابق شعبه بازار بانك‌شاهی واقع در خیابان بوذرجمهوری روبروی مسجد سلطانی با ۱۸ نفر پرسنل بازگشایی شد و در سال ۱۳۲۹ به علت توسعه‌ی فعالیت‌های بانك در خیابان سعدی اقدام به تأسیس شعبه كرد.

موسس این بانك شخصی به نام «مصطفی تجدد» بود. وی تحصیلات مقدماتی خود را در تهران انجام داد و ابتدا به خدمت وزارت دادگستری درآمد و بعد به بانك‌ ملی منتقل شد. در سال ۱۳۱۲ به اروپا رفت و در رشته اقتصاد و حقوق در آلمان تحصیل كرد. در سال ۱۳۲۰ به ایران بازگشت و در بانك صنعتی و معدنی ایران استخدام شده و به معاونت مالی آن بانك منتخب شد.

پس از آن، بانك بازرگانی كه در سال ۱۳۲۸ تشكیل شده بود این ساختمان را در ۲۹ شهریور ماه ۱۳۳۱ از بانك شاهی به مبلغ ۳٫۵ میلیون تومان خریداری كرد.

در محل ساختمان كنونی بانك تجارت كه اولین كاربری غیر شخصی آن بانك جدید شرق بوده ، منزل شخصی میرزا قهرمان امین لشكرقرار داشته است كه این ساختمان بعدها تخریب و در جای آن ساختمان كنونی ساخته می شود. مستوفی در كتاب “زندگانی من” در این خصوص نوشته است: “یكی از بلندپروازی‎های “میرزاقهرمان امیر لشكر” ساختن عمارت وسیع و بسیار مجلل در شرق میدان توپخانه بود. وی مبلغی به ناصر الدین شاه پیشكش داد و اجازه گرفت كه سردر و ایوان خانه را به سمت میدان مزبور باز كند.

در سال ۱۲۹۲ هجری قمری سردر و ایوان خانه خود را با گچ ‎بری‎ها و تجمل زیادی رو به میدان ساخت و به شكوه میدان توپخانه افزود این ساختمان در سال ۱۳۰۵ هجری قمری (۱۲۶۶ هجری شمسی ) به بانك جدید شرق واگذار شد. سپس بانك شاهنشاهی در ۹ فروردین ماه ۱۲۶۹ هجری شمسی (۳۱ مارس ۱۸۹۰ میلادی) آن را خریداری كرد و ساختمان جدید بانك نیز در طی مالكیت بانك شاهنشاهی ایران ساخته می شود.ساختمان قدیمی بانك شاهنشاهی در سال ۱۳۰۶ تخریب شد و ساختمان كنونی بانك در سال ۱۳۰۸ افتتاح شد .

تجدد در كار بانكداری توفیق زیادی پیدا كرد. وی خوش‌فكر، اقتصاددان و به معنای واقعی بانك‌دار بود و امروزه با گذشت سالیان دراز از ریاست او در بانك بازرگانی مستقر در ساختمان كنونی بانك تجارت، هنوز كارمندان قدیمی این بانك اتاق كار ایشان را با نام «اتاق آقای تجدد» معرفی می‌كنند. بانك بازرگانی نیز به فعالیت چشمگیری در رقابت با بانك‌های دولتی مانند بانك ملی پرداخت. این بانك به موازات افزایش شعبه‌های داخلی، به افتتاح نمایندگی در خارج از كشور نیز مبادرت ورزید؛ به طوری كه در لندن و هامبورگ نیز شعباتی از آن راه‌اندازی شد.

بانك تجارت ایران پس از انقلاب

پس از پیروزی انقلاب و تغییرات بنیادی كه در تمام ابعاد جامعه ایجاد شد، سیستم بانكی نیز مشمول تحولات اساسی شد. الزامات بسیاری بر اساس شرایط انقلاب باعث شد شورای انقلاب دستور ادغام بانك‌ها را به منظور حفظ منافع ملی و جلوگیری از خروج سرمایه‌ها از كشور صادر نماید. در این زمان كلیه بانك‌های كشور دولتی اعلام شد و ۳۶ بانك موجود به ۹ بانك (به استثنای بانك مركزی) تقلیل یافت. بانك تجارت از ادغام ۵ بانك خصوصی ایرانی، ۶ بانك مختلط ایرانی و خارجی و یك بانك خارجی تاسیس شد.

در كتاب شرح رجال ایران نوشته مهدی بامداد می‌خوانیم:

عمارت سابق بانك شاهنشاهی ایران كه اكنون بانك بازرگانی ایران است، قبل از بنای جدید بانكی و همچنین محل سابق اداره پست در اول خیابان لاله‌زار، خانه شخصی او (میرزا قهرمان امین لشگر) بوده است…

در میدان توپخانه در آن زمان سه مؤسسه اصلی دولتی، یعنی شهرداری، شهربانی و مخابرات و دو بانك شاهنشاهی و سپه، در طرفین میدان، نماهای اصلی میدان را تشكیل داده‌اند كه به میدان مركزی شهر عملكردی اداری و هویتی دولتی می‌دهند.

در تغییرات دوره‌ی دوم میدان، كل بدنه‌‌ی شرقی میدان تخریب شده و به جای ساختمان قدیمی بانك شاهی، ساختمان جدیدی بنا شده كه تلفیقی از سبك مدرن با نمای سنتی است. دیواره میدان به نرده فلزی و پایه آجری در گرداگرد ساختمان بانك تبدیل شده است و ساختمان بانك در میان حیاطی باز قرار دارد. خیابان چراغ برق و ساختمان نبش آن نیز دیده می‌شود. ساختمان نبش خیابان در دو طبقه، به سبك رایج معماری خیابان در این دوره، با سقف شیروانی و بالكن در طبقه دوم بنا شده است.

از طراح و سازنده‌ی ساختمان جدید بانك شاهنشاهی (ساختمان كنونی) در كتاب معماری نو ایران به اسم مهندس كار (انگلیسی) و همكارانش نام برده شده و در جایی دیگر نامی از سازنده‌ی این بنا برده نشده است؛ اما در كتاب خاطرات استاد «حسین لرزاده» كه سردر ورودی این ساختمان را طراحی كرده، مطالبی ذكر شده كه گویای این است كه طراح این ساختمان یك مهندس غیرایرانی است.

حسین لرزاده فرزند استاد محمد خان معمار لر و متولد ۱۲۸۳ شمسی در تهران است. وی آخرین معمار سنتی ایران به‌حساب می‌آید و تخصص او، تسلط به اصول اربعه معماری سنتی ایران بود. استاد لرزاده در زمان حیات خود مساجد و بناهای بسیاری طراحی كرده است كه از آن جمله می‌توان به آرامگاه فردوسی در توس خراسان، كاخ سبز در مجموعه سعدآباد،‌ سردر دارالفنون تهران در خیابان ناصر خسرو،‌ گنبد كاخ مرمر (مجمع تشخیص مصلحت كنونی) واقع در تقاطع خیابان‌های جمهوری و ولی‌عصر، شبستان مسجد مدرسه سپهسالار در میدان بهارستان، مسجد اعظم قم،‌ مسجد لرزاده در میدان خراسان و سردر بانك شاهی در میدان توپخانه (ساختمان كنونی بانك تجارت) را اشاره كرد.

در صفحات ۲۸ تا ۳۰ كتاب «ماجرای معماری سنتی در خاطرات استاد حسین لرزاده»، راجع به درآمدن لرزاده به حرفه معماری و طراحی سردر بانك ایران و انگلیس (بانك شاهنشاهی) چنین اشاره شده است:

روزی در كارگاه مشغول به كار بودم كه استاد حسین (شكل) معروف به چوب فروش كه از دوستان پدرم بود آمد و گفت كه بانك ایران و انگلیس با شما كار دارد. به آنجا رفتم و با شخصی به اسم «مستر كُل» برخورد نمودم كه فارسی نمی‌دانست. شخصی واسطه سخن گفت كه طرح سردری ایرانی به سبك اسلامی می‌خواهد. به او گفتم بهتر است ابتدا طرح را در مقیاس كوچك‌تر ببینید و چنانچه مورد پسند واقع شد كار را شروع كنم، كه مورد استقبال آنان واقع شد. نمونه‌ای از سردری كه اینك زینت‌بخش میدان توپخانه می‌باشد تهیه و مورد تأیید مهندس و اولیای بانك قرار گرفت و دستور كار صادر شد. به آن‌ها گفتم من كارگاهی دارم و نمی‌توانم مستقیم در این‌جا كار كنم. پس از صبحت‌های فراوان قرار شد كارگاه مرا خریداری كنند و من پس از آن زمان به حرفه معماری درآمدم.

پس از طرح و اجرای سقف و سردر بانك، مهندس كُل انگلیسی می‌خواست مرا برای ادامه تحصیل به انگلستان ببرد كه مادرم راضی نشد.

ساختمان جدید بانك شاهنشاهی در سال ۱۳۰۸ هجری خورشیدی افتتاح شد. بررسی تصاویر قدیمی موجود از این بنا گویای این امر است كه وضعیت كنونی ساختمان با طرح اولیه‌ی آن متفاوت است و این تفاوت ناشی از ساخت و سازهای بعدی در ساختمان است.

نمای غربی ساختمان بانك تجارت و سنگ تاریخ عمارت

طبق مستندات موجود ، این سنگ كه در گوشه سمت راست و پایین نمای غربی جایگذاری شده بوده تاریخ ساخت بنا را نشان می داده است. وضع كنونی این سنگ به صورت تیشه خورده ای است و متن آن دیگر خوانا نیست.

ساختمان بانك شاهی و بخشی از نمای شرقی میدان توپخانه

این ساختمان شعبه مركزی بانك جدید شرق ( The New Oriental Banking ) و منزل شخصی میرزا قهرمان امین لشگر بوده است. تصویر حاضر مربوط به زمانی است كه این ساختمان به بانك شاهنشاهی واگذار شده است ساختمان قدیمی بانك شاهی ، دروازه چراغ برق در مجاور آن ، بخشی از بدنه شرقی میدان و نیز بخشی از بدنه جنوبی و دورازه ناصریه در تصویر دیده می شود.

ساختمان قدیمی بانك شاهی ، بخشی از بدنه شرقی میدان و ساختمان موجود در ابتدای خیابان لاله زار

ساختمان قدیمی بانك شاهنشاهی در ضلع شرقی میدان توپخانه،كه تصویر عبارت Imperial Bank به صورت بزرگ نمایی در كادر مشخص شده در پایین آن دیده می شود.

تصویر ساختمان كنونی بانك تجارت شعبه میدان امام خمینی

همانطور كه در تصویر دیده می شود ، كتیبه كاشی كاری بالای ساختمان به نام و نشانه بانك تجارت ایران مزین شده است. در كتیبه بالای ایوان ورودی هنوز بقایای عبارت” بانك بازرگانی ایران” كه بخش هایی از آن با رنگ پوشانده شده است ، به چشم می خورد. بزرگ نمایی هر دو كتیبه در پایین تصویر دیده می شود.

تزئینات سردر ورودی ساختمان بانك

این تصویر بخشی از سردر ورودی بانك را كه توسط استاد لرزاده طراحی شده را نشان میدهد.

كاشیكاری سردر ورودی بانك

این تصویر بخشی از كاشیكاری سردر ورودی را نشان میدهد كه امضای استاد” لرزاده” بر روی آن دیده می شود.

كاشیكاری سردر ورودی بانك

این تصویر بخش دیگری از كاشیكاری سردر ورودی را نشان میدهد. عبارت ” عمل حاج حسین كاشی ساز” بر روی كاشی ها دیده می شود كه اشاره به تهیه این كاشی ها توسط “حاج حسین خاك نگار مقدم “دارد.

الحاق دوره چهارم از روی تصاویر خارجی بنا

بخش مركزی سالن اصلی شعبه در عكس قدیمی داخلی پیش از الحاق دوره چهارم – بخش مركزی سالن اصلی شعبه در وضعیت كنونی

بانك شاهی و دیواره ی نیمه شفاف محوطه آن پیش از ساخت و ساز های جنوبی و غربی در محوطه

حذف باغچه جنوبی در دوره دوم تحولات میدان۱۳۰۰-۱۳۲۰

از آغاز؛ كه در ضلع شرقی میدان توپخانه عمارت خورشید اولین بنا یی بود كه در ایران به قصد بانك طراحی شد، قبل از این همیشه خانه های جا مانده از اعیان و اشراف، برای ساختمان بانك ها استفاده می شد. نامش بانك شاهی ایران ، و بانكی انگلیسی بود و به عنوان اولین بانك ایران بشمار می‌آید كه در سال ۱۸۸۹ توسط بارون جولیوس دو رویتر، بانكدار یهودی-انگلیسی، و با فرمان سلطنتی ملكه ویكتوریای بریتانیا و به امتیاز دولت ایران تاًسیس گردید…