بقعه پیربكران یكی از شاهكاری معماری تشیع ایران است كه طاق بلند آن، پیوندی میان پیر عرفان شیعه و آسمان است.مقبره پیر بكران مربوط به ایلخانان است و در شهرستان فلاورجان،شهر پیربكران، داخل شهر واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۰۱ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این آرامگاه به سبك معماری آذری بنا شده است.
پیربكران یكی از شهرهای استان اصفهان در مركز ایران است.این شهر با جمعیت ۱۳۴۶۹ نفر (برآورد ۱۳۹۵خ) در بخش پیربكران شهرستان فلاورجان قرار دارد.نام این شهر از نام آرامگاهی به نام «پیربكران» گرفته شده كه گور محمد بن بكران، از پارسایان نامور این ناحیه است. این آرامگاه كه در ۳۰ كیلومتری جنوب غربی اصفهان قرار دارد میان سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۲ هجری ساخته شده‌است.
راجر استیونس نیز در سفرنامه خود به توصیف بنای پیربكران پرداخته است.آندره‌گدار نخستین كسی است كه با ارائه عكس و نقشه، بررسی تخصصی این بنا را طی مقاله‌ای در آثار ایران منتشر كرد.عارفان شیعه همواره و در دوره‌های زمانی مختلف شمع محفل عاشقان خدا بوده و هستند، عارفانی كه عمر خود را وقف پرورش شاگردانی هم‌طراز مكتب اهل‌بیت(ع) كردند تا جریان فكری شیعه برای همیشه پویا و زنده بماند. محمد بن بكران یكی از رجال مشهور و عارف شیعه در نیمه دوم قرن هفتم هجری قمری است كه در ابتدای قرن هشتم و اوایل سلطنت “الجایتو” از فرمانروایان سلسله ایلخانی وفات یافت.
این آرامگاه، خانه، مدرسه و محل عبادت «محمد بن بكران» از عرفای بزرگ ایرانی در قرن هشتم است، وی در اتاق چله‌خانه كه یك اتاق محقّر است اسكان داشته است و در فضای بیرونی تدریس می‌كرده است، پس از چندی كه نام و آوازه وی افزون میشود و كرامات محمد بن بكران به گوش مردم می‌رسد مورد توجه حاكمان وقت نیز قرار می‌گیرد، پس از فوت وی ساختمانی ۳ طبقه به نام بقعه پیربكران ساخته میشود.
بنایی بی‌نظیر از حیث نقوش، ارزش هنری، نوع معماری به‌كار رفته در گچ‌بری‌ها و كاشی‌كاری‌های محراب و تلفیق چند نوع خط كه بین سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۲ ساخته شده است. بنا یك ایوان شگفت‌انگیز دارد و آن را از نظر سبك معماری به معماری دوره ساسانی شبیه می‌دانند. مقبره پیربكران شامل ورودی، دالان و هشتی، ایوان، اتاق آرامگاه و اتاق پیر در محوطه‌ای به شكلL طی چند دوره ساختمانی شكل گرفته است. هر چند این بنا در حال حاضر بقعه خوانده میشود، ولی به لحاظ گونه‌شناسی و نقشه با سایر آرامگاه‌های این دوره همانندی ندارد، زیرا كاربری اولیه بنا مكانی برای تدریس محمد بن بكران بوده است كه پس از درگذشتش (در همان‌جا كه به افتخار او بر‌پا شده بوده) به خاك سپرده شد، و از آن تاریخ به آرامگاه تبدیل‌گردید.
از سوی دیگر این ساختمان هیچ‌یك از ویژگی‌های مدارس معیار این دوره، از جمله نقشه ۲ یا ۴ ایوانی را در بر ندارد. این تغییر كاربری با الحاق بخش‌های دیگری به نقشه اولیه نیز همراه بوده است. برای برپایی این بخش‌ها از لاشه سنگ، گچ، آجر، خشت، آهك و چوب استفاده كرده‌اند. جرزها و دیوارهای اصلی بقعه با استفاده از مصالح سنگ لاشه و ملاط گچ فراوان (سنگ غوطه‌ور در گچ) ایجاد شده كه از این لحاظ قابل مقایسه با شیوه مشابه آن در دوره ساسانی است و بر همین اساس پوپ آن را بازگشتی به سنت معماری دوره ساسانی به شمار آورده است. بنایی كه به‌دلیل طاق ایوانش یادآور طاق كسری است؛ البته می‌توان كمی تفاوت در آن دید. این ایوان به‌جای طاق هلالی شكل، یك طاق نوك‌دار دارد. بقعه پیربكران شامل ۴ قسمت رواق، ایوان، آرامگاه و اتاق چله‌خانه است.
معماری بقعه پیربكران
یكی از ویژگی‌های شاخص این بقعه این است كه در ساخت این بنا از خشت، آجر و سنگ استفاده شده و ۲ طبقه نخست آن با سنگ و طبقه سوم آن با استفاده از آجر بنا شده است ، بر خلاف این موضوع كه در معماری اصفهان از خشت و یا آجر در ساخت بناها بهره گرفته میشود. از آجر نیز به عنوان مصالح ساختمانی ثانوی برای شكل‌دهی چفت‌ها، طاق‌ها و طاق‌نماها استفاده كرده‌اند؛ از گچ هم به عنوان ملاط در ساختار و اندود نمای بدنه‌ها و همچنین مهم‌ترین ماده تزیین‌پذیر در این بنا بهره جسته‌اند.
برای ورود به بقعه باید از رواق بگذرید، سپس وارد ایوان شوید. سقف رواق آراسته به تزییناتی ازجمله كاشیكاری است كه نیاز به مرمت فروان دارد. كتبیه سردر صحن بقعه كه بخط ثلث بر زمینه گل و برگ گچبری شده است بشرح زیر میباشد: «هذه العماره المباركه الشیخ المشایخ المسلمین محمدبن بكران فی ثلث و سبعمائه ». صحن بقعه پیر بكران محوطه محصور و مسقف كوچكی است كه از سه جانب شرقی و غربی و شمال مسدود میباشد و فقط از قسمت فوقانی جانب جنوبی كه محراب عالی گج بری آن در این قسمت واقع است با خارج ارتباط پیدا می‌كند و از همین قسمت باز این جبهه است كه عوامل جوی به داخل بقعه نفوذ كرده و آسیبهائی وارد آورده است . تزیینات داخلی بقعه از انواع گچبری و كاشیكاری است، نوع كاشیهائی كه برای آرایش داخل بقعه بكار رفته از نوع كاشیهای قرن هشتم هجری و دارای رنگ و لعاب جالبی است كه بیشتر این كاشیها را در زمانی كه هنوز بناهای تاریخی تحت مراقبت مستقیم دولت نبوده است استفاد جویان ربوده اند و اكنون فقط جای خالی آنها مشاهده میشود، اما قسمت عمده تزیینات گچبری آن خوشبختانه باقی مانده است و بررویهم مجموعه ساختمان و تزیینات بقعه پیر بكران از آثار ارزنده هنری و تماشائی اصفهان است .
وارد ایوان كه شوید تا چشم كار می‌كند، دیوارهای اضلاع شمال، شرق و غربش با انواعی از خطوط كوفی، ثلث، نسخ و ریحان در زمینه‌ای از شاخ‌وبرگ، گل‌وگیاه و بوته گچبری شده است. ایوان بنا شكلی مستطیلی دارد؛ با دو ایوانچه بر دیوارهای شرقی و غربی آن كه كتیبه‌هایی در بالایشان دیده میشود.
یكی از این ایوانچه‌ها محرابی كاشیكاری شده دارد و دیگری را محل تدریس شیخ دانسته‌اند. كنار همین ایوانچه تخته‌سنگی با فرورفتگی‌های خاص به‌چشم می‌خورد كه عده‌ای این فرورفتگی‌ها را جای پای دلدل اسب حضرت علی (علیه‌السلام)، عده‌ای جای پای اسب پیامبر اكرم و عده‌ای جای پای اسب الیاس نبی پنداشته‌اند. بنابراین به‌علت قداست آن، این تخته‌سنگ را جابه‌جا نكرده و دیوار شرقی را بر آن بنا كرده‌اند.
در ضلع جنوبی صحن محرابی نفیس با ارتفاع ۱۰ متر با انواع تزیینات و نقوش هندسی و گیاهی قرار دارد كه آیات ابتدایی سوره انسان و آیت‌الكرسی بر آن نوشته شده است، البته نقوش قسمت‌های پایینی محراب از بین رفته است، این بنا تا قبل از سال ۱۳۱۰ هجری شمسی محافظت نمی‌شد و مراسم‌های مذهبی در آن اجرا می‌شد؛ گفته میشود در كنار محراب نذری پخته می‌شد و این موضوع سبب شده تا نقوش قسمت‌های پایینی محراب از بین برود.
قسمت‌های بالایی محراب و در واقع فضای جنوبی صحن باز است و این طراحی سبب شد تا بنای داخلی از گزند شرایط بد آب و هوایی، باد و باران، پرندگان و غیره مصون نباشد، البته یك حفاظ موقت به وسیله داربست فلزی و استفاده از چوب برای جلوگیری از بارندگی مستقیم و یا هر گونه آسیب احتمالی بر روی محراب نصب شده است.
در قسمت شمالی آن اتاقكی سرپوشیده به نام آرامگاه محمد بن بكران وجود دارد، این آرامگاه با دیواری مشبّك از صحن جدا شده است و داخل و خارج آرامگاه با تزیینات كاشیكاری و گچبری مزین شده است، سنگ قبر پیر بكران از جنس مرمر و حجاری شده است، بر جانب شرقی سنگ مزار نوشته شده است: «اللهم صل علیه كلما ذكره الذاكرون و صل علیه كلما سها عنه الغافلون حرر الضغیف المحتاج الی رحمة الله الغنی علی بن محمد التبریزی بفیروزان».
بر روی قبر محمد بكران پارچه سبزی وجود دارد كه به گفته مسئول نمایندگی میراث فرهنگی فلاورجان این پارچه سبز توسط مردم بر روی قبر انداخته شده است، در كنار قبر محمد بن بكران قبر با ابعاد كوچك‌تر وجود دارد كه گفته شده این قبر مربوط به یكی از شاگردان محمد بن بكران است و برخی از كارشناسان نیز معتقد هستند كه به علت اینكه قبر بدون نام و از نظر طولی و عرضی كوچك‌تر است تصور میشود مربوط به همسر پیر بكران است.
در اتاق پیربدنه‌ها و سقف این اتاق گچ‌اندود است و روی آن آثاری از نقاشی با رنگ‌های سرخ، آبی و زرد دیده میشود. در منطقه انتقالی و دیوار جنوبی كتیبه‌ای به دو قلم ثلث و كوفی در دو ردیف گچبری شده كه بخش عمده آن از میان رفته است و بخش‌های باقی‌مانده با زمینه لاجوردی، حاوی قسمتی از آیه ۴۸ سوره فتح به قلم ثلث، و قسمتی از سوره دهر به خط كوفی است.
درست روی درگاه ورودی در قابی مستطیل شكل علاوه بر تزیینات گیاهی ساده گچبری، سوره اخلاص
به قلم ثلث بر زمینه لاجوردی گچبری شده، و در میان این قاب عبارت فسیكفیكهم الله به خط كوفی تزیینی‌گچ‌بری شده است. این اتاق مورد تكریم یهودیان نیز هست و نوشته‌های یادگاری فراوانی به خط عبری بر دیوارهای آن به چشم می‌خورد. نكته مهم درباره این اتاق اندكی انحراف آن نسبت به محور ایوان است كه خود دلیلی بر قدمت آن بر سایر بخش‌های اصلی ساختمان است.
اكنون بانظر سازمان میراث فرهنگی بقعه پیربكران درحال مرمت است. آرامگاه شیخ شاهكار بی‌نظیری برای علاقه‌مندان به تاریخ و تمدن دوره اسلامی محسوب میشود. برای رسیدن به بقعه پیربكران به شهرستان فلاورجان كنار قبرستان یهودی‌ها رفته و به‌صورت رایگان از آن بازدید كنید.
