فلسفه نقوش در لباس محلی قوم تركمن

فلسفه نقوش در لباس محلی قوم تركمن از این قرار است كه پس از اسلام، منسوجات متنوع و نفیس فراوانی باقی‌مانده است كه از سلیقه و ذوق سرشار هنرمندان ایرانی حكایت می‌كند. از میان این آثار، دستاوردهای خلق شده توسط اقوام تركمن به ویژه سوزن‌دوزی همواره حائز اهمیت بوده است.
لباس سنتی زنان تركمن، پیراهن بلند، شلوار، سربند و كلاه است. پیراهن جامه‌‌‌‌‌ای بلند و ابریشمین است كه خود آن را می‌‌‌‌‌بافند. ابریشم تركمنی با دستگاه ساده‌‌‌‌‌ای به نام «تارا» و بصورت طاقه هایی باریك بافته می‌‌‌‌‌شود. هر طاقه ۵/۲ تا ۵ متر درازا و ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌‌‌‌‌متر پهنا دارد و بیشتر به صورت نوارهایی قرمز با راه راه زرد است.
زنان تركمن از دیر زمان تاكنون سر آستین‌ها، مچ شلوار، دور یقه لباسشان را سوزن‌دوزی می‌كردند و نقش‌های پراكنده روی لباس می‌دوختند. سوزن‌دوزی مصور تركمن از زمان سكاها و در دیگر دوره‌ها نیز به‌همراه سایر دوخت‌ها از رواج كامل برخوردار بوده است.

دوره اوج این هنر را در دوران افشاریه و زندیه و به خصوص قاجاریه باید دانست كه آثار فراوان باقی مانده از این دوران با بهره گیری از طرحهایی چون طرح مكرر كوكبی و نقوشی چون سواستیكا، ترنجی، شمسه ای، كاسه، نیم كاسه و… نمود دارد.با طاقه ابریشم، پیراهنی ساده و بلند می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دوزند كه آن را قرمزی یا كوینك می‌‌‌‌‌نامند. زیر كوینك شلوار می‌‌‌‌‌پوشند و پایین شلوار را تا زانو با حریر رنگین و سوزندوزی شده، می‌‌‌‌‌آرایند. طرح‌‌‌‌‌های سوزندوزی شده بر جامه‌‌‌‌‌ها معمولا نقوش شاخ قوچ، مثلث، دایره و یا نقش نگاره‌‌‌‌‌هایی ویژه هر طایفه است. . نقوش مورد استفاده در سوزن دوزی تركمن بیشتر هندسی و قرینه و به صورت ذهنی است.

سوزن دوزی تركمن بر پارچه های ابریشمی، نخی، پنبه ای، پشمی و با استفاده از نخهای ابریشم الوان جلوه گر شده و به تركمن دوزی شهرت یافت. این نقوش عموما از تكرار یك یا چند نقش ساده دیگر شكل گرفته اند و هنرمند عمدتا از اشكال ساده شده پیرامونش الهام گرفته است.در میان قوم شریف تركمن برخی جانوران مانند شتر، اسب، سگ، قوچ و… به دلیل نوع زندگی صحرا نشینی ارزشمند هستند و به صورت نقوش انتزاعی وارد صنایع دستی آنان شده است. بكارگیری برخی نقوش جانوران و حشرات در بافته ها و پوشاك سنتی، بدلیل مهار كردن و دفع شر آن جانور یا حشره موزی در محیط زندگی یا فضای آلاچیق بوده است.

كلاه و سربند، هم طایفه زن را نشان می‌‌‌‌‌دهد و هم نشانگر ازدواج یا تجرد شخص است. دختران پیش از ازدواج روسری ساده و كلاه سوزندوزی شده بر سر می‌‌‌‌‌كنند و پس از ازدواج كلاهی به شكل مخروط ناقص از نی یا چوب جارو. روی كلاه را با روسری می‌‌‌‌‌پوشانند و روی آن دستمالی بزرگ از حریر یا نخ ‌‌‌‌‌ندازند كه با یك سر آن روی دهان را می‌‌‌‌‌پوشانند. این دستمال، یاشماق نام دارد. كلاه زنان سالمند كوچكتر است و پیشانی‌‌‌‌‌بندی به رنگ سیاه نیز می‌‌‌‌‌بندند.

شخصیت و تفكر زن تركمن با طبیعت عجین است، برای او طبیعت مظهر و نماد جاودانگی است و برای آن ارزش بسیاری قائل است. برای همین از نقش (بستانی، باغ نقش) كه معنای درخت، گل و مفهوم كشاورزی را می‌‌‌‌‌رساند برای تزیین كلاه‌‌‌‌‌ها استفاده می‌‌‌‌‌كند.از مهمترین نقشها می توان به نقش گل آیدی اشاره كرد كه نقش گلی است با نه گلبرگ كه این عدد در فرهنگ قوم تركمن، عدد خوش یمنی است و بنا به احترام به این نقش، در قدیم تركمن ها فرد متوفی را روی بافته ای با این نقش حمل می كردند و زنان نازا برای بچه دار شدن، نقش گل آیدی را روی لباس خود سوزن دوزی می كردند یا این نقش توسط زنان روی لباس مردانشان نقش می بست تا همسرشان در جنگ به افتخار ملی برسد.

یكی دیگر از نقوش مهم، نقش قوچاق یا شاخ قوچ است كه در بین تركمن ها حائز اهمیت بوده و نشانه قدرت، نیرو و تولید است و با توجه به اشتغال تركمن ها به دامداری، آنها به اهمیت قوچ واقف شده و ترسیم این نقش در همه انواع صنایع دستی این قوم رواج یافت.برای نقوش تفكیك جنسیتی قائل می‌‌‌‌‌شود، نقوشی كه برای تزیین لباس دختران استفاده می‌‌‌‌‌شود، با لباس پسران متفاوت است. همچنین نقش‌‌‌‌‌های بكار رفته در لباس زنان با توجه به اینكه ازدواج كرده‌‌‌‌‌اند، مجرد و یا بیوه و یا در آرزوی بچه بسر می‌‌‌‌‌برند با هم متفاوت است. بطور مثال، نقش بال پرنده (قوش قنات) را روی كلاه پسران می‌‌‌‌‌دوزند، با این فلسفه كه فرزند پسرشان مانند یك پرنده بال پرواز پیدا كند و در زندگی اوج بگیرد و موانع و سختی ها را پشت سر بگذارد و در زندگی سربلند و پیروز باشد.

یا نقش دورت گز (با ضم گ) چهار چشم كه چشم بصیرت مرد تركمن را به تماشا می‌‌‌‌‌گذارد. گول آییدی (گل شكفته یا گل نیمه شكفته) كه رو یقه زنان دوخته می‌‌‌‌‌شود. وقتی نقش این گل به صورت توپر دوخته می‌‌‌‌‌شود ، یعنی زن زایمان كرده و صاحب فرزند است. اگر تو خالی دوخته شود یعنی در آرزوی فرزند دار شدن به سر می‌‌‌‌‌برد. نقش داغدان (چشم زخم) كه الهام گرفته از یك درخت بنام داغدان است، بطرز خاصی دوخته می‌‌‌‌‌شود و از گردن كودكان بخصوص پسر بچه ها آویزان می‌‌‌‌‌شود كه كودك از نگاه حسودان و بدخواهان در امان باشد. نقش قوچوق، قوچان (شاخ قوچ) كه نشان دهنده ایستایی، شهامت، و شجاعت زن و مرد تركمن است. قومی كه از سختی‌‌‌‌‌ها و راه‌‌‌‌‌های صعب العبور زندگی با موفقیت و سربلندی راه می‌‌‌‌‌سپارد و بر مشكلات فائق می‌‌‌‌‌آید.

از سایر نقوش مورد استفاده در سوزن دوزی لباس محلی تركمن می توان به نقش قوش قانات (بال پرنده)، دورت گوز (چهار چشم)، قویموق، قیچی، تكه نقش (تكه یكی از ایلات تركمن)، عالم نقش، اردك نقش، موی نقش (نقش عنكبوت)، كعبه نقش، توتار نقش (نقش دوتار)، عمره نقش اشاره كرد.