آیینه خانه عمارت مفخم بجنورد

آیینه خانه عمارت مفخم بجنورد ، باشماره ۱۱۶۷ در فهرست آثار ملی ثبت شده است . عمارت مفخم در خیابان شریعتی شمالی بجنورد واقع شده است .بنای معروف به آیینه خانه یكی از یادمان های برجسته ی دوره قاجار خراسان شمالی است كه در شمال شهر بجنورد، در منتهی الیه شمالی خیابان شریعتی قرار دارد. در دوره قاجار بنای آیینه خانه همراه با بناهای دیگری از جمله عمارت مفخم، كلاه فرنگی، حوضخانه و سردر، در باغ بزرگی قرار داشته و مجموعه دارالحكومه ی مفخم را تشكیل می داده است.

قدمت بنا

این بنا در دهه ۱۳۰۰ هجری، همزمان با دوره حكومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم ساخته شده و به عنوان فضای اداری و دیوانی، برای انجام دیدارهای رسمی سردار مفخم با رجال سیاسی عهد قاجار و نیز انجام مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال سیاسی دوره قاجار مورد استفاده قرار می گرفته است.

معروف است كه طراحی نقشه ساختمانی آیینه خانه به دست میرزا مهدی خانشقاقی ( ممتحن الدوله) اولین مهندس معمار ایرانی كه از دانشكده معماری پاریس فارغ التحصیل شده بود، انجام شده است. ساختمان آیینه خانه در دو طبقه به ابعاد تقریبی۱۱×۱۸ متر و به ارتفاع حدود ۱۰ متر ساخته شده كه در مجموع ۹ اتاق دارد. یكی از اتاق های طبقه فوقانی تالاری است به ابعاد ۸×۳ متر كه تمام دیوارها و سقف آن با طرح های زیبایی آیینه كاری شده و به خاطر وجود همین تالار است كه این بنا را آیینه خانه نامیده اند. بنای آیینه خانه به شماره ۱۱۶۷در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده و از سال ۱۳۷۹ تاكنون به عنوان موزه ی اسناد و نسخ خطی مورد استفاده قرار می گیرد.

معماری بنا

بنای آیینه خانه یك ساختمان دو طبقه است كه نمای اصلی آن در ضلع شمالی به طور كامل كاشی كاری شده و نمونه ی بارز هنر قاجاری است. این بنا سه در ورودی دارد: ورودی بزرگتر در ضلع شمالی و دو ورودی كوچكتر در ضلع های شرقی و غربی قرار دارند. هر سه ورودی به یك راهروی شرقی- غربی متصل می شود كه در یك طرف آن ۴ اتاق و در طرف دیگر چند حجره و نیز دو رشته پلكان در منتهی الیه شرقی و غربی وجود دارد كه به طبقه فوقانی راه پیدا می كند. ورودی اصلی بنا در وسط ضلع شمالی حدود ۲۲۰ سانتی متر عرض دارد و سقف آن با قوس كلیل پوشش یافته است. در دو سوی این ورودی چهار نیم ستون به قطر حدود ۱۰۵ سانتی متر و ارتفاع بیش از ۱۰ متر وجود دارد كه تمام بدنه آنها با كاشی های فیروزه ای، لاجوردی و نیز كاشی های سیاه و سفید و زرد پوشیده شده است.

دو نیم ستون وسطی كه درست در طرفین ورودی قرا گرفته بلندترند و بر بدنه هر یك دوازده بار نام محمد(ص) به خط كوفی معقلی با كاشی های زرد و سیاه رنگ نقش شده است. نیم ستون های جانبی كوتاهترند و تمام بدنه ی آنها با كاشی های موزاییك و طرح های هندسی زیبا آراسته شده است. در حد فاصل نیم ستون های طرفین ورودی، دو طاق نمای نسبتاً عمیق وجود دارد كه با كاشی های هفت رنگ و موزاییك، نمای سازی شده است. بر قاب روی این طاق نماها نقوش اسلیمی و یك ترنج هندسی نقش شده كه در وسط آن نقش شیری كه گاوی را از پای در آورده تصویر شده است. در تمام نقوش مذكور كه بر كاشی های هفت رنگ نقش شده و نیز نقوش بخش های دیگر، غلبه با رنگ زرد است.

در دو سوی ورودی بنا در همین ضلع نقش دو سرباز مسلح قاجار دیده می شود كه به طور نمادین همچون دو نگهبان همیشه بیدار با چشمانی گشاده پیوسته ورود و خروج به این ساختمان را كنترل می كنند و این سنتی است كه از ایران باستان به دوره قاجار رسیده است. بر بالای ورودی اصلی پنجره بزرگ تالار آیینه قرار دارد كه با قوس جناقی پوشش یافته و تمام بخش های آن با نقش ترنج ها و شمسه ها توام با نقوش گیاهی و پیچك ها زینت یافته است. بر بالای این پنجره یك شمسه بزرگ وجود دارد كه زمانی نقش شیر و خورشید به عنوان نماد سلطنتی ایران بر آن نقش شده بود و پس از تخریب، جای خود را به نقوش اسلیمی بخشیده است. ظاهراً در بالای این بخش و در روی افریز كتیبه هایی وجود داشته كه قلمرو زیر نفوذ سردار مفخم از منطقه استرآباد و نردین گرفته تا اسفراین، جوین، سبزوار، جاجرم و بجنورد را معرفی می كرده است. این كتیبه ها در دوره ی رضا شاه پهلوی تخریب شده و كاشی های فعلی به جای آن نصب شده است.

در بالای افریز و در بین دو مناره بزرگ، یك قاب كاشی كاری شده نیم دایره ای وجود دارد كه درآن نقش نبرد شیر و اژدها به عنوان نماد خیر و شر در داخل یك شمسه به چشم می خورد و در طرفین این صحنه دو سرباز مسلح، زانو زده و تفنگ خود را به سمت صحنه نبرد شیر و اژدها نشانه رفته اند. در حد فاصل ستون های بزرگ و كوچك نیز قاب نیمدایره كوچك تری وجود دارد كه با نقوش اسلیمی و پیچك ها تزیین شده است. در مجموع پلان، نماسازی، جزئیات معماری و كاشی كاری بنای آیینه خانه نمونه ی بارز هنر معماری دوره قاجار قلمداد می شود. سقف آیینه خانه در اصل همانند بنای عمارت پوشش سفالی داشته كه در تعمیرات دوره های بعد برداشته شده و با ورق گالوانیزه جایگزین شده است.

تالار آیینه

تالار آیینه كه محور اصلی این ساختمان است در طبقه دوم قرار گرفته و از طریق دو رشته پلكان انتهای شرقی و غربی راهروی طبقه اول قابل دسترسی است. این اتاق، سه در از جنس چوب صندل دارد كه با استخوان ترصیع شده اند. در ازاره ی تالار سنگ مرمر مرغوب بكار رفته و بلافاصله از بالای آن آیینه كاری شروع شده و تمام بدنه و سقف تالار را دربرگرفته است. در این آیینه كاری ها ۱۷ طرح مختلف شامل طرح های زیبای هندسی و گیاهی، طرح چهل چراغی كه در وسط تالار آویخته بوده و نیز نمای بیرونی آیینه خانه به طرز استادانه ای اجرا شده است.

گرداگرد بخش فوقانی دیوارها، در قسمت قرنیز ردیفی از عكس های قدیمی شامل عكس ۱۳۴ تن از رجال سیاسی و شخصیت های برجسته دوره صفوی و قاجار در زیر قاب های شیشه ای نصب شده است. علاوه بر اینها ۱۳ قاب خوشنویسی شده به خط نستعلیق و شكسته نستعلیق به طرز مشابهی بر روی دیوار ضلع جنوبی تالار نصب شده بود كه پس از انجام عملیات مرمت از جای خود برداشته شده و اكنون در گنجینه ی موزه نگهداری می شود. در این قاب ها آیاتی از قرآن كریم به طرز زیبایی نوشته و تذهیب شده كه در یك نمونه امضای كاتب با عبارت «راقم عبدالعلی ۱۲۲۶ هجری قمری» قابل تشخیص است. نام ساختمان آیینه خانه برگرفته از همین تالار آیینه است