مسجد شیخ لطف‌الله از شاهكارهای معماری و كاشیكاری قرن یازدهم است و به فرمان شاه عباس اول در مدت ۱۸ سال بنا شده است.نام این مسجد برگرفته از نام یكی از علمای مشهور و بزرگ عصر صفوی به نام شیخ لطف الله بن عبدالكریم است. شیخ لطف الله از مردمان جبل عامل لبنان بود كه مانند اكثر علمای دیگر توسط شاه عباس صفوی به ایران مهاجرت كرد و در اصفهان سكونت كرد. حكومت صفوی به مذهب تشیع بسیار بها می داد و چون شیخ لطف الله پدر زن شاه عباس بود از تكریم بیشتری نسبت به دیگر علما برخوردار بود. در محل زندگی اش مسجد و مدرسه ای با نام ایشان ساخته شد و شیخ لطف الله جبل عاملی به تدریس علوم فقهی مشغول شد. هم چنین وی به اقامه نماز جمعه در مسجد می پرداخت. تاریخچه مسجد شیخ لطف الله اصفهان به دوران صفویه برمیگردد.
یكی از جاذبه های تاریخی استان اصفهان، مسجد شیخ لطف الله اصفهان می باشد كه شاخصه های كم نظیری در زمان خود داشته است. در مقابل این مسجد كاخ عالی قاپو قرار گرفته است.سر در معرق این مسجد تا پایان سال ۱۰۱۱ ساخته شده و اتمام ساختمان و تزیینات آن در سال ۱۰۲۸ قمری پایان یافت.
كتیبهُ سر در آن به خط ثلث علیرضا عباسی دز سال ۱۰۱۲ قمری است و معمار و بنای مسجد، استاد محمد رضا اصفهانی بوده است كه نام او در داخل محراب مسجد در دو لوحهُ كوچك آورده شده است.شیخ لطف الله از علمای بزرگ شیعه از مردم میس و از قراء جبل عامل؛ لبنان امروزی بوده است كه به دعوت شاه عباس اول، اصفهان را محل اقامت خود قرار داد.به منظور تجلیل ازاو این مسجد برای تدریس و نمازگزاری وی اختصاص داده شد و وجه تسمیهُ مسجد مزبور به نام مسجد شیخ لطف‌الله از همین جهت است. شیخ لطف الله ۶ سال قبل از در گذشت شاه عباس اول وفات یافت.
مسجد شیخ لطف الله دارای گنبدی است كه از درون و بیرون با كاشیكاریهای زیبا پوشیده شده است. این گنبد روی چندین تاق كنگره دار مرتفع استوار است و با آیات قرآنی آراسته شده است.
در فراز آن دایره‌ای وجود دارد كه دارای منافذی است كه با تزیینات فلزی آراسته شده است و برای روشنایی و تهویه به كار می‌رود.این گنبد به نقوش اسلیمی بسیار ظریفی تزیین شده كه در قشر خارجی به یك ستاره هشت‌گوش ساخته شده از كاشی‌های معرق رنگارنگ منتهی می‌شود.قلّه آن نیز به كلاهكی منتهی می‌شود كه با كره‌هایی منظم تزیین شده است، محراب از یك طاق دندانه دار تشكیل شده كه بر فراز آن نقوش ظریف اسلیمی نقش بسته است.این طاق كنگره‌دار از داخل دارای مقرنس‌های صدفی شكل است كه در انتهای آن به نقوش گیاهی زیبایی آراسته شده است.
این مسجد از لحاظ زیبایی نقوش و اسلیمی های به كار رفته در آن بی‌نظیر به شمار می‌آید.در سال ۱۳۰۷ با توجه به طرح‌های اصلی و كاشی‌های موجود نسبت به مرمت سردر و گنبد اقدام شد. كتیبه نمای خارجی گنبد نیز نشان دهنده تعمیراتی است كه توسط اداره باستان‌شناسی در سال ۱۳۱۵ انجام شده است.در جلوی مسجد حوض ۸ ضلعی زیبایی قرار داشته كه در سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ برداشته شده است. در این زمان پوشش كف گنبد خانه از جنس گچ بوده و پنجره‌های چوبی منصوب در آن روشنایی زیرزمین را تامین می‌كرده است.
معماری مسجد
معمار برجسته جهانی به نام لوییس ای كان، در بازدیدش از مسجد شیخ لطف الله اصفهان عنوان كرده كه در عالم خیال می توانم چنین اثری را تصور نمایم. هم چنین پروفسور پوپ این محصول را به سختی می توانست اثر دست بشر بداند و بنا به گفته وی این اثر سرشار از زیبا شناسی و كوچكترین نقطه ضعفی ساخته شده است.تمبری از نقش مسجد شیخ لطف الله به دلیل شكوه و عظمت تاریخی اش و اثر تاریخی از چین در كنار هم منتشر شده است.
از جمله ویژگی های مسجد شیخ لطف الله در اصفهان می توان به موارد زیر اشاره كرد:
كتیبه هایی زیبا با خط استاد علیرضا تبریزی
استفاده از كاشی كاری های معرق با ارزش و نفیس در داخل و خارج بنا
كاربرد از رنگ های زیبا و استفاده از نور طبیعی
بهره برداری این اثر تاریخی در زمان شكوفایی معماری صفویه صورت گرفت. به دستور شاه عباس اول در سال ۱۰۱۱ هجری قمری مصادف با ۱۶۰۲ میلادی، آغاز به ساخت شد و ساخت این مسجد به مدت هجده سال طول كشید.مسجد شیخ لطف الله اصفهان بر خرابه های مسجدی كه قبلا در آن محل بود ساخته شده و معمار این مسجد باشكوه استاد محمدرضا اصفهانی می باشد.از بدنه شرقی میدان نقش جهان اصفهان، عقب نشستگی مسجد شیخ لطف الله شروع می شود. دیوارهای سردر مسجد با سنگ مرمر زرد پوشیده شده و در ورودی مسجد به شكل دو لنگه و از چوب چنار یكدست ساخته شده است.
محراب مسجد شیخ لطف اله از شاهكارهای بی‌نظیر هنر معماری و از زیباترین محراب‌های است كه در مساجد دیگر اصفهان می‌توان مشاهده كرد.این محراب با كاشیكاری معرق و مقرنس‌های بسیار دلپذیر تزیین شده است. درون محراب دو لوح وجود دارد. در اطراف محراب كتیبه هایی به خط علیرضا عباسی و خطاط دیگری كه باقر نام داشته است، دیده می‌شود.در این كتیبه ها روایاتی از پیامبر اكرم و امام ششم شیعیان امام جعفر صادق نقل شده است.اشعاری نیز بر كتیبه های ضلع‌های شرقی و غربی به چشم می‌خورد كه احتمالاً سراینده آنها شیخ بهایی، عارف دانشمند و شاعر بزرگ دوره صفوی است.
مسجد شیخ لطف الله یكی از مساجد ایران به شمار می‌رود كه به‌واسطه تزیینات بی‌بدیل و معماری فوق‌العاده عالی، بسیار شگفت‌انگیز و تماشایی است. این مسجد در میدان نقش جهان اصفهان قرار دارد و می‌توانید در كنار بازدید از این مسجد، از جاذبه‌های دیگر میدان نقش جهان یعنی مسجد امام، كاخ عالی قاپو و سردر قیصریه دیدن كنید. مسجد شیخ لطف الله با گنبد نخودی‌رنگ و زیبای خود به‌دست محمدرضا اصفهانی بنا شده و شاهكار كم‌نظیری از هنر كاشیكاری و معماری است.
استفاده از رنگ‌های زیبا و نور طبیعی دست به دست هم داده‌اند كه این مسجد را نزد گردشگران داخلی و خارجی معروف و محبوب كنند؛ هرچه از شگفتی‌های این مسجد بگوییم، تا از نزدیك آن را به نظاره ننشینید، زیبایی‌اش را درك نخواهید كرد. پیش از سفر به نصف جهان و بازدید از مسجد شیخ لطف الله، با مطالعه این مقاله می‌توانید اطلاعات بیشتری از این اثر چشم‌نواز به دست آورید.
معرفی مسجد شیخ لطف الله
مسجد شیخ لطف الله كه در میدان نقش جهان اصفهان قرار دارد، در ۱۵ دی سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است و با معماری، كاشیكاری و تزیینات فوق‌العاده، زیباترین و بهترین جلوه‌های هنر دوره صفوی را به نمایش می‌گذارد. این بنای باشكوه كه از جاهای دیدنی اصفهان محسوب می‌شود، قرن‌ها است كه روبه‌روی عمارت عالی قاپو و ضلع شرقی میدان نقش جهان خودنمایی می‌كند و نگاه هر گردشگر داخلی و خارجی را به خود جذب می‌كند.
استاد محمدرضا اصفهانی یكی از مشهورترین معماران عصر صفوی بود كه توانست سبك معماری اصفهانی را به زیبایی هرچه تمام‌تر در این محل اجرا كند. طبق اعلام خبرگزاری اسپوتنیك، این اثر هنری به‌عنوان یكی از هفت عجایب ناشناخته و برترین سازه‌های دیدنی جهان به شمار می‌رود.
مسجد شیخ لطف الله تفاوت‌های زیادی با سایر مساجد ایرانی دارد؛ به‌طوری كه نه‌تنها مناره ندارد؛ بلكه در آن از حیاط چهار ایوانی هم خبری نیست كه همین موضوع بر اختصاصی‌بودن مسجد شیخ لطف الله صحه می‌گذارد. نقشه این مسجد بسیار ماهرانه و حرفه‌ای و اندازه‌ها در تناسب كامل هستند و هیچ نقطه ضعفی در آن دیده نمی‌شود.
یكی از شاخصه‌هایی كه در اكثر مساجد اصفهان وجود دارد، انعكاس هفت باره صدا است؛ موضوعی كه در مسجد شیخ لطف الله نیز صدق می‌كند و جذابیتی دوچندان به ویژگی‌های بی‌بدیل آن می‌بخشد. كتیبه‌ها و خطوط داخل مسجد اثری هنرمندانه از دو خطاط عصر شاه عباس یعنی علیرضا عباسی و خوشنویس گمنام، باقر بنا هستند كه زیبایی مضاعفی به این مسجد داده‌اند.
جالب است بدانید كه در طراحی باغچه‌ها و گل‌كاری‌های میدان آزادی تهران از مسجد شیخ لطف الله الهام گرفته شده است؛ البته با این تفاوت كه معمار آن، حسین امانت، به‌جای طرح دایره‌ای در گنبد مسجد، از رخ بیضی برای میدان آزادی استفاده كرده است.
مسجد شیخ لطف الله كجاست؟
مسجد شیخ لطف الله در شهر اصفهان و میدان معروف نقش جهان (میدان امام) قرار دارد و به‌حدی معروف است كه به‌راحتی می‌توانید آن را پیدا كنید.
- ساعات بازدید از مسجد شیخ لطف الله: همه روزه به‌جز هنگام نماز ظهر، در نیمه اول سال از ساعت ۹ صبح تا ۱۲:۳۰ و ۱۴ تا ۱۷ و در نیمه دوم سال از ساعت ۹ صبح تا ۱۱:۳۰ و ۱۳ تا ۱۶:۳۰
- آدرس مسجد شیخ لطف الله: استان اصفهان، شهر اصفهان، ضلع شرقی میدان نقش جهان، روبه‌روی كاخ عالی قاپو
تاریخچه مسجد شیخ لطف الله
اصفهان در سال ۹۸۲ هجری شمسی پایتخت صفویان بود و در اوج توسعه ساخت‌وسازهایی همچون خیابان چهارباغ، میدان نقش جهان، مسجد امام و... به سر می‌برد. در همین دوران بود كه شاه عباس دستور ساخت مسجد شیخ لطف الله را داد و به این ترتیب روی خرابه مسجدی كه در این محل قرار داشت، بنیان مسجد جدیدی گذاشته شد. محمدرضا اصفهانی مسئولیت ساخت این مسجد را به عهده گرفت كه توانست در مدت‌زمان ۱۸ سال ساختمانی حیرت‌انگیز بسازد. مسجد شیخ لطف الله فقط مختص شاه عباس و خانواده سلطنتی بود و مردم عادی اجازه ورود به آن را نداشتند. این طور به نظر می‌رسد كه شاه عباس از زمان افتتاح مسجد در سال ۹۹۸ شمسی تا آخر عمر خود هر روز در این مسجد به عبادت می‌پرداخت.
اطلاعات دقیقی از سرنوشت مسجد شیخ لطف الله در گذر زمان وجود ندارد؛ هرچند طبق منابع تاریخی این مسجد در دوره صفوی اسامی دیگری نظیر ملا فتح الله و صدر نیز پیدا كرد كه در ادامه همان شیخ لطف الله خوانده شد. بر اساس نوشته‌های آرتور پوپ، ایران‌شناس آمریكایی، وی از رضا شاه خواست تا دستور مرمت مسجد را بدهد و او موافقت كرد و در ادامه طرح‌های اصلی و كاشی‌های سردر و گنبد بازسازی شدند. كتیبه نمای خارجی گنبد از مرمت بنا در سال ۱۳۱۵ به دست اداره باستان‌شناسی حكایت دارد.
شیخ لطف الله كیست؟
شیخ لطف الله از بزرگ‌ترین علمای شیعه بود كه در منطقه جبل عامل در لبنان امروزی سكونت داشت. او با دعوت شاه عباس اول همراه با برخی از بزرگان شیعه، برای سكونت به ایران آمد.
شیخ لطف الله در ابتدا به مشهد رفت و در محضر بزرگانی همچون ملاعبدالله شوشتری به تحصیل پرداخت و سرانجام برای خدمت‌گذاری در آستان قدس رضوی انتخاب شد. او در ادامه به قزوین رفت تا در آنجا به كار تدریس بپردازد. شاه عباس به‌خاطر ارادتی كه به وی داشت، برای تجلیل و گرامی‌داشت او، دستور ساخت مسجد مذكور را داد تا مكانی برای آموزش، تدریس و برگزاری نماز باشد. شیخ لطف الله اقامه نماز جمعه در مسجد شیخ لطف الله را بر عهده داشت تا اینكه در سال ۱۰۳۵ هجری قمری بیمار شد و در اصفهان دار فانی را وداع گفت.
معماری مسجد شیخ لطف الله
معماری مسجد شیخ لطف الله كه به شیوه اصفهانی است، گوشه‌ای از نبوغ معماران اصفهانی را به نمایش می‌گذارد؛ به‌خصوص گنبد آن كه یكی از زیباترین گنبدهای دنیا به حساب می‌آید.
معماری مسجد شیخ لطف الله به شیوه اصفهانی است
یكی از نكته‌های جالب درباره مسجد، نبود شبستان ورودی در آن است؛ در واقع در همه مساجد هنگام ورود باید از یك سری پله عبور كنید و بعد وارد یك صحن ورودی شوید كه شما را به فضای گنبد می‌رساند؛ اتفاقی كه در مسجد شیخ لطف الله افتاده، نبود همین صحن یا شبستان ورودی است كه با هدف رعایت اصل تقارن در میدان نقش جهان بوده است. از آنجا كه این مسجد روبه‌روی عالی قاپو قرار دارد، امكان جاگذاری یك حیاط یا صحن رو به قبله برای آن وجود نداشت.
در طراحی مسجد از نسبت طلایی در برقراری تناسب اجزای بنا استفاده شده و موقعیت شبستان اصلی آن در ارتباط با ورودی بنا، با روش‌های هندسی تعیین شده است.
ورودی مسجد
فضای جلوی ورودی از ضلع شرقی میدان نقش جهان آغاز می‌شود كه محل قرارگیری آن منجر به تقسیم این ضلع میدان با تناسب طلایی شده است. قسمت شمالی و جنوبی این فضا و همچنین دیوار رو به میدان غربی مسجد با كاشی هفت رنگ پوشیده شده‌اند.
جلوخان مسجد در زمان نوشتن كتاب «آثار ایران» از آندره گدار به رنگ سفید بوده؛ زیرا ۱۰ سال قبل از نوشتن این كتاب، كاشی‌های جلوخان به‌خاطر خرابی به زیرزمین منتقل شده بودند و نمای كنونی حاصل زحمت مرمت‌كاران است. كتاب «نصف جهان فی تعریف اصفهان» نیز تاكید می‌كند كه مسجد فعلی به‌جز كتیبه سردر كه قابل مرمت نبوده و تعویض شده، تاكنون هیچ عیب و نقصی نداشته است.
كتیبه بالای سردر مزین به كاشی معرق است كه به‌شكل نواری ممتد هر سه دیوار آن را فراگرفته است. این كتیبه بزرگ به قلم علیرضا عباسی با خط ثلث سفید است و سال ۱۰۱۲ هجری قمری را نشان می‌دهد. بخش‌های بالایی سردر هم با مقرنس‌ها و كاشی‌های هفت رنگ و نقوش گل و گلدان تزیین شده‌اند. بالای این كتیبه و در قوس طاق شاهد مقرنس‌كاری شمسه با زمینه آبی خواهید بود؛ علاوه بر این، چشمتان به كاشی‌های فیروزه‌ای مارپیچی جلب می‌شود كه حاشیه قوس اصلی سردر را احاطه كرده است.
پس از عبور از آن با گذر از چهار پله به محوطه سردر می‌رسید. پایین دیوارهای این محل مزین به سنگ مرمر زردرنگ است؛ مضاف بر اینكه سكوهایی از همین سنگ نیز در كناره‌ها قرار گرفته‌اند.
برای در دو لنگه مسجد از چوب چنار یك‌پارچه استفاده شده كه پس از ۴۰۰ سال هنوز هم پابرجا است. حوضی هشت ضلعی در جلوی مسجد وجود داشت كه در فاصله سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ شمسی برداشته شد.
راهروی ورودی
راهروی ۲۸ متری ورودی مسجد ابتدا به چپ و بعد به‌سمت راست می‌چرخد و در نهایت به محوطه اصلی زیر گنبد منتهی می‌شود. این چرخش راهرو باعث نوعی طواف به دور صحن اصلی می‌شود. در واقع این راهرو با ایجاد حس آرامشی معنوی و جداكردن دنیای پرهمهمه فضای شهری بیرون از داخل مسجد، شما را برای رازونیاز با معبود آماده می‌كند. قبل از اینكه به دومین پیچ برسید، دری را در سمت چپ خود خواهید دید كه به شبستان زمستانی راه دارد. این شبستان سقف كوتاه و طراحی ساده‌ای دارد و در فصول سرد برای نماز خواندن استفاده می‌شد. ۱۴ متر از راهرو را كه پشت سر بگذارید، باید به‌سمت راست بپیچید؛ جایی كه راهرو زاویه‌ای ۹۰ درجه پیدا می‌كند.
این راهرو نور نسبتا كمی دارد و با پرتوهای نوری روشن شده است كه از پنجره مشبك سمت راست آن می‌تابد. به همین دلیل در بدو ورود تقریبا چیز زیادی نمی‌بینید؛ زیرا از جایی پرنور وارد این محیط كم‌نور شده‌اید؛ اما پس از چند لحظه، چشمتان عادت می‌كند و می‌توانید از نقش‌ونگارهای راهرو لذت ببرید كه با كاشیكاریهای هفت رنگ اغلب سبز و آبی تزیین شده است. این راهرو به شما كمك می‌كند كه به نور كم عادت كنید و به‌یك‌باره وارد شبستان نیمه‌تاریك مسجد نشوید و بتوانید زیبایی‌های آن را با همه وجود درك كنید.
شبستان اصلی
شبستان اصلی مسجد شیخ لطف الله را می‌توان نقطه اوج شكوه و زیبایی این مسجد دانست كه شما را مبهوت هنر و معنویت خود می‌كند. این شبستان به‌شكل یك مربع با اضلاع ۱۹ متر است و پس از اینكه از زمین فاصله می‌گیرد و بالاتر می‌رود، به هشت ضلعی تبدیل می‌شود و وقتی به ساقه گنبد می‌رسد، به دایره تغییر شكل می‌دهد. این تبدیل پلان از مربع به دایره جزو ویژگی‌های مهم معماری مسجد شیخ لطف الله است كه از دوره ساسانی به یادگار مانده است. زمانی كه به سقف شبستان نگاه كنید، هشت طاق جناغی در سراسر شبستان خواهید دید كه گنبد را سر پا نگه داشته‌اند و دارای مقرنس‌های چشمگیری هستند كه به زیبایی هرچه تمام‌تر با پیچ‌های فیروزه‌ای در لبه طاق‌ها تزیین شده‌اند.
در گوشه‌وكنار این شبستان تزیینات هنرمندانه‌ای از نقوش هندسی تا طرح گل و بوته، طاووس و... به چشم می‌خورد كه به‌شكل كاشی هفت رنگ در بخش‌هایی پایینی و كاشی معرق در بخش‌های بالایی خودنمایی می‌كنند. در میان این تزیینات، كتیبه‌هایی به خط نستعلیق و نسخ نیز وجود دارد كه این همه زیبایی را تكمیل كرده‌اند.
جهت بنا نسبت به قبله
طبق معماری ایرانی-اسلامی، افراد هنگام ورود به شبستان مسجد در جهت قبله قرار می‌گیرند؛ اتفاقی كه در مسجد شیخ لطف الله نمی‌افتد. در واقع میدان نقش جهان در جهت قبله قرار ندارد و از همین رو معماران برای ساخت این مسجد از چرخشی ۴۵ درجه‌ای استفاده كردند تا مسجد را در جهت قبله تنظیم كنند؛ در عین حال این روش را با چنان ظرافتی اجرا كردند كه هیچ‌گونه كجی و زاویه‌ای در نمای بیرونی آن دیده نمی‌شود.
در ورودی مسجد در ضلع شرقی میدان نقش جهان و در محور شمالی-جنوبی قرار دارد. معماران نمی‌توانستند مسجد را هم‌راستا با میدان نقش جهان بسازند؛ چراكه برای قبله‌یابی و ساخت محرابی كه در جهت جنوب غربی و رو به قبله باشد، دردسرهای زیادی پیش رو داشتند. پس برای حل این مشكل، راهرویی در نظر گرفتند كه از ورودی مسجد تا فضای زیر گنبد امتداد می‌یافت؛ منتها این راهرو را با زاویه‌ای ۴۵ درجه طراحی كردند. به این ترتیب، ظاهر مسجد در جهت شمالی-جنوبی است؛ اما اصل بنا در جهت جنوب غربی-شمال شرقی قرار گرفته است.
چرا مسجد شیخ لطف الله مناره ندارد؟
یكی از موضوع‌هایی كه در نگاه اول به مسجد شیخ لطف الله جلب توجه می‌كند، نداشتن مناره است كه از همین حیث از دیگر مساجد دنیای اسلام متمایز شده است؛ زیرا مناره بخش مهم و اصلی معماری مساجد به حساب می‌آید.
عملكرد مناره اساسا در پیش از اسلام برای مسیریابی روی ساختمان‌ها استفاده می‌شد و نشان‌دهنده وجود یك شهر بود؛ هرچند پس از اسلام به نشانه‌ای از وجود مسجد و محلی برای اقامه اذان تبدیل شد. با توجه به اینكه مسجد شیخ لطف الله را صرفا برای عبادت شاه و خاندانش ساخته بودند و مورد استفاده مردم عادی نبود، نیازی به ساخت مناره برای آن احساس نشد. به‌همین‌خاطر، این مسجد باشكوه و زیبا كمتر مورد توجه سیاحان قرار گرفت و به‌تبع آن نسبت به سایر جاهای دیدنی اصفهان، ناشناخته ماند.
توجه به زوایای مختلف در طراحی‌های زمان صفوی بسیار جالب است؛ به‌خصوص در معماری شهر اصفهان كه نمونه بارز آن را می‌توان در نداشتن مناره برای مسجد شیخ لطف الله مشاهده كرد كه با این روش عملا خانواده‌های دربار را از عامه مردم تفكیك كرده است.
روایت دیگری وجود دارد كه معماران، گنبد را نمادی از زن و مناره را نمادی از مرد می دانند. وجود گنبد به تنهایی در این مسجد، نمایش دهنده این است كه این مسجد اختصاصا برای زنان ساخته شده است. برخی از روایات می گویند كه این مسجد حرمسرا نیز بوده است. با این حال هیچ قطعیتی در این باره وجود ندارد و هنوز دلایل عدم وجود مناره مشخص نیست. همچنین روایتی بیان شده است كه برای اینكه بالای مناره، به داخل عالی قاپو دید داشته است، برای این مسجد مناره نساخته‌اند كه این روایت نیز سندیتی ندارد.
گنبد مسجد شیخ لطف الله
گنبد باشكوه مسجد شیخ لطف الله به‌صورت دو پوسته پیوسته است كه ارتفاع راس گنبد تا سطح زمین حدود ۳۲ متر و دهانه آن ۱۲ متر و قطر بیرونی آن ۲۲ متر است. این گنبد نسبت به گنبد مساجد دیگر، ارتفاع كمتری دارد كه بی‌شك ساخت آن در مقایسه با گنبدهای معمولی دشوارتر بوده است. معمار این بنا در هنگام ساخت، دیوارهای مجاور گنبد را قطور ساخته بود تا توان تحمل سنگینی و فشار گنبد را داشته باشند.
گنبد مسجد روی هشت طاق جناغی قرار گرفته است و بالای این طاق‌ها، ۱۶ پنجره مشبك به چشم می‌خورد كه در فاصله ۱۷۰ سانتی‌متری از هم قرار دارند و به تهویه هوا كمك می‌كنند. ضمن اینكه هر یك از این پنجره‌ها با نقوش اسلیمی تزیین شده‌اند؛ موضوعی كه باعث شكست نور و نورپردازی غیرمستقیم می‌شود. در طول روز بخشی از نور خورشید از طریق این پنجره‌ها وارد مسجد می‌شود و فضایی روحانی به وجود می‌آورد.
نقش طاووس از جالب‌ترین بخش‌های داخلی گنبد مسجد شیخ لطف الله است
در فاصله بین این پنجره‌ها، كتیبه‌هایی مزین به آیات سوره نصر و جمعه و... تعبیه شده است. دو كتبیه نیز به خط رضا عباسی در ساقه گنبد وجود دارد كه نقوش گل و بوته و كاشی‌های آبی آن به زیبایی هرچه تمام‌تر خودنمایی می‌كنند و از زیباترین كاشی‌كاری‌ها در معماری ایرانی به شمار می‌روند.
یكی جالب‌ترین بخش‌های گنبد را می‌توان مركز داخلی گنبد دانست كه از نقوش لوزی تشكیل شده است و هنگامی‌كه نور به آن می‌تابد، شكل پرهای یك طاووس خودنمایی می‌كند و در طی زمان با تغییر جهت تابش نور، پرهای این طاووس به مرور باز و كم‌كم بسته می‌شود. این موضوع از آن جهت اهمیت دارد كه هرچند كشیدن اشكال حیوانات در مساجد غیرمجاز است؛ این كار با ظرافتی زیبا و با كمك نور در مسجد شیخ لطف الله محقق شده است. این ۳۲ نقش لوزی به‌شكلی در كنار هم قرار گفته‌اند كه هرچه به‌سمت مركز گنبد پیش می‌روند، كوچك‌تر می‌شوند و با این روش سعی شده است كه ارتفاع گنبد بیشتر به نظر برسد.
جذابیت‌های این گنبد به همین جا خلاصه نمی‌شود و كاشی‌های معرق به‌كاررفته در داخل آن زیبایی این گنبد را چند برابر كرده‌اند؛ به‌خصوص كه در اثر تابش نور خورشید، جلوه‌ای بسیار زیبا پیدا می‌كنند. یكی از دلایل جذاب‌شدن كاشی‌های معرق، ارتفاع زیر گنبد است كه اگر بیشتر بود، نور به كاشی‌ها نمی‌رسید و چنین اثری خلق نمی‌شد.
بخش بیرونی گنبد زیبا و عظیم مسجد شیخ‌لطف‌الله در زمان‌های مختلف روز به رنگ‌های متنوعی درمی‌آید؛ به‌طوری كه در سپیده‌دم می‌توانید شاهد رنگ صورتی، در طول ظهر رنگ كرم و در هنگام غروب رنگ آجری باشید.
طرح گنبد مسجد به‌شكل یك ستاره هشت‌گوش ساخته شده است كه با شیب ملایمی به راس گنبد منتهی می‌شود. بدنه خارجی گنبد نیز مزین به كاشی معرق با زمینه نخودی‌رنگ است كه در قسمت پایین آن، كتیبه‌هایی از سوره‌های قرآن به خط ثلث روی زمینه لاجوردی نقش بسته است. یك ستاره هشت گوش در بالاترین نقطه گنبد وجود دارد و خطوط اسلیمی باشكوهی روی بدنه گنبد به چشم می‌خورند.
محراب مسجد شیخ لطف الله
محراب مسجد شیخ لطف الله نیز همچون سایر بخش‌های آن، از شاهكارهای بی‌نظیر معماری است و به‌لطف كاشیكاریهای معرق و مقرنس‌های ظریف، چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌كند. محراب، طاقی دندانه‌‌دار دارد كه مزین به مقرنس‌های صدفی و نقوش گیاهی است و نقوش اسلیمی بر فراز آن به چشم می‌خورد. رنگ زیبای به‌كاررفته و استفاده از نقوش و خطوط تزیینی باعث شده است كه محراب به یكی از جذاب‌ترین بخش‌های مسجد شیخ لطف الله تبدیل شود؛ اما این همه ماجرا نیست و منفذی بالای ورودی به شبستان قرار دارد كه با هدایت نور به محراب، زیبایی فضا را دوچندان می‌كند.
دو لوح با این عبارت «عمل فقیر حقیر محتاج بر رحمت خدا محمدرضا ابن استاد حسین بنای اصفهان» در داخل محراب وجود دارد؛ ضمن اینكه كتیبه‌هایی در اطراف محراب دیده می‌شود كه به خط علیرضا عباسی هستند و علاوه بر روایتی از پیامبر اكرم (ص) و امام ششم (ع)، اشعاری منتسب به شیخ بهایی نیز روی اآن‌ها وجود دارد.
راهروی زیرزمینی مسجد شیخ لطف الله
بر اساس شواهد تاریخی، راهرویی زیرزمینی در زیر میدان نقش جهان وجود دارد كه عالی قاپو و مسجد شیخ لطف الله را به یكدیگر متصل می‌كرد و با توجه به اینكه این مسجد برای استفاده بانوان بوده است، آنها از این راهرو برای تردد استفاده می‌كردند. این طور گفته می‌شود كه شیخ لطف الله در این مسجد به آموزش مسائل شرعی به زنان صفوی می‌پرداخت.
امروزه به‌خاطر ساخت حوضی بزرگ در میدان نقش جهان، دو بخش این راهرو دیگر به هم مرتبط نیستند. كارشناسان بر این باورند كه امكان احیای این گذرگاه وجود دارد؛ البته به شرطی كه حوض وسط میدان جمع شود.
نور در مسجد شیخ لطف الله
مكانیسم نورپردازی در مسجد شیخ لطف الله به‌خوبی نشان می‌دهد كه محمد رضا بنا اصفهانی تسلط كاملی به مبحث نور و پیچیدگی‌های آن داشته است و به همین دلیل نورپردازی این مسجد با دیگر مساجد تفاوت دارد. او با قراردادن دو پنجره مشبك در زیر گنبد كه سوراخ‌های آن مقابل هم نیستند، باعث دو بار شكست نور قبل از ورود به مسجد شده است. این شكست، تیزی و برندگی نور را می‌گیرد و فضایی روحانی به وجود می‌آورد. این نور نرم با فرم گنبد، خطوط منحنی نقوش و رنگ‌های آبی ملایم آبی سازه تناسب دارد.
بهنام تاجمیر ریاحی، فیلم‌بردار و نورپرداز، كه روی اهمیت نور در این مسجد تحقیق كرده است، می‌گوید:
به‌دلیل نور شدید میدان نقش جهان كه ناشی از آفتاب همیشه تابان اصفهان است، مردمك چشم تنگ می‌شود و وقتی از این محیط پرنور به محیط كم‌نور راهروی ورودی مسجد شیخ لطف الله وارد می‌شویم، به‌خاطر شوك بصری، مردمك تنگ چشم نمی‌تواند تاریكی مسجد را تحمل كند و به‌جز سیاهی چیزی نمی‌بینیم؛ پس باید زمان و شرایطی برای گشادشدن مردمك و وفق یافتن آن با محیط جدید فراهم شود. دالان ورودی تاریك مسجد به این موضوع كمك می‌كند، گرچه متولیان میراث فرهنگی استان، لامپ‌هایی در این راهرو تعبیه كرده‌اند و این تاریكی تعمدی را از بین برده‌اند. پس از اینكه مردمك چشم‌مان باز شد و با تاریكی وفق یافت، وارد راهروی دوم می‌شویم كه از پنجره مشبك وسط سمت چپ آن هم نوری برای هدایت چشم ما ساطع می‌شود. وقتی به ورودی فضای زیر گنبد می‌رسیم، دیگر چشم‌مان به تاریكی عادت كرده است و آماده‌ایم جزئیات كاشی‌های این فضا و بازی نور و تاریكی در آن را ببینیم.
جالب اینكه آیات قرآنی دیواره بیرونی مسجد كاملا در تناسب با زوایای نور و تابش خورشید هستند؛ به‌طوری كه با تابش نور آفتاب در هر ساعت از روز، یك آیه نمایش داده می‌شود و در ادامه روز، نور آفتاب روی سایر آیات قرآنی می‌تابد.
كاشی كاری مسجد شیخ لطف الله
كاشی كاری مسجد شیخ لطف الله از شگفتی‌های معماری عصر صفوی است كه از نمای بیرونی مسجد گرفته تا راهرو و شبستان و محراب، چشم هر بیننده‌ای را می‌نوازد. ریزه‌كاری‌ها و مهارت خاصی در این كاشی‌كاری‌ها استفاده شده است كه در كنار رقص نور، بسیار زیبا به نظر می‌رسند. تزیینات كاشیكاری داخل مسجد بالاتر از ازاره‌ها، همگی كاشی معرق هستند.
بخش‌های بالایی سردر علاوه بر مقرنس‌كاری، مزین به كاشی‌های هفت رنگ بی‌نظیر با نقوش گل و گلدان است. كتیبه بزرگی از كاشی لاجوردی معرق در قسمت میانی سردر وجود دارد كه خط زیبای علیرضا عباسی به خط ثلث سفید روی آن نقش بسته است. وقتی قدم به راهروی مسجد می‌گذارید، با صحنه دیگری از كاشی‌های هفت رنگ مواجه خواهید شد كه رنگ غالب آنها آبی و سبز است. شبستان نیز تزیینات كاشیكاری زیادی دارد؛ به‌حدی كه به هر طرف سر بچرخانید كاشی‌های هفت رنگ و معرقی را خواهید دید كه هوش از سرتان می‌برد. كاشی‌های فیروزه‌ای مارپیچی نیز نقطه اوج این ماجرا هستند كه شكوه این شبستان را بیشتر و بیشتر می‌كنند و سوژه خوبی برای عكاسی به شمار می‌روند. نمی‌توان از این مسجد گفت و اشاره‌ای به محراب دیدنی آن نكرد كه به‌واسطه كاشیكاریهای معرق و مقرنس‌های ظریف، نگاه‌ها را به خود جذب می‌كند.
داخل و خارج از گنبد مسجد پوشیده از كاشی‌های معرق است كه به‌خصوص استفاده از نور طبیعی و رنگ‌های زیبا در داخل گنبد، آن را از سایر مساجد شهر متمایز كرده است. این گنبد كه تنها گنبد نخودی رنگ عصر صفوی به حساب می‌آید، در طول روز رنگ آن تغییر كرده و در هر بازه زمانی، جلوه متفاوتی پیدا می‌كند. در قسمت پایینی گنبد هم كتیبه‌هایی از آیات قرآنی با كاشی سفید معرق بر زمینه لاجوری دیده می‌شود.
مرمت مسجد شیخ لطف الله
مرمت گنبد شیخ لطف الله در سال‌های اخیر با انتقادهای زیادی همراه بود؛ زیرا دو بخش آن برجسته‌تر از دیگر قسمت‌ها به نظر می‌آید و رنگ آن با دیگر بخش‌ها تفاوت دارد. با این حال، معاون اداره كل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان از این موضوع دفاع كرده و گفته كه این پروژه با برنامه و علمی پیش رفته است. فریبا خطابخش، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان نیز گفته بود:
در فروردین‌ماه ۱۳۹۷ قسمتی از گریو این مجموعه كه مربوط به دوره پهلوی است، دچار ریزش شد و بررسی‌ها نشان داد كه زیرسازی این گریو مشكل پیدا كرده است. موضوع این است كه وقتی باران روی این بنای تاریخی می‌ریزد، مصالح آب را جذب می‌كنند و در طول شب هوا خیلی سرد شده و در نتیجه آب یخ می‌زند و یخ، حجم زیادی را اشغال كرده و باعث یخ‌بُر شدن مصالح زیر و روی كار می‌شود. برای مرمت گریو، تمام قطعات كاشی شماره‌گذاری شد. قالب كتیبه و گریوِ گنبد زده شد و كاشی‌ها بعد از شماره‌گذاری، به همان طرحی كه در بالا اجرا شده بود، روی قالب چیده شد. همان كاشی‌ها بعد از تمیزكاری و اسیدزدایی و شست‌وشو در جای خود قرار گرفت.
مهدی رضایت، پیمانكار پروژه مرمت نیز اظهار كرد كه تضاد رنگی قسمت‌ها مرمت‌شده و سایر قسمت‌ها با بارش باران پاك می‌شود. از آنجا كه برای جلوگیری از نفوذ آب از دوغاب برای ترك گنبد استفاده شده است و امكان شستن آن در زمان مرمت وجود نداشت، به‌تدریج با چندین بار بارندگی، ذرات روی كاشی‌ها شسته و رنگ‌ها براق می‌شود.
پرسش‌های متداول
چرا مسجد شیخ لطف الله مناره ندارد؟
اساسا مناره‌ها برای اقامه اذان كاربر دارد و وجود مسجد در یك محل را نشان می‌دهد و از آنجا كه مسجد شیخ لطف الله برای مردم عادی ساخته نشده بود و فقط شاه عباس و خاندانش می‌توانستند از آن استفاده كنند، نیازی به ساخت مناره برای آن نبود.
مسجد شیخ لطف الله كجاست؟
از مسجد شیخ لطف الله می‌توانید در میدان نقش جهان (میدان امام) اصفهان بازدید كنید.
گنبد مسجد شیخ لطف الله چه ویژگی‌هایی دارد؟
علاوه بر رنگ نخودی گنبد كه آن را خاص و زیبا كرده، جذاب‌ترین بخش گنبد مسجد شیخ لطف الله، نقش طاووس در فضای داخلی آن است و شامل ۳۲ لوزی می‌شود كه با پیش‌روی به‌طرف مركز گنبد كوچك‌تر می‌شوند.
نور چه تاثیری در معماری مسجد شیخ لطف الله دارد؟
معمار مسجد شیخ لطف الله با علم به مبحث نور، نورپردازی متفاوتی را برای این مسجد رقم زده است. از كاهش نور در راهروی ورودی گرفته تا پنجره‌های مشبك شبستان كه به شكست نور و ملایم‌شدن آن می‌انجامد تا تغییر رنگ گنبد نخودی مسجد در ساعت‌های مختلف روز، همگی گواهی بر این ادعا هستند.