شهر كاشان در حاشیه كویر در فاصله ۲۲۰ كیلومتری جنوب شهر تهران و ۸۶ كیلومتری جنوب شهر قم در استان اصفهان واقع است.ناحیه‌ای كه باغ فین در آن قرار گرفته‌است، به نام فین كوچك معروف بوده و موقعیت آن در جنوب غربی شهر كاشان می‌باشد. باغ تاریخی فین در منتهیالیه جنوب شرقی جاده فین (خیابان امیركبیر) در شهر كاشان و در مجاورت مظهر چشمه تاریخی سلیمان قرار گرفته‌است.باغ فین و مجموعه بناهای آن در كاشان واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ با شمارهٔ ثبت ۲۳۸ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران و چند سال است كه به ثبت جهانی یونسكو نیز رسیده است.
برخی منابع تاریخی قدمت این باغ را به دوران سلطنت آل‌بویه می‌رسانند. به استناد این منابع، زلزله مهیب سال ۱۵۷۳ میلادی باعث تخریب كلی باغ شد. بقایای باغی در چند صد متری باغ فین(باغ نو) موجود است كه به باغ كهنه معروف است. باغ كهنه در دوره ایلخانان مغول بیشترین گسترش را یافته بوده‌است. به هرحال ساختمان باغ فین فعلی به دوران شاه‌عباس اول نسبت داده شده و میراث فرهنگی ایران طراح باغ را غیاث‌الدین جمشید كاشانی می‌داند. با این وجود منابع دانشگاهی طراح باغ را شیخ بهایی معرفی می‌كنند.
كار ساخت و توسعه عمرانی باغ در دوره شاه صفی و شاه‌عباس دوم نیز ادامه یافت و به اوج رسید. بناهای سردر ورودی، كوشك صفوی و یكی از حمامها محصول این دوره بوده‌اند. همچنین شاه سلیمان صفوی صفه‌ای پیرامون چشمه فین بنا نمود كه احتمالاً موجب تغییر نام چشمه فین به چشمه سلیمانیه بوده‌است. از اواخر دوره صفویه تا دوره زندیه و همزمان با حمله افغان و لشكركشی‌های نادر شاه، توجهی به باغ نشده‌است. در دوره كریمخان زند و همزمان با وقوع چند زلزله پیاپی، باغ و ابنیه موجود در آن مورد مرمت قرار گرفت و بنای خلوت كریمخانی به آن افزوده گشت.
در دوره سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار، بخش‌هایی زیادی به ابنیه باغ افزوده شد. تقریباً مابقی ابنیه موجود در باغ، همگی محصول این دوران است. ولی با مرگ فتحعلی‌شاه، كار رسیدگی به باغ و درختان آن رها شد و حتی بخش‌هایی از باغ از میان رفت. با ثبت ملی این اثر در هفتاد سال پیش، رسیدگی و توجه به آن اهمیت بیشتری یافت. در دوره پهلوی، بنای موزه ملی كاشان بر خرابه‌های خلوت نظام‌الدوله و همچنین بنایی در حدفاصل كتابخانه و حمامها ساخته شد و سایر ابنیه نیز مورد مرمت قرار گرفت. سوء مدیریت و بی‌توجهی در چند سال اخیر، موجب خسارات جبران ناپذیری به باغ شده‌است.
مرمت
در سال ۱۹۳۵ و همزمان با ثبت ملی این اثر، ابتدا استخر مركزی باغ مورد مرمت قرار گرفت. در سال ۱۳۳۶ بنای موسوم به خلوت نظام‌الدوله كه به طور كامل تخریب شده بود، مجدداً بنا شد و به موزه ملی اختصاص یافت. مرمت سایر عناصر معماری ازجمله كوشكها در سال ۱۹۷۹ آغاز شد.
در سال ۱۳۸۷ ادامه ساماندهی كف فرش، تهیه پرونده طرح آسیب شناسی و درمان پوشش سبز گیاهی باغ فین، ساماندهی مجاری آب خروجی حوض‌ها و جوی‌های داخل باغ، مرمت در چوبی گره چینی شده عمارت سر در، آواربرداری و بام‌سازی كوشك صفوی و ساماندهی راه آب‌های آن به انضمام آواربرداری و بام سازی ضلغ غربی و همچنین نصب دوربین‌های مداربسته باغ انجام شد.
به دنبال تشكیل پرونده ثبت جهانی این اثر، در سال ۱۳۸۹ یونسكو دستور اعمال تغییراتی در سنگ‌فرش و پیاده‌روهای باغ صادر نمود كه این تغییرات انجام شده‌است.
معماری باغ
وجود عناصر آب و درخت كه عناصری پویا هستند در كنار ابنیه كه عناصر ثابت معماری هستند، هویتی زنده به این اثر فرهنگی و تاریخی بخشیده‌است. باغ فین یكی از مهمترین نمونه باغ‌های ایرانی است كه همچنان زنده و پابرجاست. همچنین این باغ به خوبی روش ایجاد منظر فرهنگی را معرفی می‌كند.
عنصر آب
در طراحی باغ فین، آب اساسی ترین عنصر بوده‌است. آب در باغ فین به صورت‌های راكد(در استخر مقابل كوشك و حوض خانه صفوی)، روان (در جوی‌ها)، فورانی (فواره‌ها) و جوششی (ظهور آب از حفره‌های منظم كف حوض در حوض جوش و حوضخانه صفوی و شترگلوی فتحعلی شاه) حضور دارد. هریك از اشكال گوناگون آب در این باغ، مفهومی خاص را تداعی می‌كند. آب فراوان و جریان آن در جوی‌هایی با كاشی فیروزه‌ای، در محیطی كه آب واقعاً كمیاب است و درختانی با سایه گسترده در تضادی بزرگ با كویر خشك و طبیعتی نامهربان است كه در پشت دیوارهای باغ گسترده‌است.
آب جاری در جوی‌ها، استخرها و حوضهای باغ از چشمه سلیمانیه تامین می‌شود. آب این چشمه ابتدا در استخری در پشت باغ جمع می‌شود. اختلاف ارتفاع این استخر نسبت به سطح جوی‌ها، ایجاد فوارههایی را امكان‌پذیر كرده‌است كه به روش ثقلی آب را به بالا پرتاب می‌كنند.
آب حوض اصلی از دوازده چشمه داخل آن می‌جوشد كه به آن حوض جوش گفته می‌شود. از آن به بعد، آب در جوی‌هایی با كاشی‌های فیروزه‌ای جریان می‌یابد. رنگی كه با رنگ خاكی صحراهای اطراف در تضاد است.
عنصر درخت
مهمترین گیاهان باغ فین، شامل ۵۷۹ اصله درخت سرو و ۱۱ اصله درخت چنار است.با توجه به قدمت این درختان، به نظر می‌رسد كه درخت سایه گستر و همیشه سبز سرو در طراحی باغ نقش كالبدی داشته و كاشت معدود درختان خزان دار چنار موجود در باغ، فقط به منظور افزایش كیفیت بصری صورت گرفته‌است. به نظر می‌رسد كه كاربرد درخت سرو در ادبیات فارسی به عنوان نماد زیبایی انسان در این انتخاب بی‌تاثیر نبوده‌است.
اغلب درختان باغ، بین ۱۰۰ تا ۴۷۰ سال سن دارند. طی پانزده سال گذشته و بخصوص بعد از سال ۱۳۸۶، مجموعه‌ای از عوامل موجب بروز فاجعه خشكی و بیماری درختان شد. عواملی همچون مهار فیزیكی غیراصولی، دخالت غیر كارشناسانه، سرمازدگی شدید، عبور سیم و كابل برق و لوله‌گذاری‌های تاسیساتی، ایجاد پیاده‌روهای آهكی و سیمانی و محصور كردن درختان با آن، آبیاری نادرست و غیراصولی، آفت شپشك، نادیده گرفتن دستور غذایی درختان، مشكلات مدیریتی و نادیده گرفتن نظرات كارشناسان موجب گردید تا حداقل ۱۱۲ درخت تاریخی به طور كامل خشك شده و تعداد زیادی هم بین ۳۰ تا ۵۰ درصد آسیب ببینند. مسئولین میراث فرهنگی پایان یافتن «عمر مفید» درختان را دلیل خشك شدن آن‌ها می‌دانند.
عنصر ابنیه
در طراحی اولیه باغ، حفظ تقارن اهمیت ویژه‌ای داشته‌است. به تدریج و با دخالت شاهان، از این تقارن كاسته شده‌است. این خروج از تقارن هم در محورهای تردد در باغ و هم در ابنیه اضافه شده پس از دوره صفویه به چشم می‌خورد.در مركز باغ، كوشك صفوی قرار دارد. حمام كوچك و عمارت سردر سایر ابنیه دوره صفوی را تشكیل می‌دهند. كوشك قاجاری با نقاشی‌های زیبای سقفی و دیواری نیز در انتهای باغ و خارج از محور تقارن باغ واقع است. حمام سلطنتی، موزه ملی، خلوت كریمخانی و اتاق شاه‌نشین ابنیه‌ای هستند كه پس از دوران صفویه به ابنیه باغ افزوده شده‌اند.
ثبت ملی و جهانی
مجموعه باغ فین در سال ۱۹۳۵ میلادی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. كار ثبت جهانی این اثر كه از سال ۲۰۰۷ میلادی آغاز شده بود، چندین سال به طول انجامید و سرانجام در زمستان ۱۳۸۹، مرحله اول ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی یونسكو به انجام رسید.باغ فین كاشان، نام یك باغ ایرانی است كه حمام فین نیز در آن قرار دارد. مكان نامبرده جایی است كه ناصرالدین‌شاه، در سال ۱۸۵۲ میلادی صدراعظم خود امیركبیر را در آن به قتل رساند. سابقه و قدمت باغ فین و بناهای آن به دوره صفویه بازمی‌گردد. وسعت باغ بالغ بر ۲۳ هزار مترمربع و شامل یك حیاط مركزی است كه به وسیله دیوار، بارو و برجهای استوانه شكل محصور شده‌است. در مقایسه با بسیاری از باغ‌های ایرانی مشابه، باغ فین با آب قابل توجهی مشروب می‌شود.
موقعیت و كاربرد فعلی
باغ فین در ۹ كیلومتری مركز شهر كاشان و در انتهای خیابان امیركبیر فعلی و روستای فین كوچك قدیم قرار دارد.این باغ در مجاورت چشمه سلیمانیه و بالادست دشتی با شیب ملایم قرار دارد. در حال حاضر بخشی از ابنیه موجود به چای‌خانه و كباب‌خانه اختصاص دارد. دسترسی به باغ فین از طریق خیابان امیركبیر صورت می‌پذیرد. وسایل نقلیه عمومی از جمله مینی‌بوس از مركز شهر كاشان این دسترسی را تامین می‌كنند.
موزه ملی كاشان واقع در این باغ از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۸۹ تعطیل بوده و در بهمن‌ماه ۱۳۸۹ مجدداً دایر شده‌است. امروزه بازدید از بخش‌های گوناگون باغ امكان‌پذیر است. این مجموعه، در كنار میدان نقش‌جهان و كاخ چهلستون، بیشترین بازدید كننده و گردشگر استان اصفهان را به سوی خود جلب می‌نماید.
