همه چیز درباره معرق كاری

معرق در معنای كلام اصولا هر چیز رگه دار را گویند ولی مفهوم آن در این نوع بخصوص هنر ، ایجاد نقش ها و طرح های زیبایی است كه از دوربری و تلفیق چوب های رنگی روی زمینه ای از چوب یا پلی استر سیاه شكل می گیرد.در تعریف دیگری از معرق چوب آمده است : هنر گرد آوردن تكه های كوچك رنگین چوب با داشتن طرح از پیش تعیین شده به منظور ایجاد نقش مورد نظر و زیبا جلوه دادن آن طرح با استفاده از رنگ های طبیعی چوب .

تاریخچه معرق كاری

تاریخ پیدایش این هنر به درستی مشخص نیست ولی از تطبیق آن با هنر كاشی كاری بدون شك رابطه این دو هنر را می توان دریافت . برای آشنایی با ریشه این هنر صحبت از تاریخ تكوین به میان می آید و به عنوان مقدمه می توان از گنبد سرخ مراغه كه در زمان ایلخانیان ساخته شده است یاد كرد . این گنبد نوع بسیار ساده كاشی كاری بدین سبك است .
كاشی كاری معرق در دوران مغول نیز به همین منوال بود و تداول آن در عصر صفوی به اوج شكوفایی خود رسید و آثار ارزنده ای در هنر كاشی كاری پدید آمد. این شكوفایی در زمان افاغنه و زندیه رو به افول نهاد. در دوران قاجاریه نیز كاشی كاری معرق، تقلیدی ناقص از آثار گذشتگان بود. تا این دوران نقشهایی كه در كاشی كاری معرق به كار برده می شد نقش های اسلیمی بود. اما با سفر عده ای از هنرمندان به اروپا و گرایش آنان به هنر و فرهنگ اروپایی، تغییرات و دگرگونی های بسیاری در نقشهای كاشی كاری به عمل آمد و از آن پس طرح انسان و دیگر اشكال مانند اسلحه جنگی در هنر كاشی كاری دوران قاجاریه نمایان شد .از آن دوران تا به امروز، این هنر، چونان گذشته رونق نداشته است و تنها عده ی كمی از هنرمندان در زنده نگهداشتن آن كوشا بوده اند.

وجه تشابه كاشی كاری معرق با معرق كاری روی چوب در شیوه ی عمل است كه در هر دو ، نقش ها از تركیب قطعات رنگی جنس مورد نظر شكل می گیرد.یكی از نمونه های قدیمی موجود آمیزه ی این دو هنر، دری قدیمی و بزرگ، متعلق به عصر قاجاریه است كه در ضلع شمال غربی محوطه وزارت آموزش و پرورش فعلی قرار دارد. ارتفاع این ساختمان در حدود چهار و نیم متر و عرض آن سه متر است و سردری نیم دایره در بالای آن قرار گرفته است. هر طرف این در به سه قسمت مربع شكل تقسیم شده است:
مربع بالایی آن شیشه و دو مربع پایینی چوب برجسته و مسطحی است كه نقشهای اسلیمی معرق كاری شده در این قسمت جای گرفته است.
سابقه ی معرق كاری و آموزش آن در اداره كل هنرهای سنتی به سال ۱۳۰۹ ه . ش برمی گردد. در آن سال به پایمردی استاد حسین طاهرزاده بهزاد ، گروهی از هنرمندان نام آور هنرهای سنتی از سراسر كشور در تهران گرد هم آمده و مدرسه صنایع مستظرفه را بنیاد گذاشتند. این مؤسسه از دیرباز تا به امروز با عنوان های گوناگونی مانند: مدرسه صنایع قدیمه و هنرستان هنرهای ملی، اداره هنرهای ملی و مدتی نیز به عنوان یكی از واحدهای اداره كل آفرینش هنری و ادبی در وزارت فرهنگ و هنر سابق، در تعالی و تكامل هنرهای سنتی سهم بسزایی داشته است. این اداره كل در سال ۱۳۴۶ به اداره ی كارگاه های هنری تغییر نام داد و سرانجام در سال ۱۳۵۷ به عنوان یكی از واحدهای دفتر پژوهش و آفرینش به حیات خود ادامه داد . پس از پیروزی انقلاب، اداره ی مذكور به اداره ی كارگاه های هنری تغییر نام یافت و فعالیت های خود را در اداره ی كل هنرهای سنتی دنبال كرد. تا این زمان هنرجویان آن را منحصراً افراد علاقه مندی تشكیل می دادند كه طی فراگیری به استخدام رسمی درمی آمدند.

از سال ۱۳۶۰ به استناد موافقتنامه معاونت فرهنگی وقت، واحد آموزش مستقلی برای تعلیم هنرهای سنتی آغاز به كاركرد و سرانجام در سال ۱۳۶۲ تأسیس رسمی اداره آموزش این اداره كل، برای عموم مشتاقان به فراگیری هنرهای سنتی، سرآغاز نوینی بر تداوم این هنرها شد و در كنارآن كارگاه منبت و معرق به سرپرستی استاد سید كمال میرطیبی همچنان به فعالیت های هنری خود ادامه داد.
در طی سالیان، معرق همپای حركت زمان پیشرفت كرد و تحولات و نوآوری های مختلفی در آن پدیدار شد. برای آشنایی با مسیر حركت این هنر، باید به اولین كارگاه منبت و معرق اشاره كرد كه در سال ۱۳۱۰ تحت سرپرستی استاد احمد امامی، تأسیس شد باید اشاره كرد و همچنین از اساتید متقدمی چون پرویز زابلی، عباس شهمیرزادی ، علی و خلیل امامی ، و احمد رعنا یاد كرد. ابتدا اهم فعالیت آن كارگاه، منبت كاری بود و به تدریج در كنار آن هنر معرق نیز پای گرفت.

این هنر در آغاز برای تزئین سطح میز، بوفه، در و تكیه گاه صندلی به كار برده می شد، و تنها نقش های اسلیمی یا گره یا پنج رنگ محدود چوب های آبنوس، فوفل ، گلابی، سنجد و توت مورد استفاده قرار می گرفت و گاه برای تنوع، از برش های خاتم برای اشباع نقش ها استفاده می كردند. رنگ خاتم ها به همان پنج رنگ فوق الذكر محدود بود و به خاتم چوبی شهرت داشت.
در آن ایام، شیوه معرق كاری در مقایسه با روش امروزی بسیار متفاوت بود و بیشتر به روش معرق هندی اجرا می شد. بدین طریق كه هنرمندان ابتدا به وسیله كارد مخصوص منبت، محل قرار گرفتن نقش ها را روی شیء مورد نظر مطابق طرح می كندند و سپس نقش ها را از چوب های رنگی به وسیله ی مته ای كه اختصاص به تعمیر چینی داشت و سوهان های مخصوص و ارّه ای به نام چكی، دوربُری می كردند و در محل مقرر قرار می دادند.

نخستین تاریخی كه در مورد اشباع نقش های كنده شده به وسیله چوب های رنگی موجود است تابلویی مربوط به سال ۱۳۱۳ با نقش دوسوار كار است كه به وسیله احمد رعنا ساخته شده و متعاقب آن تابلوی دیگری مربوط به سال ۱۳۱۴ با نقش یك زن است كه توسط عباس شهمیرزادی اجرا شده است. هم اكنون دو تابلوی مذكور در نمایشگاه اداره كل هنرهای سنتی نگهداری می شوند.
عباس شهمیرزادی هنگام اجرای تابلوی بعدی خود ، به جای كندن سطح چوب به فكر ایجاد زمینه در اطراف نقش ها افتاد و از كنار هم قرار دادن قطعات چوب زمینه ای در اطراف نقش ها به وجود آورد. این تابلو، با مقطع بیضی، نشانگر نقش دو زن بود .
نخستین نمونه های موجود این روش، دو تابلوی مربوط به سالهای ۱۳۱۷ و ۱۳۱۹ است كه نقش پیكار دو سوار با یك شیر را نشان می دهد. این تابلوها مربوط به امتحان كلاس معرق «علی و خلیل امامی» است و هم اكنون در موزه هنرهای ملی نگهداری می شوند.

به دنبال این دگرگونی ها، در سال ۱۳۱۶ احمد رعنا با اثر ابداعی خود به نام شكارگاه، معرق را از حالت مسطح خارج كرد و به صورت نیم برجسته مطرح نمود كه همین شیوه تا امروز با نام منبت معرق متداول است. زمینه ی فكری این نوآوری از نقش های منبت كاری شده ی درهای كاخ مرمر شكل گرفت.
تا سال ۱۳۳۴ اجرای معرق با همان پنج رنگ محدود، متداول بود تا این كه محمد طاهر امامی كه در پی تنوع رنگ بیشتری در معرق بود ، در اندیشه ی به كارگیری مواد شیمیایی رنگی شد و جهت آزمون، نقش هایی روی یك راكت تنیس روی میز با استفاده از مواد یاد شده به وجود آورد. بدین منوال در پی شناسایی گوناگونی ِ رنگ، انواع چوب های صنعتی شناخته شد. ( این پی گیری همچنان ادامه دارد. )
در سال ۱۳۳۵، تعدادی پاراوان و بوفه ی معرق كاری شده از طرف دولت چین به دولت ایران اهدا شد كه هنگام حمل، تعدادی از آنها خسارت دید! مرمت بعضی از آنها با زمینه سیاه به محمد غفوری محول شد . وی با تهیه ماده سیاهی تركیب یافته از جوهر نیكروزین، پارافین و لاك الكل، قسمت های آسیب دیده را ترمیم كرد. لازم به توضیح است كه تا قبل از شناخته شدن جوهر نیكروزین برای سیاه كردن زمینه اشیای چوبی، صفحات موسیقی را می كوبیدند و سپس در الكل حل كرده و مقداری پارافین به آن اضافه می كردند و ماده سیاه به دست آمده را به وسیله پنبه بر روی شیء مورد نظر منتقل می كردند.
این گونه آزمون های پیاپی موجب پیدایش اندیشه نوینی در هنر معرق شد و بدین سان در سال های ۳۶ یا ۳۷ یك پاراوان كوچك با نقش گل و مرغ توسط عزیزالله ویزایی با زمینه سیاه كه به شیوه ی معرق های چینی بود ساخته شد و بدین ترتیب این سبك معرق در میان انواع آن جای گرفت.
در ادامه این تحولات در سال ۱۳۴۴ محمد طاهر امامی تابلویی با عنوان مرغ و آشیانه به وجود آورد كه مرغ تماماً از جنس صدف تهیه شده و كاملاً برجسته است و تنها به وسیله یكی از بالهایش به زمینه ی تابلو متصل شده است. وی با اجرای این تابلو به معرق تمام برجسته دست یافت.
در میان آثار معرق روی چوب كه تاكنون به وجود آمده ، «معرق خاتم» چنانكه از نامش برمی آید، تركیبی از دو هنر بیان شده است كه مقام ویژه ی خود را از دیر باز حفظ كرده است. از بدو پیدایش كارگاه منبت و معرق، نوع ساده ی معرق خاتم در میان شمسه ی نقش های گره با همان پنج رنگ طبیعی محدود اولیه به كار گرفته می شد.

در سال ۱۳۳۷ در كارگاه خاتم سازی ، میز تحریری با نقش سیمرغ و اژدها، به سرپرستی شادروان علی نعمت تهیه شد و برای نقش های مذكور از برش های خاتمبا رنگهای متنوع استفاده كردند كه همه به شیوه ی معرق، دُوربری و جاسازی شده بود. این تجربه ، انگیزه ی خلق تابلویی با طرح یك طوطی از خاتم های رنگی شد كه در سال ۱۳۴۲ توسط عزیزالله ویزایی، خارج از محیط كارگاه ها به مرحله اجرا در آمد و در سال ۱۳۴۹ اكبر سریری نخستین هنرمندی بود كه از این شیوه جهت ایجاد نقش یك پرنده بر روی تابلو استفاده كرد و بدین ترتیب این سبك معرق با نام «معرق خاتم» متداول شد.
در ادامه این دگرگونی ها در سال ۱۳۴۹ تابلویی به سبك امپرسیونیسم از طبیعت یك روستا كه توسط رضا شهابی (یكی از شاگردان كمال الملك) نقاشی شده بود، به وسیله ی محمد طاهر امامی با رعایت اصول سبك یاد شده به صورت معرق ساخته شد.
از آن پس تا به امروز، شاهد تحولاتی چند در هنر معرق بوده ایم كه این تحولات عبارتند از :

– نمایش بُعد از طریق فضاسازی ، كه تحولی در تركیب بندی های سطح گذاشته است.(تابلو بزم درویشان).

– استفاده از فلزات و سنگ (تابلو گلدان گل و زنان عشایر)

– نمایش نقش در دو سطح (دو پلانه)

– نشان دادن عمق با استفاده از پلی استر (تابلو عقاب)

مواد اولیه و ابزار  معرق كاری

۱-چوب :

اولین خصوصیتی كه معرق كاران برای انتخاب گونه چوبی در نظر دارند رنگ و نقوش آن است . زیرا هنر معرق در حقیقت نوعی تركیب بندی رنگ ها و نقش های طبیعی چوب هاست و چنانچه معرق كار بتواند از رنگ ها و نقوش طبیعی چوب ها در جای صحیح و مناسب خود استفاده كند ، اثر معرق را از مرغوبیت خاصی بهره مند كرده است .
پیچ خوردگی ها و گره ها نیز كه در نقش چوب تأثیر بسزایی دارد بسیار مورد توجه معرق كاران است .
مشخصات عمومی‌مهمترین چوبهای مورد استفاده در معرق
نام چوب
گردو پهن برگان دارای الیاف منظم و نامنظم با رگه ها و موج های زیبا سنگین، با دوام، سخت، با بافت متراكم، خاصیت همكشیدگی متوسط از خاكستری روشن تا قهوه ای روشن و كرم تا قهوه ای تیره
زبان گنجشك (ون) پهن برگان نیمه سنگین، سخت، پیچ كم بر می‌دارد از سفید مایل به زرد تا قهوه ای مایل به خاكستری
توت پهن برگان نیمه سخت، نیمه سنگین و دارای الیاف موازی، درخشان زرد روشن تا قهوه ای
نارنج پهن برگان دوام و استحكام زیاد ندارد قهوه ای بسیار روشن یا كرم یا زرد مایل به سفید
چنار (دلب) پهن برگان نیمه سنگین، كم دوام كرم مایل به فندقی
توسكا پهن برگان نیمه سنگین، نرم صورتی كمرنگ تا پررنگ
عناب پهن برگان محكم و سخت زرد تا سرخ تیره
شمشاد پهن برگان دوام و استحكام زیاد زرد و زرد مایل به كرم
كیكم پهن برگان نیمه سخت و سنگین سفید مایل به صورتی
گلابی پهن برگان نیمه سخت، ریز بافت و محكم كرم مایل به صورتی
عرعر پهن برگان نسبتاً سنگین، نسبتاً با دوام زرد تا نارنجی متمایل به خاكستری
آلوچه پهن برگان الیاف موازی، ریز بافت، سخت، سنگین و با دوام متوسط، نسبتاً محكم سفید تا قهوه ای روشن
ممرز پهن برگان سخت و نیمه سنگین، الیاف نامنظم سفید مایل به كرم با رگه های سیاه
سرخوار پهن برگان بافت متراكم و سخت و محكم، چرب زرد روشن تا قرمز نارنجی مایل به قهوه ای
۲- فلزات :
در معرق چوب گاهی علاوه بر قطعات چوبی از فلزات نیز استفاده می‌شود ، فلزات در كارگاه معرق معمولا به صورت ورق به ضخامت ۱ تا ۳ میلیمتر مصرف می‌شوند و معمولا از فلزاتی نظیر برنج ، مس ، آلومینیوم و گاهی طلا و نقره استفاده می‌گردد .
برش قطعات فلزی نیز مانند قطعات چوبی است كه با اره فلز بر نمره صفر بریده می‌شود .

۳-صدف :
صدف موجودی آبزی است و در كنهره های مناطق دریایی به دست می‌آید و پوست سخت آن دارای رنگ سفید و درخشنده است. هر قدر اندازه صدف بزرگ تر با شد بهتر بوده و قبل از استفاده باید آن را چند روز در آب خیس كرد سپس قسمت های پوست شده و تیره و انحناها و نواحی اضافی را به وسیله سمباده یا سنگ سایید . بدیهی است هرچند بیشتر در آب بماند برش و سایش آن راحت تر خواهد بود .
صدف های مصنوعی كه در بازار بسیار یافت می‌شوند كه گران قیمت باشند لذا بعضی معرق كاران خود اقدام به ساخت صدف می‌كنند . به این ترتیب كه پلی استر را با پودر اكلیل یا پودر میكا مخلوط می‌كنند و مقداری نیز جوهر رنگ اتومبیل برای تغییر رنگ به آن اضافه می‌كنند . مثلا برای ساخت صدف نقره ای از جوهر سرمه ای استفاده می‌كنند سپس به آن هاردنر و نیز كبالت می‌افزایند و آن را روی سطح شیشه صاف كه در جای مسطح قرار دارد و دور تا دور آن را قبلا با چسب نواری كاغذی به اندازه ۲ تا ۳ میلیمتر بیش از سطح ماده مورد نظر یعنی مجموعا حدود ۶ تا ۷ میلیمتر به دقت و محكم چسبانده تا ماده سیال از زیر نوار كاغذی به بیرون جریان پیدا نكند . تا خشك شدن كامل صدف باید در كندن و استفاده از روی شیشه صبر كرد . زیرا ماده نرم فوق قابلیت شكل پذیری و غیر یكنواخت شدن و همچنین جذب غبار و حباب های هوا را دارد . بنابراین باید در مكانی دور از نور مستقیم خورشید و ذرات گرد و غبار خشك شود .
لازم به یاد آوری است با تغییر رنگ جوهر می‌توان صدف هایی با رنگ های دلخواه درست كرد .
۴- استخوان :
استخوان های مصرفی در معرق چوب به طور عمده از ساق پا و دنده های اسكلت گاو و شتر است كه به دلیل رنگ سفید مایل به كرم و ویژگی های فیزیكی آن مورد استفاده قرار می‌گیرد . این استخوان ها باید كاملا سالم بوده ، راستای مستقیم داشته باشد .
برای آماده سازی استخوان آن را بعد از جداسازی از بافت نرم به طور مكانیكی تمیز كرده و سپس چند روز در آب آهك قرار می‌دهند تا چربی آن گرفته شود . حال می‌توان قسمت صاف آن را جدا كرد و سپس به وسیله اره به ضخامت ۱ تا ۳ میلیمتر اقدام به لایه كردن آن نمود .
۵- عاج :
دندان فیل می‌باشد كه دارای رنگ سفید و رگه دار است ولی به علت گرانی كمتر مورد توجه و تمایل قرار می‌گیرد .
جهت استفاده از عاج استوانه ای را از وسط به دو نیم كرد و از هر نیم لایه هایی به ضخامت ۲ تا ۳ میلیمتر به صورت باریك می‌برند . عاج طبیعی بیشتر در هند و آفریقا می‌باشد .
فیبر سفید ( شبه عاج ) كه در بازار یافت می‌شود در واقع مصنوعی بوده و معمولا به جای عاج از آن استفاده می‌گردد كه با اره مویی برش خورده و مصرف می‌شود .
۶- خاتم :
از ورقه های خاتم نیز گاهی در قسمت هایی از معرق استفاده می‌شود كه در رنگ و طرح های هندسی مختلف ساخته شده است . طول لنگه آنها تا ۳۰ سانتیمتر و عرض آن تا ۵/۲ سانتیمتر و قطر آن تا ۲ میلیمتر است . برای برش خاتم از اره مویی فلز بر نمره صفر استفاده می‌شود .
۷- چسب :
قدیمی‌ترین چسب به كار رفته در معرق سریش گیاهی است . این چسب كه از ریشه و ساقه گیاهی به همین نام به دست می‌آید در آب حل می‌شود و دوام چندانی در برابر فشار و رطوبت ندارد . به دهمین دلیل امرئزه به ندرت به كار می‌رود .
سریشم حیوانی كه از غضروف ، رباط و امعا و احشای حیوانات به دست می‌آید به صورت تكه های جامد در بازار عرضه می‌شود . این چسب در آب گرم حالت خمیری و چسبندگی پیدا می‌كند و می‌توان در همان حالت آن را به كار برد ، بدیهی است بعد از سرد شدن ، دوباره چسب ، جامد و سفت می‌شود . تنها مزیت این چسب برگشت پذیری و سرعت سفت شدن آن است و در ضمن باید گفت كه این ماده در برابر گرما و رطوبت دوام چندانی ندارد .
در حال حاضر به طور عمده از چسب سفید چوب استفاده می‌شود كه به آن چسب سرد یا چسب بخاری نیز می‌گویند . این چسب ماده ای است شیمیایی كه در مجاورت هوا خشك می‌شود ولی گرما به سرعت سفت شدن آن كمك می‌كند .
گرچه این چسب قدرت چسبندگی زیادی دارد ولی برای استحكام و دوام بیشتر به آن مقداری آب اضافه می‌كند تا بتواند بهتر در الیاف چوب نفو كند . این چسب را معرق كاران به مقداری پودر رنگ قهوه ای و یا هر رنگ قهوه ای دیگر كه محلول در آب باشد می‌افزایند و از آنجا كه معمولا برای قهوه ای رنگ كردن چسب چوب از ماده ای معدنی به نام امرا استفاده می‌شود ، چسب حاصله را به نام چشب امرا می‌شناسند .
چسبی به نام چسب گرم وجود دارد كه فقط به هنگام پرس گرم سفت می‌شود . این چسب در بخش تزیینی كاربردی ندارد و برای زیر ساخت ها به كار می‌رود .
۸- میخ :
در معرق سه نوع میخ مورد استفاده قرار می گیرد: سایه، سنجاقی و كبریتی.
الف – میخ سایه: میخ های ریزی هستند كه نوك بسیار باریك دارند و بلندی آن ها در حدود ۵ میلیمتر می‌رسد برای نگهداری موقت قطعات معرق به روی زیر ساخت به كار می رود . و در مرحله ای كه نقش های برده شده موقتا به سطح نصب می شوند مورد استفاده قرار می گیرد.
ب – میخ سنجاقی : میخی ریز به طول ۱۲ میلی متر است كه برای نصب مدل به سطح كار تخته ی پشت كار چند سه لایی، استفاده می شود.
ج – میخ كبریتی: میخی بزرگتر از دو نوع قبل است و طول تقریبی آن ۵ سانتی متر است كه در كارهای جنبی مورد استفاده قرار می گیرد.
۹- پیشكار:
تخته ای به قطر ۱۸ میلیمتر كه روی آن شكافی به صورت مثلث یا منحنی دارد كه روی میز كار نصب شده و هنگام كار تیغ اره مویی در داخل شكاف آن برش میزند.
برای اجرای هنر معرق باید زیر ساخت مناسبی در نظر گرفته شود تا با همراهی ارزش هنری آن به نتیجه مطلوبی برسد .
كلیه شیوه های اجرایی معرق، قابل اجرا بر روی انواع زیر ساخت ها هستند ولی به لحاظ برخی عوامل مثل شكل زیر ساخت ، طرح معرق و محیطی كه قرار است اثر هنری معرق در آن قرار گیرد، شیوه مناسب تری انتخاب می‌شود . برخی معرق كاران با توجه به طرح معرق موجود خود ، زیر ساخت مناسبی تهیه می‌نمایند و گروهی دیگر بر اساس زیر ساختی كه در اختیار دارند طرح معرق مناسبی آماده می‌كند .
پیشكار یك اثر معرق كاری شده معمولا از جنس چوب نئوپان یا MDF ، چند لایی ( ۵ لایی یا ۹ لایی ) و یا چوب كاج ( روسی ) استفاده می‌گردد .
برای ساخت یك اثر هنری معرق گاه اجرای زیر ساخت و بخش تزینی به دست یك نفر صورت می‌پذیرد ولی برخی اوقات نیز معرق كاران ساخت را به درودگران پرده و خود تنها بخش هنری و تزیینی معرق را اجرا می‌نمایند .
در حقیقت زیر ساخت ، پایه ای برای اجرای معرق چوب به شمار می‌رود ، بنابراین در دوام و استحكام و كیفیت اجرا و همچنین زیبایی آن تأثیر مستقیم دارد . از این رو برای بالا بردن كیفیت اجرا و همچنین زیبایی آن تأثر نهایی می‌بایست از زیر ساخت مرغوب استفاده كرد .

خصوصیات مهم در انتخاب زیر ساخت استحكام و دوام آن است و بهتر است سطح تخته پیشكار صاف و حتی رنگ شده باشد.
۱۰- كمان اره مویی:
كمان اره مویی، كمانی است كه به اندازه كوچك و بزرگ است. كمان بزرگ برای زیركارهای بزرگ استفاده می‌شود كه اره مویی چوب بر به آن وصل می‌شود. كمان اره مویی به شكل u می باشد و دارای ۲۵ سانتیمتر طول برش می باشد . گاهی اوقات بخاطر طول برش بیشتر دو عدد كمان اره مویی را به همدیگر جوش داده «‌كمان دوبل» ساخته و از آن برای برش بلند استفاده می كند .

مشخصات كمان اره مناسب :

۱ـ سبك باشد ۲ ـ فنر محكم داشته و زود قدرت فنری خود را از دست ندهد ،‌۳ـ دارای پیچ و خروسكی جنس خوب باشد كه در اثر باز و بسته شدن زود هرز نگردد. ، ۴ـ دارای دسته مناسب با دست هر شخص باشد.
چنانچه در نظر باشد طرحی یا شكلی در روی چوبهای نازك یا صفحات چندلایی برش داده شود ، این كار به وسیله اره كمان میسر خواهد بود.
این اره ها فرمهای مختلفی دارند ، اما به طور كلی هرچه كمان نعلی شكل اره دارای طول بلندتری باشد ، میدان وسیعتری را می توانید برش دهید . بهترین نوع تیغه ای كه برای عمل بریدن مناسب است به «پاملخی» معروف است . برای بكارگیری اره كمان به مراحل زیر توجه كنید :
ـ یك سر تیغه را در میان پیچ خروسك و كمان به صورتی قرار دهید كه لبه برنده تیغه اره به سمت دسته اره باشد.
ـ پیچ خروسك را محكم كنید .
ـ سر دیگر را به طوری كه با یك دست كمان اره را فشرده كرده اید ، در داخل پیچ خروسك سمت دیگر قرار دهید .
ـ قطعه كاری را كه در روی آن طرح مورد نظر را رسم كرده اید ، در روی سطحی صاف قرار دهید .
ـ چنانچه فرم یا شكلی در وسط قطعات كار وجود دارد ، می توانید ابتدا با سوراخ كردن داخل شكل به صورتی كه به طرح اصلی صدمه نزند و قرار دادن تیغه اره در داخل سوراخ و محكم كردن آن ، طرح را تا انتها برش دهید.
۱۱- تیغ اره مویی:
به سه مدل از نظر فرم دندانه تقسیم می شود :
۱ـ فلز بر : كه دارای دندانه های ریز و پشت سرهم می باشد عموماً برای برش فلزات مانند مس و برنج بكار می رود در معرق چوب برای برش صدف ـ خاتم … و گاهی برش های ظریف مو مورد استفاده قرار می گیرد.

۲ـ چوب بر : به آن تیغ اره مویی پا ملخی هم گفته می شود و دندانه های آن به صورت زوج می باشد. عموماً‌ برای برش چوب ها ـ صدف مصنوعی ـ فیبر مصنوعی مورد استفاده قرار می گیرد.
۳ـ گردبر : در دو نوع وجود دارد :
حالت اول : یك تیغ اره مویی فلز بر است كه تابیده به دور خود می باشد.
حالت دوم : یك تیغ اره مویی است كه دورتادور آن حالت الماسی دارد
۱۲- اچار مشتی:
آچاری كه اصطلاحا مشتی نامیده می‌شود برای باز و بستن كمان اره استفاده می‌شود می‌تواند از جنس چوب و فلز و جدیدا از پلاستیكی آن نیز موجود می‌باشد
۱۳- موم زنبور عسل :
در هنگام برش تیغ اره مویی گرم شده و امكان دارد به علت زیاد گرم شدن بشكند .به همین جهت موم زنبور عسل یا صابون برای سرد كردن و روان برش زدن تیغ بكار می رود.
۱۴- تیزك :
تیغه ای فولادی به ابعاد ۱۰×۲ با لبه تیزی در روش دوبل برای جدا كردن قالب از چوب اصلی بكار می رود. در ضمن از تیغ موكت بری نیز برای این كار استفاده می شود.
۱۵- تیغ جراحی یا موكت بری :
در روش استفاده از الگوی كاغذ , طرح را با استفاده از این ابزار از هم جدا می كنیم . رجوع شود به اجرای معرق .
۱۶- مشتی آچار:
برای باز و بسته كردن پیچ خروسك وتعویض تیغه بكارمی رود.
۱۷- اره دست:
همان اره معمولی با دسته چوبی است كه تیغه های متفاوت دارد و برای بریدن قطعه های بزرگ چوبی به كار می رود.
۱۸- پرس برقی:
دستگاهی است برقی، شامل چهار ستون آهنی كه سه صفحه متحرك مستطیل شكل از چهار زاویه، به ستون ها متصل شده است و در قسمت بالای این چهار ستون حجم مكعب مستطیل آهنی قرار دارد كه موتور و دستگاه گرم كننده در این قسمت جای گرفته است و با روشن كردن آن در ضمن حركت صفحات، گرما به وسیله ی سیمی كه به هر یك از صفحه های مستطیل شكل متصل شده است انتقال می یابد.
حركت صفحه های یاد شده از طریق چهارستون آهنی است كه به عنوان اهرم برقی كار می كند و از طریق پایین به بالاست و در انتهای كار به مكعب فلزی دستگاه می رسد. در این حالت تمام صفحه های به هم متصل شده و شیء مورد نظر كه میان آنها قرار دارد، تحت فشار و گرما قرار می گیرد. این دستگاه در سه اندازه ” كوچك، متوسط و بزرگ ” وجود دارد و میزان گرمای مورد نیاز برای برش دادن اشیاء معرق كاری شده ۱۵۰ درجه سانتیگراد است .
۱۹- پرس دستی (پیچ دستی):
وسیله ای است فلزی، شامل خط كشی قطور به طول ۲۵ الی ۵۰ سانتی متر كه در قطعه ی فلز به صورت افقی، یكی ثابت در انتهای خط كش و دیگری كه اهرم نامیده می شود در بالای آن به صورت متحرك ، قرار گرفته است.
پیچی كه یك دسته چوبی دارد در ابتدای اهرم متحرك نصب شده است. این وسیله برای ثابت نگهداشتن اشیاء و تحت فشار قرار دادن (پرس كردن) قطعه های كوچك معرق شده به كار می رود.
۲۰- چكش:
همان چكش معمولی است كه مورد استفاده عموم است و برای كوبیدن میخ به كار می رود. در معرق نوع ۱۰۰ گرمی آن استفاده می شود.
۲۱- سوهان تخت:
سوهانی است به طول ۴۵ سانتی متر كه ۳۵ سانتی متر آن به پهنای ۵/۳ سانتی متر از دو طرف مضرّس است و یك سانتی متر باقی مانده در انتها باریك می شود، در موقع كار به عنوان دستگیره مورد استفاده قرار می گیرد.
۲۲ – سوهان چوب ساب:
تیغه ای فلزی به طول ۳۰ سانتی متر كه دسته ای پلاستیكی به آن متصل است. این وسیله برای صیقل دادن سطح شیء معرق شده ای به كار می رود كه در آن صدف یا عاج وجود نداشته باشد.
۲۳- رنده ی دستی:
شامل صفحه ای مستطیل شكل است كه عرض های آن با قوس منحنی به طرف خارج متمایل شده است. در قسمت زیرین، این صفحه با فاصله ۵/۶ سانتی متر از یك طرف لبه ی قوس دار شكافی به طول ۵ سانتی متر و عرض نیم سانتی متر وجود دارد كه محل قرار گرفتن تیغه ی رنده است.در دو عرض این صفحه در قسمت روی آن دو دسته چوبی كوچك به دو شكل متفاوت نصب شده كه یكی از آنها كروی شكل است و بر روی پایه ای به طول ۶ سانتی متر قرار گرفته و دیگری تركیب چكمه ای را به طول ۱۱ سانتی متر دارد كه به صورت معكوس در جای خود نصب شده است.
در میان این صفحه ابتدا تیغه رنده به طول ۵/۱۵ و عرض ۶ سانتی متر و سپس تیغه كمك رنده به طول ۵/۱۳ سانتی متر با همان عرض قرار گرفته است و به وسیله یك صفحه فلزی براق به نام گیره تیغه، به روی سطح از یك قطعه چدنی سیاه، كه به عنوان پایه محسوب می شود نصب شده است و در زیر پایه ی چدنی پیچی قرار دارد كه به وسیله شل و سفت كردن آن فنر تیغه آزاد شده و می توان آن را به طرف بالا و پایین حركت داد.
لازم به یادآوری است كه در بالای پایه چدنی یك اهرم فلزی باریك به طول شش سانتی متر قرار دارد كه با حركت آن به طرف راست یا چپ تیغه به همان سمت كمی پایین تر از طرف دیگر قرار می گیرد.
از این رنده برای صاف كردن سطوح ناهمواره استفاده می شود.

۲۴ – سنگ نفت:
قطعه سنگ سیاه رنگی است كه در میان قالبی از چوب جای گرفته است و برای تیز كردن تیزك از آن استفاده می شود.

این سنگ دارای دو سطح دندانه دار زبر و نرم است كه ابتدا نوك تیزك را به وسیله دندانه های درشت تراش داده و سپس با دندانه های ریز صیقل می دهند . سنگ نفت را همیشه در مقداری از نفت نگهداری می كنند تا مقداری از چربی نفت در آن نفوذ كند و فقط به هنگام استفاده آن را از نفت خارج می سازند.
۲۵ – گازانبر:
وسیله ای است فلزی شامل دو دسته و دو لبه ی قوس دار كه دسته های آن با فاصله ای معین قرار گرفته و به تدریج به هم نزدیك می شوند تا در نقطه ای به یكدیگر متصل شوند و دو لبه قوس دار آن به بالای این مقطع اتصال یافته كه در هنگام بسته بودن، تركیب دایره ای به خود می گیرد. این وسیله در شماره های مختلف وجود دارد كه در معرق، از شماره ۶ آن استفاده می شود. از این وسیله برای بیرون آوردن میخ از محلی كه چوب ها را موقتاً به هم متصل كرده است استفاده می كنند.
۲۶- خط كش ال:
خط كشی است فلزی به طول ۵۰ سانتی متر كه در انتها به یك فلز قطور صاف به طول ۵/۱۳ سانتی متر متصل شده كه با خط كش تشكیل زاویه ی قائمه را می دهد.
گونیایی با خط كش چوبی به طول ۱۰۰ سانتی متر وجود دارد كه از آن برای صاف كردن لبه های ناصاف شیء معرق شده استفاده می شود.
۲۷- لیسه:
قطعه فلزی است مستطیل شكل به صخامت یك میلی متر كه قابلیت انعطاف بسیار دارد و برای جمع آوری براده ی چوب از سطح كار و همچنین پرداخت آن مورد استفاده قرار می گیرد.
۲۸ – ماشین پرداخت:
دستگاهی است به طول ۴۵ سانتی متر كه از سه قسمت: دسته، بدنه و صفحات پرداخت كننده تشكیل شده است.
الف – دسته: این قسمت خود دارای دو دسته است :
۱- دسته ای به طول ۱۸ سانتی متر كه در انتهای بدنه قرار گرفته و سیم برق به آن متصل می شود محل قرار گرفتن دست راست است.
۲- دسته ای به طول ۱۲ سانتی متر كه در طرف راست بالای بدنه قرار گرفته و محل قرار گرفتن دست چپ است. بر روی این دسته ها پوشش عایقی از جنس پلاستیك وجود دارد.
ب – بدنه : این قسمت از دستگاه به طول ۲۸ سانتی متر است كه ۱۸ سانتی متر آن تركیبی تقریباً استوانه ای شكل دارد و موتور برقی در میان آن جای گرفته است. در قسمت بالای بدنه حجم نیمكره مانندی به قطر ۱۰ سانتی متر قرار دارد كه صفحات پرداخت كننده به وسیله پیچی كه در مركز نیمكره مسطح قرار دارد متصل می شود.
ج – صفحات پرداخت:
صفحات پرداخت كننده در سه نوع متفاوت به كار برده می شود:
۱- صفحه سنگ سمباده: صفحه ای دایره شكل به قطر ۱۸ سانتی متر كه میان آن دایره ای به قطر ۲ سانتی متر خالی است كه محل قرار دادن مهره ی پیچ متصل كننده به بدنه است. ضخامت این صفحه ۲ سانتی متر است كه شامل یك صفحه فلزی باریك و یك لایه ابر فشرده به ضخامت ۵/۱ سانتی متر است.
۲- صفحه پوست بره ای: پوست بره ی دباغی شده دایره شكلی است به قطر ۱۸ سانتی متر كه كناره ای پارچه ای دارد. این صفحه بر روی صفحه سنگ سمباده قرار می گیرد و به وسیله یك بند، كناره پارچه ای را در زیر سنگ سمباده جمع كرده و محكم می كند.
۳- صفحه پرداخت: صفحه ای است دایره شكل از جنس نمد و به قطر ۱۸ و ضخامت ۵/۲ سانتی متر و دایره ای میان تهی به قطر ۵/۴ سانتی متر در مركز آن قرار دارد كه محل قرار گرفتن مهره پیچ متصل كننده به بدنه است. از این وسیله برای پرداختن اولیه شی معرق شده استفاده می كنند.
۲۹ – مته دستی:
وسیله ای است به طول ۳۰ سانتی متر كه شامل: سر مته، بدنه و دسته است:
الف – سرمته: تركیب تقریباً بیضی شكلی ، به بلندی ۵ سانتی متر دارد كه میله ی مته در میان سوراخی كه در یك طرف آن وجود دارد قرار می گیرد.
ب – بدنه:یك قطعه فلز مستطیل شكل به طول ۱۲ و عرض ۲ سانتی متر است كه چرخ دنده ای به قطر ۸ سانتی متر به آن متصل است و به وسیله دسته كوچك چوبی كه به اهرمی به طول ۴ سانتی متر اتصال دارد به حركت در می آید.
ج – دسته: در انتهای بدنه، دسته ای چوبی به طول ۱۳ سانتی متر قرار دارد .
شیوه استفاده از این وسیله بدین ترتیب است كه ابتدا سر مته را به طور عمودی بر روی كار قرار داده و به وسیله چرخانیدن دسته چرخ دنده مته را به حركت درآورند تا محل مورد نظر را سوراخ كند.
۳۰- مداد و متر:
از مداد برای علامت گذاری و از متر برای اندازه گیری استفاده می شود.
۳۱- مغار لیسه تیز كن:
سوهانی است سه پهلو كه هر سه بـَر ِ آن تراش داده شده است و برای تیز كردن لبه های لیسه به كار می رود.

تكنیكهای معرق كاری

معرق نازك كاری

این شیوه از معرق كه هم اكنون در استانهای غربی كشور مثل كردستان، كرمانشاه و آذربایجان غربیاز رواج بیشتری برخوردار است و بیشتر بر روی جعبه و قاب عكس و نظایر اینها كار می‌شود. در این شیوه معمولا جدول بندیها و حاشیه‌های موازی یا هندسی زیادی وجود دارد و در متن، طرحهای سنتی و بخصوص شطرنجی اجرا می‌كنند.
در این شیوه در لبه های تیز وسیله كاربردی مورد نظر قطعاتی هندسی به صورت مربع، مستطیل، متوازی الاضلاع و لوزی به صورت تكرار شونده نصب می‌كنند كه اصطلاحا به آن “دندان موشی” و “جودك” گویند، البته این شیوه گاهی با منبت سنتی و مشبك همراه است. در این سبك گاهی به هنگام اجرای معرق، دور هر كدام از قطعات معرق را یك یا چند لایه روكش می‌چسبانند، كه این لایه‌ها بعد از نصب قطعه و پرداخت به صورت یك خط محیطی در دور قطعات دیده می‌شود.
ضخامت قطعات معرق به كار رفته در این شیوه كمتر از معرق معمولی یا به عبارتی كمتر از ۳ میلیمتر ( حدود ۱ تا ۳ میلیمتر ) است. به همین دلیل به آن نازك كاری می‌گویند. دقت و نظم هندسی و زوایای دقیق در برش قطعات و چسباندن صحیح لازمه كیفیت فنی این سبك می‌باشد. از نظر هندسی سعی می‌شود در این شیوه از رنگ‌های محدودتری استفاده شود تا ریزه كاری‌ها به خوبی خود را نشان دهند.

معرق زمینه پلی استر

این نوع معرق به همراه یافتن تركیب خمیر مشكی به وجود آمد و ساده‌تر شدن روند كار به جهت بی‌نیاز شدن از برش زمینه موجب شد رواج چشم گیری پیدا كند، تا جایی كه امروزه تعداد زیادی از این گونه آثار در دسترس كاربران قرار داده می‌شود. در حال حاضر در میان تابلوهای عرضه شده به بازار تابلو ها سهم بیشتری را به خود اختصاص داده‌اند.
در این نوع معرق، پس از اتمام برش طرح مورد نظر بوسیله چوبها به استثنا زمینه، قطعات معرق شده بالاتر از سطح زیر كار می‌باشند، بنابراین زمینه با رنگ پلی استر به رنگ دلخواه پر می‌شود تا همسطح نقوش معرق شده شود. زمینه رنگ می‌تواند مشكی، رنگی و یا حتی بصورت ابر و باد بوسیله رنگهای مختلف باشد.
در این شیوه رنگ كاری اهمیت فراوانی داشته چرا كه كمترین سهل انگاری در شرایط محیطی (كم یا زیاد بودن دمای محیط) و مواد رنگی (عنوان مواد افزودنی و هارد نر به كار رفته) به كار رفته موجب از بین رفتن اثر و آسیب دیدگی آن می‌گردد كه شرح آن در بخش آسیب شناسی معرق آمده است.
این شیوه در دو نوع زمینه مشكی و ابروباد اجرا می‌گردد كه تنها تفاوت آن در بكارگیری رنگ مورداستفاده خمیر پلی استر است.

معرق زمینه چوب

برای اجرای معرق روی مبلمان هنرمندان اغلب شیوه زمینه چوب را ترجیح می‌دهند، زیرا استفاده از این شیوه باعث می‌شود كه ناحیه معرق شده با سایر نواحی چوبی مبلمان هماهنگ باشد.
۱. معرق زمینه چوب ساده:
معرق زمینه چوب ساده قدیمی‌ترین نوع معرق بوده كه از شیوه جایگزینی به حالت امروزی خود درآمده است و هنرمند تمام سطح كار حتی زمینه را با بكارگیری مناسب چوبها می‌پوشاند. آنچه در این بخش بسیار اهمیت دارد دقت در درز كردن چوبهای زمینه با یكدیگر می‌باشد تا اثر هنری را از جلوه خارج نسازد.
این گونه معرق صورتهای مختلفی دارد:
الف ـ زمینه چوب یك تكه است (جایگزینی): كه در این شیوه، قطعات معرق در محلهای خالی ایجاد شده روی زمینه چوب جای داده می‌شود و به شیوه هندی معروف مى‌باشد.
ب ـ زمینه بصورت ورقهای چوب: در این شیوه، زمینه كار بوسیله درز شدن ورقهای چوب به یكدیگر در اطراف طرح ایجاد می‌گردد.
ج ـ زمینه نیز دارای موضوع است كه همانند طرح اصلی، با تونالیته های مختلف چوب ایجاد مى‌گردد.
۲ . معرق تفكیك رنگ:
این شیوه، كه امروزه بیشتر در میان هنرمندان آكادمیك رواج دارد، تقسیم‌بندی برشهای چوب و انتخاب تونالیته‌های چوب بر اساس قوانین نقاشی و تفكیك تونالیته رنگها صورت می‌گیرد. بدین صورت كه ریزترین سایه روشنها و تونالیته‌های رنگی طرح مورد نظر بوسیله انتخاب مناسب رنگهای مختلف چوب و برش آنها ایجاد می‌گردد و در نهایت یك اثر رئال با پرداختن به تمام جزئیات پدید می‌آید.
در این شیوه چنانچه كوچكترین اشتباهی در انتخاب تونالیته‌های رنگی چوب ایجاد گردد از ارزش هنری اثر می‌كاهد. لذا آشنایی با مبانی رنگ، سواد بصری در ایجاد اثر به این شیوه محسوس می‌باشد.
معرق مشبك، معرق منبت و معرق خاتم انواعی از معرق بوده كه در تلفیق با هنرهای دیگر بوجود می‌آید، كه به توضیح مختصری از آنها می‌پردازیم:
۱. معرق مشبك: در این شیوه، زمینه كار بدست آمده از مشبك با قطعات معرق پر می‌شود.
۲. معرق منبت: در این شیوه، تكه‌های برش خورده طرح معرق، بوسیله سوهان و مغار فرم داده می‌شود. حتی این شیوه می‌تواند در معرق های چند پلانه نیز انجام گرفته و طرح برجسته تری را ارائه نماید.
۳. معرق گره: در این شیوه، طرح گره بوسیله تنالیته‌های مختلف چوب معرق كاری می‌گردد. گاه نیز به سلیقه هنرمند ممكن است با منبت كاری نیز تلفیق شده و بوسیله مغار و سوهان لبه‌های آن فرم داده شود.
۴. معرق خاتم: در این شیوه از برش ورقهای خاتم در برخی قسمتهای معرق كاری استفاده می‌شود. نكته قابل توجه در این قسمت آن است كه برش ورقهای خاتم باید بصورت ساندویچ انجام گیرد، بدین صورت كه تكه ای سه لایی بر روی آن چسبانده و عمل برش ایجاد گردد. پس از اتمام برش، می‌توان سه لایی را از ورق خاتم جدا نمود. چرا كه با استفاده از این روش می‌توان از ریزش دانه‌های فلز موجود در ورق خاتم به هنگام برش، جلوگیری كرد.

مراحل ساخت معرق

۱- انتخاب طرح و آماده نمودن آن در ابعاد و اندازه دلخواه.
۲- چسباندن طرح با استفاده از یك لایه نازك چسب مایع بر روی تخته سه لایی.
۳- خرد نمودن الگو به وسیله كمان اره به قسمت‌های كوچك‌تر و اتصال الگوهای خرد شده بوسیله میخ سایه بر روی زیركار مناسب.
۴- انتخاب چوب‌های مختلف از نظر رنگ، بافت و نقش برای استفاده در تابلو و جایگزینی با الگو ها.
۵- اتصال الگوها بر روی چوب مورد نظر بوسیله میخ یا چسب چوب.
۶- دور بری چوب بوسیله كمان اره مطابق الگو.
۷- جایگزین نمودن قطعات چوب به جای الگوها بر روی زیركار و چسباندن آن بوسیله چسب چوب بر روی تابلو.
۸- پوشش درزها و خطوط اره و پستی و بلندی‌ها با استفاده از لایه‌ای از پلی‌استر پس از تكمیل تابلو.
۹- برطرف نمودن پستی و بلندی ها و هم سطح نمودن تابلو با استفاده از سمباده‌های زبر و نرم.
۱۰- پوشش محافظ مناسب با نوع طرح با استفاده از لایه نازكی از انواع پلی استر، سیلر و كیلر و غیره، بنا به سلیقه و تكنیك معرق كار.