موزه حمام چهارفصل در شهر تاریخی اراك می باشد .موزه‌ها در معرفی فرهنگ، آداب و رسوم و شیوه زندگی نیاكان ما نقش بسزایی دارند.در استان مركزی ۶ موزه مردم شناسی وجود دارد كه قدیمی‌ترین آنها، موزه چهارفصل اراك است.موزه مفاخر و موزه صنایع دستی حسن پور از دیگر موزه های شهر اراك می باشد .حمام تاریخی یا گنجینه چهار فصل اراك، یكی از جلوه‌های اصیل هنر معماری ایران در استان مركزی است كه در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.حمام چهار فصل در عهد قاجاریه به همت حاج محمدابراهیم خوانساری بنا و اكنون به گنجینه تبدیل شده است.این حمام از گرمخانه، سربینه (رختكن)، حجره‌های متعدد، حمام‌های زنانه، مردانه و اقلیت‌های مذهبی تشكیل شده است.این حمام به دلیل تزئین سربینه آن با كاشی‌های زیبا و رنگارنگ چهار فصل سال – چهار فصل نامیده می‌شود.
بنای موزه حمام چهارفصل اراك یكی از زیباترین آثار معماری و كاشی‌كاری ایران در قرون اخیر است و به واسطه‌ی تزئینات منحصربه‌فرد آن، یكی از نمونه‌های بی‌نظیر معماری ایرانی به شمار می‌رود. در باب انگیزه‌ی ساخت حمام نقل شده است كه به بركت آرامش نسبی دوره ناصری، سلطان‌آباد یا اراك از رونق اقتصادی خوبی برخوردار شده بود و حاكمان محلی، به خصوص برادر امیركبیر (میرزا حسن‌خان)، مستوفی‌الممالك و نمایندگان او با رعایا و مردم خوش‌رفتاری می‌كردند. این مسئله سبب شده بود ۸۵ خانوار یهودی از سنجان و روستاهای اطراف به سلطان‌آباد (اراك) مهاجرت كنند.
آنها در شمال‌شرقی گذر سپهداری در ضلع شرقی خیابان محسنی ساكن شدند. این گروه، از تأسیسات و امكانات شهری برخوردار بودند، اما حمام نداشتند. بزرگان اقلیت‌ها به مراجع و علمای شهر رجوع كرده و خواستار حل این مشكل شدند. حاج محمدابراهیم خوانساری، از بزرگان آن روز شهر، برای حل این مشكل پیشقدم شد تا حمامی بسازد كه همه مردم و اقلیت‌ها با رعایت مسائل شرعی به آسانی از آن استفاده كنند. وی دستور داد در مقابل قلعه‌ی شخصی وی حمامی بسازند. به این ترتیب ساختمان حمام پس از شكل‌گیری شهر اراك در حدود ۱۰۰ سال پیش و در زمان حكومت احمدشاه قاجار توسط محمد ابراهیم خوانساری بنا شد. این بنا در خلال سال‌های ۱۲۹۲ تا ۱۲۹۴ و طی حدود ۳۸ ماه احداث شد. این حمام تنها حمام كشور است كه در آن، قسمتی مجزا برای اقلیت‌های مذهبی وجود دارد.
این اثر ارزشمند در تاریخ ۱۰/۸/۱۳۵۶ به شماره‌ی ۱۳۳۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۷۳ پس از اتمام عملیات مرمت و بازسازی، به‌عنوان موزه‌ی باستان‌شناسی و مردم‌شناسی اراك بازگشایی شد و هم‌اكنون پذیرای بسیاری از هنردوستان و گردشگران است.
وجه تسمیه
نام چهارفصل برگرفته از تابلوهای كاشی‌كاری شده در چهار جهت حمام در بخش سربینه‌ی مردانه است كه بنا بر شرایط مختلف فصول سال (فصل‌های چهارگانه) به تصویر كشیده شده است. روی این كاشی‌های لعاب‌دار، نقوشی از مناظر طبیعی، شكارگاه و… دیده می‌شود.
موقعیت موزه
بنای موزه حمام چهارفصل اراك در ضلع شرقی خیابان شهید دكتر بهشتی قرار دارد و در مجموع دارای چهار در است كه دو راه از طریق خیابان اصلی شهید بهشتی و دو راه دیگر از طریق محله‌ی شهرداری در شمال و محله‌ی مسجد حاج محمدابراهیم در جنوب به این حمام دسترسی دارند.
ویژگی‌های معماری بنا
موزه حمام چهارفصل اراك حدود ۱۶۰۰ مترمربع مساحت داشته و از چهار بخش مجزای مردانه، زنانه، حمام ویژه‌ی اقلیت‌های دینی و حمام خصوصی تشكیل شده است و بزرگ‌ترین حمام ایران شناخته می‌شود.آب مورد نیاز حمام از آب جاری قنات تأمین می‌شده و به لحاظ تأمین آب و همچنین حفظ گرما و حرارت، كف حمام حدود ۳ تا ۳/۵ متر از كف خیابان پایین‌تر ساخته شده است كه اختلاف سطح برای جلوگیری از تغییر دمای متعارف و متناسب در درون حمام و نیز ایجاد تعادل بین هوای برودتی و حرارتی به گونه‌ای كه افراد هنگام ورود و خروج در معرض تغییر ناگهانی هوا قرار نگیرند، ایجاد شده است.حمام از بخش‌های دالان ورودی، سربینه‌ی مردانه، زنانه و اقلیت‌ها، گرم‌خانه‌ی خصوصی و عمومی، هشتی‌های ارتباطی، خزینه، تون، آب‌انبار و سایر بخش‌های مرتبط تشكیل شده است.
بخش عمده‌ی تزئینات در این حمام را كاشی هفت رنگی، كاشی معرق و كاشی معقلی تشكیل می‌دهد كه بسیار زیبا و هنرمندانه اجرا شده و دارای نقوش بسیار زیبای انسانی، حیوانی و گیاهی با كاشی‌های خشتی و قالبی و فتیله‌ای با نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی و نقوش هندسی و گردان است. این نقوش شامل پیچك‌ها، گل و بوته و غنچه و برگ و برگچه است و نقوش انسانی مركب از نقش سربازانی با پوشاك دوره‌ی قاجار است. رنگ‌های به كار رفته در كاشی‌ها بیشتر زرد، لاجوردی، فیروزه‌ای، سفید، سبز، خاكستری، قرمز و نارنجی است.كف حمام نیز با سنگ‌های سیاه، ملات آهك و ساروج كف‌سازی شده است. حوضی صلیبی‌شكل در كف سربینه قرار گرفته كه با سنگ سیاه ساخته شده و به منظور پاشویی افرادی كه از حمام گرم بیرون می‌آیند مورد استفاده قرار می‌گرفت.
سربینه دارای چهار سكو است كه هر كدام از آنها از یك طرف به گرمخانه و از طرف دیگر و با پله‌هایی قوس‌دار به خیابان می‌رسند. یك ورقه‌ی مسی به صورت یكپارچه كف خزینه‌ی اصلی آب گرم را فرا گرفته و در زیر آن نیز گلخن حمام واقع شده است. گلخن با هیزم و بوته‌های “وَرَك” سوزانده می‌شده و آب گرم و سرد با توجه به قانون ظروف مرتبطه به وسیله تنبوشه‌های سفالی به تمام نقاط حمام می‌رسید. قرار گرفتن مخزن‌های بزرگ ذخیره‌ی آب، گلخن و انبارهای سوخت در وسط این بنا باعث شده كه همه‌ی گرمابه‌ها به راحتی امكان استفاده از آن را داشته باشند.
سربینه‌ی مردانه
پلان سربینه‌ی حمام به شكل هشت‌ضلعی نامنظم است كه چهار ضلع آن بزرگ و چهار ضلع دیگر كوچك‌تر است. پی بنا در عمق هفت‌و‌نیم متر با استفاده از مصالح سنگ سیاه و گل آهك ساخته شده و قطر دیوارهای اصلی آن از سطح زمین تا سقف بین ۵۰ تا ۸۰ سانتی‌متر است. سربینه حمام به هشت رواق، صحن و رختكن به شكل قرینه تقسیم و تناسب طول و عرض و ارتفاع در آن رعایت شده است.این سربینه با كاشی‌های هفت رنگ و با طرح‌های متنوع تزئین و تمام سطوح داخلی آن نیز با كاشی و طرح‌های اسلیمی و ختایی مزین شده است. گنبد اصلی سربینه روی هشت ستون اصلی قرار دارد و این ستون‌ها نیز به شكل هنرمندانه‌ای كاشی‌كاری شده و دارای پیچك‌های بسیار زیبایی هستند. از دیگر ویژگی‌های معماری سربینه علاوه بر قرینه‌سازی و رسم‌بندی‌های آن، كاشی‌كاری‌های قالبی و پیچكی است و تمام سطح سربینه‌ی مردانه به وسیله‌ی همین كاشی‌ها تزئین شده است. طرح‌های اسلیمی نظیر گل و بوته، درختان سرو، صنوبر و انگور و نیز منظره‌های طبیعی مثل چشمه‌های آب، رودخانه و گیاهان وحشی كه در میان آنها پرندگانی مثل كبوتر و قرقاول در حالت نشسته یا در حال پرواز دیده می‌شوند از جمله نقوش زیبای كاشی‌كاری این حمام است.
سربینه‌ی زنانه
یكی از زیباترین بخش‌های این حمام، قسمت سربینه‌ی زنانه است كه گنبد آن بدون بر پاداشتن ستون بنا شده است و این مسئله از نظر معماری با توجه به امكانات كم آن دوران قابل توجه است. حمام زنانه و بخش اقیلت‌های مذهبی یا خصوصی دارای یك سربینه‌ی زنانه است، اما گرمخانه آن دارای بخش خصوص و عمومی است كه شاید بتوان گفت در نوع خود بی‌نظیر است. سقف تمامی بخش‌های حمام دارای سقف به طرح «گنبد طاقی» است كه با آجر، ملات، گچ و آهك ساخته شده است.
هم اكنون از مساحت حدود ۱۶ هزار متری بنا، حدود ۵ هزار متر آن شامل سربینه‌ی مردانه و گرمخانه، رختكن و هشتی بین گرمخانه و رختكن به موزه اختصاص یافته است و اشیاء بسیار مهمی متعلق به دوره‌های مختلف قبل و بعد از اسلام در آن نگهداری می‌شود.انواع تنگ‌های سفالی، كاسه، خمره، قدح، پیمانه، انواع مجسمه، آفتابه و لگن، سنگ‌نوشته و ابزار آلات كشاورزی و دفاعی در این موزه نگهداری می‌شود. محراب تاریخی و با ارزش مسجد جامع ساوه كه از آثار منحصربه‌فرد معماری و گچ‌بری دوره‌ی سلجوقیان است در این محل نگهداری می‌شود.
در حال حاضر اشیایی باستانی متفاوتی از دوران پیش از اسلام و پس از اسلام مانند سكه‌های دوره‌های مختلف تاریخی، عقدنامه‌های دوره‌ی قاجار، كتاب‌ها و نسخه‌های خطی، ظروف مسی و قلم‌زنی، خمره‌های سفالی، لوازم ریسندگی، اسباب قدیمی حمام، ده‌ها پیكره مربوط به مردم‌شناسی در این حمام نگهداری می شود. اشیای به دست آمده از كاوش‌های منطقه‌ی باستانی زلف‌آباد فراهان نیز در این موزه به نمایش درآمده‌اند.
بخش باستان‌شناسی
در این بخش كه بیشتر در گرم‌خانه‌ی مردانه و تون و هشتی‌های ارتباطی ایجاد شده است، آثاری از قبیل ظروف سفالی، شیشه‌ای، آثار مفرغی هزاره‌ی اول ق .م، سكه‌های تاریخی و… به نمایش در آمده است.
بخش مردم‌شناسی
این بخش بیشتر در سربینه‌های مردانه و زنانه تشكیل شده و در آن آداب و رسوم مربوط به مراسم مختلف، پوشش‌های سنتی به همراه لوازم مربوط به استحمام در دوره‌های گذشته نمایش داده شده است.
