مسجد جامع دزك در روستای دزك در ۳ كیلومتری شرق سراوان واقع شده است. زمان ساخت مسجد مشخص نیست. احتمال داده می شود كه این مسجد به زمان دوران صفویه تعلق داشته باشد. مصالح به كار رفته در دیوار ها و ستون ها از خشت وچینه. و پوشش سقف از فرآورده های نخل و خرما و گز و كنار است. ابعاد مسجد ۵/۷۳ در ۴۲ متر و در امتداد شرقی و غربی قرار گرفته و شامل دو شبستان تابستانی و زمستانی است. ستون های آن تا حدودی شبیه ستون های مسجد تاریخانه دامغان می باشد. از ویژگی های این بنا علاوه بر نوع تاقچه های تزئینی و مقرنس های ویژه وجود چله خانه ای برای معتكفین و عابدین در زیر زمین است.
یكی از اركان مهم تكوین هویت اجتماعی و ماهیت فرهنگی هر قوم و ملتی تاریخ مكتوب آنان می‌باشد. قوم بلوچ نیز با آنكه فراز و نشیب‌های تاریخی زیادی را در طول زمان به خود دیده، متأسفانه تاریخ مدون و مشخصی از خود به جای نگذاشته، كه خود معلول شرایط اجتماعی، فرهنگی و موقعیت جغرافیایی خاص منطقه است. با تلاش تحصیلكردگان دانشگاهی بلوچ در دوره معاصر خیزش چشمگیری در رابطه با این مهم به چشم می‌خورد، كه جای بسی امیدواری است. این مهم محقق را برآن داشت تا خدمتی هرچند كوچك را در رابطه با شناساندن یكی از آثار باستانی مهم منطقه (مسجد جامع دزك) بردارد، كه فی الواقع تاریخچه عظیمی را در حیات خود جای داده است. همچنین شروعی باشد برای محققان و پژوهشگران تا به شیوه هرچه علمی‌تر و تخصصی‌تر به بررسی آن بپردازند و از مرگ تاریخی آن جلوگیری كنند.
با ورود مسلمانان به ایران و وارد شدن تمامی ارزشهای راستین الهی به این مرز و بوم، تار و پود جامعه طبقاتی ساسانی یكباره بهم ریخت و طرحی نو برای زندگی و حیات آدمیان پی ریزی شد. جامعه متفرق ایرانی كه نتیجه منطقی اختلافات ادیان جاهلی بوده است با پیام جدیدی كه ارتش اسلام از سرزمین رسول خدا (ص) برای آنها به ارمغان آورد به ندای فطرت خداپرستانه انسانی خویش گوش فرا می‌دهد و پس از مدت كمی جامعه ایرانی به دین جدید روی می‌آورد.
در این میان تاریخ دوره اسلامی كه با گرویدن ساكنان منطقه به اسلام در دوره عباسیان (ابن حوقل، ۲۷۰ و اصطخری، ۹۸ به نقل از دانشنامه جهان اسلام) و ترك دین و آئین قبلی خود (به گفته جان محمد در میراث فرهنگی بلوچ) زرتشت و گبری یا مجوسی بوده، احتیاج به فضاهای عبادی سیاسی نماز جماعت و جمعه مسلمانان را واداشت تا به ساختن اولین مساجد در ایران اسلامی اقدام كنند. اقدام به ساخت عبادتگاه (مسجد) در مهمترین شهرها و وادیها نمودند. شهر دزك در این میان بنا بر اهمیت فوق‌العاده‌ای كه از نظر نظامی، سیاسی، اقتصادی و كشاورزی داشته به گونه‌ای كه از آباد‌ترین مناطق بلوچستان به شمار می‌رفته علاوه بر آن از رونق زیادی در زمینه تجارت و صنایع نساجی، آهنگری و همچنین زعامت سیاسی برخوردار بوده است، مفتخر به مسجد جامع می‌شود. بنای مسجد را به فردی به نام (بابا حاجی دزكی و فرزندش شیخ اویس) كه از اهالی روستایی به نام (هیتوك) كه در چند كیلومتری این شهر ساكن بوده‌اند. نسبت می‌دهند.
مسجد به سبك خراسانی و با نقشه‌ای مشابه مساجدی نظیر (مسجد تاریخانه دامغان)، (مسجد جامع فهرج) كه در قرون اولیه در ایران ساخته شده‌اند؛ یعنی ساختمانی كه متشكل از یك حیاط احاطه شده از رواقهای سرپوشیده است، بنا شده است كه متشكل از دو شبستان تابستانی و زمستانی دو چله‌خانه، هجره، كتابخانه، می‌باشد. تا قبل از سال ۱۳۰۷ تنها مسجد جامع شهرستان سراوان بوده است، كه از اقصی نقاط سراوان برای ادای نماز جمعه به دزك می‌آمده‌اند.
واژگان كلیدی: مسجد جامع دزك، معماری خراسانی، دزك، معماری قرون اولیه اسلامی، بلوچستان
مبانی نظری تحقیق:
سبك خراسانی:
سبك خراسانی اولین سبك معماری اسلامی بوده، چون اولین بناها در خراسان ایجاد شده، لذا به سبك خراسانی معروف است. این سبك در قرون اولین (۱ تا ۴ هجری) رایج بوده و تحت تأثیر پلان و نقشه مساجد عربی با ساختمانی ایرانی (پارتی) با فضای ساده (فاقد تزئینات) بنا، احداث شده‌اند.
در سبك خراسانی پلان و نقشه مساجد عربی و ساختمان بنا ایرانی است.
ویژگی‌های سبك خراسانی:
• پلان مستطیل شكل.
• فضای شبستانی یا چهل ستونی.
• ساده و بی پیرایه (فاقد تزئینات.
• مصالح اولیه خشت خام و آجر.
• فاقد پوشش و تزئینات یا گاهاً پوشش كاهگل.
• استفاده از تك منار منفك با مقطع دایره‌ای در شمال بنا.
• قوس‌های بیضی، تخم‌مرغی، ناری.
شبستان:
قسمتی از مسجدهای بزرگ كه دارای سقف است شبستانها فضاهایی سرپوشیده و دارای ستون‌های یك شكل و موازی‌اند. كه از یك طرف به صحن مسجد راه دارند.
قدمت مسجد:
در هیچ منبع مكتوبی تاریخ ساخت مسجد ذكر نشده، و همچنین به دلیل عدم تحقیق علمی درباره آن هیچ پایگاه علمی قدمت را تعیین نكرده است. اما با توجه به نوع معماری مسجد كه به سبك معماری خراسانی مشهور است، به احتمال زیاد به قرون اولیه اسلام برمی‌گردد.
در سه قرن نخستین حكومت اسلامی در ایران، مساجد به شیوه‌ای بسیار ساده و به پیروی از معماری ساسانی ساخته می‌شدند. زادگاه اولین نمونه‌های معماری اسلامی ایرانی را خراسان می‌دانند، به همین سبب است كه سبك معماری بناهای این دوران (امویان، عباسیان، طاهریان و … )، «خراسانی» نامیده می‌شود.
در این شیوه كه نقشه عمومی بناهای آن از مساجد صدر اسلام اقتباس شده، مساجد به صورت شبستانی یا چهل ستونی ساخته شده‌اند. این رقم، تنها به معنای حضور ستون‌های متعددی است كه گرداگرد حیاط مركزی قرار می‌گیرند و شبستانها یا رواق‌ها را می‌سازند.
قوس‌های به كاررفته در شیوه خراسانی، به صورت بیضی و تخم‌مرغی است كه از نمونه‌های پیشین آن، می‌توان كاخ‌های ساسانی فیروزآباد و طاق كسری اشاره كرد. از مساجد می‌توان به مسجد جامع فهرج و مسجد جامع دامغان اشاره كرد.
سایت یزد فردا به نقل از محمد كریم پیرنیا قدمت مسجد آن را به قرن اول هجری می‌داند. همچنین دكتر مسعود شهیدی در سایت«ایران- ایرانی‌ها» باتوجه به ساخت آن به شیوه شبستانی و نبود هیچگونه تكلف و صنایعی كه بعدها در مساجد مرسوم می‌گردد، قدمت آن را به قرن اول اسلامی نسبت می‌دهد.
از دیگر مساجد ساخته‌شده به سبك خراسانی باقیمانده مسجد جامع دامغان است. آندره گدار ساخت تاریخانه را به اواسط قرن دوم هجری نسبت می‌دهد. همچنین دكتر مظفر بختیار درباره اهمیت آن می‌گوید: این بنا قدیمی‌ترین بنای اسلامی در ایران است و برخی آنرا حلقه پیوند میان معماری ساسانی و اسلامی می‌دانند. (به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی شهرستان دامغان؛ تاریخانه)
با توجه به سبك معماری مسجد جامع دزك كه دقیقاً به سبك خراسانی و مشابه با مسجد جامع دامغان ساخته شده است. می‌توان زمان ساخت مسجد جامع دزك را نیز به دو قرن اول اسلام نسبت داد.
صرف نظر از قسمت شرقی مسجد دزك كه به منظور ساخت مسجد زمستانی، هجره نصب در آهنی در حدود پنجاه سال پیش تخریب شده نقشه سایر قسمت‌های مسجد با مسجد تاریخانه دامغان مشابه می‌باشد. ستون‌های پای فیلی و رواقهای تخم‌مرغی شكل عدم وجود در برای شبستان از تشابهات دیگر این دو بنا است.
همچنین عدم وجود منار (آتشدان) در این دوره از مسجدسازی حكایت از قدمت دیرینه مسجد قبل از رواج منار دارد.
مساجد در قرون اولیه فاقد هرگونه تزئینات، ظرافت‌كاری و تكلفهای قرون بعد می‌باشند كه این مورد در تمامی مساجد مشترك است و اختصاص به مسجد دزك ندارد.
باتوجه به قرائن بالا می‌توان چنین برداشت كرد كه ساخت مسجد دزك حداقل به پایان قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری دوره مرسوم ساخت این نوع مساجد برمی‌گردد.
ساختمان مسجد:
مسجد در زمینی به زیربنای۹۰۰ متر مربع و به شكل مستطیل با ابعاد ۲۵متر در ۳۵متر و با دیوارهایی به عرض۱.۵متر، ارتفاع ۶متر تا ۸متر بر روی ستون‌هایی به قطر ۱.۵متر در مكانی مرتفع و در نزدیكی قنات دزك با فاصله ۳كیلومتر از مركز شهر سراوان بنا شده است. در حال حاضر از دو قسمت شبستان تابستانی در غرب و شبستان زمستانی در شرق دو هجره موصول به هم، و یك چله‌خانه در زیر هجره دوم تشكیل شده است
مصالح مسجد:
از خشت خام برای ساخت بنا و از تنه و ساقه درخت خرما برای پوشاندن سقف آن استفاده شده است.
در چوبی مسجد:
تا چند دهه پیش از در چوبی ساخته شده از درخت گز برای ورود و خروج از مسجد استفاده می‌شده كه آخرین در چوبی مسجد است كه طبق كنده‌كاری روی آن توسط نجاری به نام «دین محمد» در سال ۱۳۱۸ هجری قمری ساخته شده و در حال حاضر در قسمت انتهایی ایوان جنوبی مسجد نگهداری می‌شود.
محراب:
از آنجا كه در مساجد صدر اسلام جای مخصوصی برای محراب مشخص نمی‌كردند، در این مسجد نیز محرابی كه از بیرون مشخص باشد وجود ندارد. اما محرابچه‌ای كوچك در جهت قبله و نزدیك منبر در داخل دیوار كنده‌كاری شده است.
چله خانه:
در هجره دوم مسجد كه در پشت هجره اول و در جنوب شرق مسجد قرار دارد. مسیر پلكانی به سمت پائین به عمق ۴متر به زیرزمینی راه دارد، به اتاقی مدور به ابعاد ۲متر طول ۱.۸متر ارتفاع و ۱.۵متر عرض ختم می‌شود. این اتاق زیرزمینی موسوم به چله‌خانه به منظور عبادت و ریاضت نفس مورد استفاده قرار می‌گرفته كه به مدت چهل روز در آن به عبادت می‌پرداختند و در این مدت جز برای نماز فرض و رفع ضروریات از آن بیرون نمی‌آمدند. و با غذای كم و خواب كوتاه این مدت را سپری می‌كردند.
تغییرات اساسی در مسجد:
الف) تخریب ایوانها و ستون‌های شرقی:
در حدود سال پیش در اثر ترك برداشتن دیوار ناحیه جنوب شرقی نزدیك در و نبود جای كافی برای برگزاری نماز در فصل زمستان در اتاقی كه به همین منظور ساخته شده بود قسمت شرقی و جنوب شرقی مسجد را تخریب و مسجد زمستانی را بنا می‌كنند و حدود چند متر دیگر به منظور تعریض شبستان زمستانی به طول مسجد می‌افزایند. اینكه چرا در ساخت این قسمت از معماری اصلی مسجد پیروی نمی‌كنند می‌تواند به دلایل زیر باشد:
• زمان‌بر و هزینه‌بر بودن معماری قبلی.
• عدم دید درست به طرف منبر به دلیل ضخامت زیاد ستون‌ها.
• رواج نداشتن و گذشتن دوران معماری قبلی.
ب) نصب درهای الومینیومی:
اواخر دوره پهلوی دوم برای محافظت از باد و سرما و همچنین جلوگیری از لانه‌سازی پرندگان كه صحن مسجد را آلوده به فضله می‌كردند، درب‌های آلومینیومی بزرگی در ایوان‌های شبستان تابستانی نصب می‌شود. همچنین دو ورودی باز دوسوی شمالی و جنوبی مسجد با آجر گرفته می‌شود.
ج) موزاییك كف مسجد:
موزاییك‌كاری مسجد نیز مقدم بر نصب درها اما نه با فاصله زمانی زیاد انجام می‌گیرد. قبل از موزاییك كف مسجد از شن ریز پوشیده شده بود.
این مقاله توسط محمدجاسم درزاده تهیه شده و برگرفته از وبلاگ اصلاح وب می باشد .
آدرس :۳ كیلومتری شرق سراوان
