سوغات و صنایع دستی دیار سربداران

بیهق نام دیرینه ناحیه‌ای از خراسان بوده است كه اكنون آن‌ را سبزوار می‌خوانند، سبزوار شهر تاریخ و مهد دانش و فرهنگ و یادآور قیام سربداران است و به همین سبب دیار سربداران می گویند .شاید بتوان گفت یكی از قدیمی ترین شیرینی های مورد استفاده ایرانیان هستند كه سالها و حتی قرن ها قبل از ظهور فن آوری های نوین آشپزی نظیر اجاق گاز و فرهای مدرن امروزی ، اكثر پیشینیان ما در تنورها و اجاق های سنتی منازل خود اقدام به پخت آن می كردند و مردم هر شهر و منطقه ای با توجه به محصولات و فرهنگ خاص خود به آن ها مزه ، طعم و نحوه ی پخت مخصوصی می دادند.

در این میان كلوچه های سنتی سبزوار با طعم و مزه ی متفاوت و دلپذیر خود الحق یكی از محصولات تولیدی خوب این شهر هستند ، كه از دیرباز به عنوان سوغاتی سبزوار شناخته می شوند.و در سرتاسر این شهر چندین كارگاه تولید كلوچه وجود دارد كه هریك نوع خاصی از كلوچه را تولید می كنند . اما در حال حاضرچنانكه گفته شد متأسفانه به نظر می رسد این محصول سنتی و قدیمی سبزوار در كارگاه های شیرینی پزی به صورتی پراكنده و تنها از منظر سوددهی اقتصادی برای صاحبان كارگاه تولید می شود .

سوغات سبزوار بسیار مورد توجه خیلی از ایرانیان و گردشگران خارج كشور قرار گرفته است.مهم ترین سوغات سبزوار كلوچه های زنجبیلی، محصولات كشاورزی مانند تخمه جابونی ( تخمه ژاپنی) و ادویه های سبزواری است.كلوچه ی زنجبیلی یا زنجفیلی سبزوار یكی از مشهور ترین كلوچه ها است.به این كلوچه كلوچه ی سبزواری هم گفته می شود.

اگر ترتیبی داده شود كه همایش هایی به جای كیك و شیرینی های معمول ، و یا حداقل دركنارآنها كلوچه های با كیفیت محلی بین میهمانان عرضه شود ، و در كنار آن بروشورهایی برای معرفی این محصول توزیع گردد و در محل های نزدیك به سالن همایش یك یا چند فروشگاه نیزبرای فروش این كلوچه ها برپا گردد قطعاً می تواند هم به اشاعه ی فرهنگ شهر كمك كند.

صنایع دستی سبزوار

صنایع دستی سبزوار بسیار ارزشمند است زیرا این شهر هنرمندانی ناب را پرورش داده و می دهد.فرقی نمی كند در كجای ایران زندگی میكنیم همه جای ایران هنرمندانی وجود دارند كه برای شهرشان صنایع دستی ارزشمندی را رو نمایی می كنند.
در ادامه با برخی از صنایع دستی سبزوار آشنا خواهیم شد:
قالی بافی
قالی بافی را بیشتر زنان روستا نشین در اطراف سبزوار انجام می دهند.قالی بافی یك هنر ارزشمند در میان سبزواری ها و همچنین ایرانیان است.
گلیم و پلاس بافی
گلیم و پلاس بافی در این شهر بسیار رواج دارد و كارگاه های به خصوصی در این زمینه تدارك دیده اند.

فرت بافی
پیش از این در سبزوار پوشاك زنان و كودكان در كارگاه های پارچه بافی و فرت بافی تهیه می شد.

سبزوار تاریخی بسیار طولانی و غنی دارد و از گذشته به عنوان یك شهر پر رونق در همسایگی استان سمنان و در مسیر زائران امام رضا شناخته می‌شد. بعضی از صنایع دستی این شهر تاریخچه‌ای به اندازه تاریخ بنای این شهر دارند. علاوه بر قالی بافی و گلیم بافی كه در سایر مناطق ایران نیز از قدیم رواج داشته، پلاس بافی و فرت بافی از هنرهای خاص مردم این دیار است. پلاس كه یك نوع گلیم پشمی محسوب می‌شود به عنوان زیرانداز در بسیاری از خانه‌های سبزواری‌ها استفاده می‌شد. این دست بافته‌های رنگارنگ حاصل هنر مردمان هزاران سال قبل است كه سینه به سینه حفظ شده و هنوز هم در بین سبزواری‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد. علاوه بر این فرت بافی یا همان پارچه بافی هنر اصیل ایرانیان است كه خراسان از قطب‌های آن در سده‌های قبلی بود. پارچه لباس‌ها، چادر شب هاف و انواع اقسام منسوجات دیگر از همین فرت بافی به دست می‌آمد. پیشنهاد می‌كنم این سوغاتی‌های رنگارنگ سبزوار را از دست ندهید.

 سفالگری روستای برآباد
روستای «برآباد» با جمعیت حدود هزار نفر دربخش روداب ، در جنوب غرب شهر سبزوار واقع است. سبزوار در فاصله ۲۳۰ كیلومتری غرب مشه. و در فاصله ۴۵كیلومتری شهرستان سبزوار قرار دارد. حرفه اصلی مردم این روستا در گذشته هنر سفال گری بوده است .
قدمت ۵۰۰ ساله سفالگری در روستای برآباد از توابع بخش روداب شهرستان سبزوار این روستا را به عنوان یكی از قدیمی ترین جایگاههای سفالگری خراسان معروف كرده چنانكه در تاریخ بیهقی از سفالگران و قدمت سفال سبزوار یاد شده است. در گذشته ۶۳ كارگاه سفال گری با اشتغال ۲۰۰ نفر در اطراف این روستا فعالیت داشت و كوزه برآباد به استانهای همجوار صادر می شد. امروز گرچه با توسعه فناوری نیاز به كوزه كمتر شده اما این صنعت با ایجاد تنوع در طراحی ظروف سفالین می تواند متناسب با نیاز روز بازار احیا شود. كوزه گری از مشاغل حرفه ای و رایج مردم این منطقه بود و نام خانوادگی برخی افراد در این منطقه به عنوان ‘كوزه گر و سفالگر’مبین آن است. یكی از بهترین نوع كوزه آب ایران از نظر فرم، تركیب و كیفیت منحصر به منطقه برآباد است چنانكه برخی ویژگیهای كوزه از جمله مینیاتوری قصه های ایرانی در شاهنامه، اشعار حافظ و بابا طاهر خاص این كوزه هاست.
در گذشته كوزه از برآباد به كرمان، مازندران، سیستان و بلوچستان و شهرهای جنوبی خراسان صادر و در قبال آن گندم، برنج و خشكبار دریافت می شد.
علت رونق سفالگری در این منطقه زمینی به نام ‘گل كن’ با مساحت ۱۰۰ هكتار در غرب روستا است كه با كندن ۴۰ سانتیمتر رویه زمین یك لایه رس مرغوب و منحصر به فرد حاصل می شود.
ساختار كوزه های تولید شده در این روستا به خاطر ویژگی هایی كه دارد،املاح و رسوبات معلق در آب را در كف خود نگه می دارد و به خود جذب می كند كه این امر به لحاظ علمی و بهداشتی اهمیت به سزایی دارد.همچنین خاك «رس» این روستا نیز جزو بهترین نوع است.
.سفالگری برآباد ظرفیت خوبی برای گردشگری منطقه است و با رونق آن افق جدیدی در توسعه گردشگری روداب سبزوار فراهم می شود پس از ۲ سال تلاش و اقناع و توجیه مردم روستای براباد كارگاه سفالگری در حمام قدیمی این روستا راه اندازی شد.

عطاری و گیاهان دارویی
شهرستان سبزوار به دلیل قرار گرفتن در یك منطقه خشك و نیمه خشك بیابانی(جنوب و جنوب غربی سبزوار) و سرد و معتدل كوهستان شمال غربی به قسمت شمال شرقی سبزوار) پستی و بلندی و دیگر عوارض طبیعی و میزان ریزشهای جوی و نوع اقلیم و خاك و … دارای گونه های مختلف گیاهی است كه بخشی از آنها دارای خواص طبی و دارویی بوده. شش هزار و۲۰۰ هزار هكتار زمین در شهرستان سبزوار به كشت گیاهان دارویی شامل زیره سبز، زعفران، گل محمدی، فلفل قرمز، نعنا، زرشك و چای ترش اختصاص دارد. سبزوار با ۶۲۰۰ هكتار سطح زیركشت گیاهان دارویی یكی از قطب های این محصولات در كشور است.

خراطی :
در گذشته تولیدات كارگاه های خراطی در شهر سبزوار از چنان تنوع و حجمی برخوردار بود كه بخش اعظم آن به سایر مناطق از جمله مشهد و تهران صادر می شد. هم اكنون نیز كارگاه های خراطی سبزوار به فعالیت خود ادامه می دهند . از جمله چوبهایی كه در هنر خراطی استفاده می شود می توان از ملچ، سپیدار، راش ، گردو، چنار و بید نام برد. ابزار كار خراطی پرما- رنده – مغار – تیشه – سمبه – چكش – گونیا و خط كش می باشد . گهواره – در و پنجره – نیمكت – گاوآهن – بردو – چهارشاخ – دسته تیشه – دسته داس – دسته بیل – دسته كلنگ – سرقلیان – نیقلیان – تیره های نرده – پایه میز و مبل- پارو و … از جمله وسایل تولیدی نجاران وخراطان است . حرفه خراطی نیز مانند آهنگری جزء مشاغل و حرفه های خاص گروه غربتهای سبزوار می باشد كه در محله ای به همین نام زندگی و فعالیت می كنند. كارگاه خراطی موزه مردم شناسی سبزوار نیز به معرفی این حرفه می پردازد.

نمد مالی :
دامداری به دو شكل رمه گردانی گوسفند و شترداری در سبزوار باعث رواج و رونق حرفه نمد مالی بوده است. هر چند تعداد كارگاه های نمد مالی در شهر سبزوار در سال های اخیر رو به نقصان گذاشته است ، اما در بافت بازار قدیمی هنوز چند كارگاه نمدمالی به چشم می خورد . برای تولید نمد ابتدا پشم را كمان می زنند سپس بر روی صفحه ای حصیری پهن می كنند و آب صابون به آن افزوده و حصیر را گلوله می كنند و آنقدر می مالند تا الیاف پشم به هم تنیده و گره بخورد. نمدمالان علاوه بر نمد زیرانداز، پوشش چوپانان به نام كپنك و همچنین كلاه نمدی را نیز تولید می كنند.
از دیگر صنایع دستی و همچنین كار های سنتی سبزوار می توان به:
منبت كاری، معرق چوب، معرق كاشی، زیورآلات سنتی، خراطی، مسگری، تذهیب، سوزن دوزی، رنگرزی، تور بافی، تنور مالی، پشم ریسی، قلم زنی و جاجیم بافی از صنایع دستی سنتی شناسایی شده در شهرستان سبزوار هستند.