مراسم شه و چله كردستان مربوط به شب یلدا می باشد .به شب یلدا «شه و چله» یا «شه و زمسان» می‌گویند. اهالی كردستان برای جشن گرفتن بلندترین شب سال رسوم خاص خودشان را دارند. در كردستان نیز مانند سایر شهرهای ایران، اقوام در خانه بزرگ فامیل برای شب‌نشینی دور هم جمع می‌شوند. خوراكی‌های این شب نیزدلمه برگ مو یا كلم، «كاله ك تُورش» یا خربزه ترش، خشكبار، هندوانه و سایر و میوه‌ها است. یكی از خوش‌طعم‌ترین خشكبار منطقه كردستان هسته زردآلو است كه با سماق حرارت می‌دهند و مغز گردو و گندم برشته‌ای كه با شیره گز مخلوط شده است.
در بعضی از روستاهای كردستان، گردویی را وسط می‌گذارند و آن را می‌شكنند. پوچ و یا پر بودن گردو نیز شانس و اقبال هرفرد تا سال آینده را پیش‌بینی می‌كند. خوانچه بردن برای نامزد ار طرف خانواده داماد نیز یكی از رسوم شب یلدا در كردستان است. تمام خوراكی‌های شب‌نشینی شه و چله باید برای خانواده عروس برده شود. علاوه‌بر اینها معمولا پارچه‌ای باارزش و یا طلا نیز به عنوان هدیه برای عروس در خوانچه گذاشته می‌شود.
در كردستان، در هر محله‌ای اگر خانواده‌هایی وجود داشته باشند كه استطاعت مالی مناسبی برای برگزاری این مراسم نداشته باشند، از طرف دیگران برایش شام برده می‌شود.هم‌چنین چون در بازار «كالَك تورش» به تعداد كافی نیست و معمولاً گران است، اگر زن منزل، در همسایگی یا در فامیل بداند زن حامله‌ای وجود دارد، حتماً از آن خربزه ترش برایش خواهد برد. در این شب اگر همسایه‌ها مایل باشند از غذایی كه تهیه كرده‌اند به همدیگر می‌دهند كه به آن «كاسه هاوسا» می‌گویند.
در گذشته قبل یا بعد از صرف شام، بزرگان فامیل داستان‌ها، متل‌ها و افسانه‌های قدیمی تعریف می‌كردند. امروزه در روستاها، حكایت‌گویی هم‌چنان پابرجا مانده و پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها داستان‌هایی مانند «خاتون زمهریر» را برای نوه‌هایشان در این شب طولانی و تاریك و سرد زمستانی تعریف می‌كنند. هم‌چنین در گذشته خواندن شاهنامه، گلستان و بوستان و اسكندرنامه معمول بوده است.
از دیگر تمهیدات برای گذران این شب، انجام برخی بازی‌های محلی است. مشهورترین این بازی‌ها در كردستان «گوروابازی» یا جوراب بازی است. بازی دسته جمعی كه شركت كنندگان به دو گروه تقسیم می‌شوند و دارای هیجان بسیار زیادی است. همه مهمان‌ها می‌توانند در این بازی شركت كنند و معمولاً انجام آن با ابراز هیجانات افراد همراه است و چند ساعتی از شب را به خود اختصاص میدهد.
از رسم‌های جالبی كه در این شب در كردستان رایج است می‌توان به خوانچه بردن از طرف خانواده پسر برای نامزدش، نام برد. در این خوانچه‌ها باید تمام موارد ذكر شده در بالا از شام گرفته تا خشكبار و میوه را برای خانواده عروس ببرند به صورتی كه آن شب، خانواده عروس برای برگزاری شب چله هیچ اقدامی نكرده باشد. علاوه بر دلمه، در سنندج رسم است رشته پلو نیز در خوانچه‌ها گذاشته شود. هم‌چنین علاوه بر مواردی كه گفته شد، هدیه‌ای گران‌بها كه معمولاً پارچه یا قطعه‌ای طلا است نیز برای عروس خانم برده می شود.
