كاروانسرای حسین خانی همدان مربوط به دوره قاجار است و در همدان، شمال بازار، انتهای راسته حسین خانی واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۰۶۷ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.شهر همدان با نام باستانی هگمتانه، ملقب به پایتخت تاریخ و تمدن ایران، یكی از شهرهای منطقه غربی و كوهستانی ایران است. بر اساس شواهد تاریخی قدمت س;ونت در این شهر به ۵۰۰۰ سال پیش تمی‌رسد.
این شهر سابقه درخشانی درزمینه هنر و معماری دارد. این شهر به سبب موقعیت جغرافیایی خاص خود و قرارگیری در یكی از مسیرهای تجاری، دارای كاروانسراهای بسیاری بوده است كه تعداد آنها بیش از ۵۰ مورد تخمین زده می‌شود. كاروانسرای حسینخانی همدان یكی از مهم‌ترین كاروانسراهای تاریخی این شهر است .
این كاروان سرا از نوع كاروان سراهای درون شهری است كه قاعدتا زمانی به بازار شهر متصل بوده و اكنون از آن جدا افتاده است. این جدایی از ارزش اقتصادی آن كاسته و لذا از دست طمع سودجویان مصون مانده و كمتر دستخوش تصرف شده است؛ اما از گزند باد و باران و گذر ایام و غفلت مردمان به دور نمانده و آثار فرسودگی و خرابی در چهره آن پیداست. كاروان سرا از جنوب و غرب به خیابان محدود می شود و دو ضلع دیگر زمین آن كاملا صاف و راست گوشه است.
این سرا در بخش میانی بازار و ضلع غربی خیابان اكباتان و محصور بین راسته های حلبی سازها، كفش دوز خانه و صحاف خانه است واز اهمیت ویژه‌ای در زمان خود برخوردار بوده است. كاروانسرای حسین خانی همدان كه دارای عملكردهای گوناگونی همچون تجارتخانه، محل اسكان مسافران و همچنین محلی جهت برگزاری مراسم‌های مذهبی بوده است.
كاروانسرای حسین خانی با مساحتی حدود ۲۲۰۰ متر مربع دارای ۱۶باب حجره در گرداگرد حیاط مركزی می باشد ،این سرا با پلان مستطیل شكل در شمال بازار اصلی وانتهای راسته حسین خانی قرارگرفته است واز آثار مربوط به دوران قاجار می باشد.در نمای این كاروانسرا تزئینات آجر كاری بصورت حصیری به چشم می خورد .
مصالح تشكیل‌دهنده ساختار بنا سنگ، خشت و آجر می‌باشد. پی بنا و همچنین ازاره آن با توجه به ملاحظات اقلیمی سنگی می باشد و بعد روی قسمت سنگی بنا با خشت احداث‌شده وروی آن با آجر لعاب‌دار پوشانده شده است كه علاوه بر محافظت از خشت، نقش تزئینی نیز داشته است. از چوب نیز در بخش‌های مختلف بنا استفاده‌شده است. در فضاهایی كه نیاز به سقف مسطح و ستون بوده از چوب استفاده‌شده است و همچنین درها و پنجره‌ها به‌صورت مشبك با نعل درگاه‌های چوبی ساخته‌شده‌اند
كاروانسرای حسینخانی همدان كه عمارتی با سازه یكپارچه و هندسه‌ای متناسب و متنوع است، از دو وروی اصلی و فرعی در ضلع جنوبی و غربی خود بهره می‌برد.كه در حال حاضر از ورودی غربی استفاده می شود. دارای: ۱۶ حجره و حیاط و بالاخانه می باشد كه در چهار طرف حیاط قرار دارند .است. كاربری قدیم، انبار و تجارتخانه بوده و كاربری فعلی آن انبار متركه و فروش روغن در یك حجره فعال می باشد .
از نظر وضعیت نیارشی فقط در ورودی اصلی ، مرمت شده است. این بنا با سر دری آجری و دری چوبی مزین به گل‌میخ‌های فلزی، در سطحی پایین‌تر از معبر اصلی قرارگرفته است. ورودی اصلی كاروانسرای حسین خانی همدان به فضای هشتی با سقف كاربندی شده منتهی می‌شود كه در بالای آن فضای ایوان گونه‌ای واقع‌شده است كه ایوان اصلی مجموعه به حساب می‌آید. در جلو هر حجره، ایوانچه ای بوده كه پناهی برای حجره و سایه روشن مطلوبی برای نمای صحن فراهم می آورده است. بعدها بسیاری از ایوانچه ها را حذف و به حجره ها افزوده اند. با شكل كشكولی صحن، ایوانچه های كنجها نسبت به دیگر ایوانچه ها تغییر زاویه یافته و تنوعی دیگر در طرح نما و حجم داخلی ایجاد شده است. در واقع با توجه به پلان، در میانه هر جبهه، بدنه صحن با هندسه نیم شش عقب نشسته و به‌اندازه دوطبقه ارتفاع یافته است و سبب به وجود آمدن ایوان‌هایی در قسمت فوقانی شده كه موجب تنوع و جذابیت در نما نیز شده‌اند.
در اطراف حیاط وسیع با هندسه كشكولی مجموعه، حجره‌ها به تعداد ۱۶ عدد بالاتر از سطح حیاط در یك طبقه واقع‌شده‌اند.
ایجاد استحكام در هندسه طرح و تنوع بخشیدن به ضرباهنگ نماها، در عین حفظ تعادل و تقارن در آنها، و معنا بخشیدن به اشكال با كنار هم نشاندن شكلهای كوچك و بزرگ دغدغه همیشگی معماران قدیم بوده است.
نحوه دسترسی به كاروانسرای حسین خانی همدان
آدرس : همدان – انتهای راسته ی بازار – كاروانسرای حسینخانی
