صنایع دستی سیستان و بلوچستان

استان سیستان و بلوچستان نیز مانند تمام استانهای ایران صنایع دستی خاص خود را دارد كه در سفر به این استان می توانید به عنوان سوغات سیستان و بلوچستان تهیه بفرمایید.

سوزن دوزی

سوزن دوزی یكی از صنایع دستی و هنرهای ایرانی است كه در استان سیستان و بلوچستان و بعضی از مناطق دیگر ایران انجام می‌گیرد. در سوزن‌دوزی روی سطح پارچه‌های ساده طرح‌هایی را با نخهای رنگی ترسیم می‌كنند. این كار با كمك سوزن و قلاب انجام می‌شود و بخیه‌های ظریفی روی پارچه می‌دوزند. در روش‌های اجرای سوزن‌دوزی تنوع زیادی وجود دارد. معمولاً برای سوزن‌دوزی از كارگاه گلدوزی (قابی به شكل مستطیل یا دایره برای صاف نگه داشتن پارچه) استفاده می‌شود. روی پارچه‌های كتان، زربافت، ابریشمی، پشمی و پنبه‌ای روش‌های مختلف سوزن‌دوزی اجرا می‌شود و در آن از نخ‌های ابریشمی، پشمی، الیاف مصنوعی، نخ گلابتون، نخ نقده، نخ ملیله و نخ سرمه استفاده می‌شود.

خامه دوزی (خمك دوزی)

خامه دوزی نام یكی دیگر از صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان است كه به آن خامك دوزی یا خمك دوزی و یا حتی سفید دوزی نیز می گویند. اما قدیمی ترین واژه برای این هنر همان خمك دوزی است. به این دلیل این نام را بر این هنر گذاشته بودند كه در سال های دور، ابریشم بدون هیچ گونه پرداختی از قبیل رنگرزی و پخت و پز یا سفیدكاری و در واقع به صورت خام استفاده می شده است.در اصل خامه دوزی همان سوزن دوزی است كه در آن از نخ ابریشم استفاده می شود.

قدمت این هنر را با زمان پیدایش ابریشم در سیستان برابر می دانند و جالب تر آن كه از سیستان در اولین نوشتارهای اسلامی با عنوان مركز تولید بهترین بافته های پشمی و ابریشمی یاد شده است. سیستان به علت داشتن باغ های بسیار زیاد توت یكی از بزرگ ترین مركزهای تولید ابریشم بوده است. منابع تاریخی می گویند در حدود صد سال پیش در روستای چلنگ ِ زابل كارگاه های تولید پیله و ابریشم وجود داشته است. اوج شكوفایی هنر خامه دوزی را به دوره های اشكانی و سیستانی نسبت می دهند.

شما جلوه های این هنر را می توانید در تزئینات لباس، جانماز، انواع دستمال و سفره ها ببینید و یكی از این اقلام كه به هنر خامه دوزی مزین شده را با خود به یادگار ببرید.

 پریوار دوزی

این نوع دوخت پلیوار نیز نامیده می شود كه نوعی گلدوزی بر روی پارچه می باشد.
مواد اولیه و ابزار كار همانند سایر رشته های سوزندوزی، نخ، پارچه و سوزن است. دوخت مستقیماً بر روی جامه دوخته میشود و مانند سوزندوزی بلوچ به پارچه ای با تار و پود منظم و عمود بر هم نیازی نیست.

سیاه دوزی

سیاه دوزینوعی سوزن دوزی است كه تنها از نخ سیاه رنگ كه معمولا ابریشمی است، در آن استفاده می شود و برای تزیین سرآستین و پیش سینه ی لباس ها به كار می رود. نحوه ی دوخت به این صورت است كه با دوخت دندان موشی ِ بهم چسبیده نقش هایی مثلثی شكل روی لباس می زنند و گاهآ دربین دوخت دندان موشی از دوخت زنجیره هم استفاده می كنند.

سكه دوزی و آینه دوزی

دوختن آینه های كوچك و پولك با فواصل متفاوت یا یكسان بر روی لباسهای محلی ، جلیقه ، كمربند و آویزهای دیواری با نخ های الوان را آینه دوزی می گویند. آینه دوزی گاهی با ابریشم دوزی، قیطان دوزی و بخیه های تزئینی همراه است. این هنر به سكه دوزی و دكمه دوزی نیز شهرت دارد.

حصیر بافی، خولك بافی، سیس بافی

حصیر بافی، سیس بافی، خولك بافی و یا خلك بافی، هنری كه قدمتی طولانی، به درازای تاریخ شهر سوخته و دریاچه هامون دارد و در میان مردمان سیستان و بلوچستان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. این هنر در منطقه ی سیستان با گویش (خولك بافی) و در بلوچستان با گویش (تگرد) تلفظ می شود كه از نظر نوع مواد ساخت نیز با یكدیگر تفاوت هایی دارند. خولك از ساقه های نی و تگرد از داز (برگ درختان خرمای وحشی) تهیه می شود.

از محصولات حصیری سیستان می توان سایه بان، پرده و توتن (نوعی قایق حصیری) را نام برد. سواس (صندل)، كچو (خورجین)، روپگ (جارو)، پروند (كمربند جهت بالا رفتن از درخت نخل)، سمان (زیرانداز)، سفت (جانماز)، كپات(سبد كوچك) نیز از محصولات حصیری بلوچستان هستند.

روستاهای حاشیه ی كوه خواجه و شهرستان زابل از مهم ترین منطقه های تولید محصولات حصیربافی در سیستان و نیكشهر، سراوان وسرباز از مهم ترین مناطق تولید این نوع محصولات در بلوچستان هستند.

سیس رشته هایی از الیاف است كه در اطراف تنه درخت خرما می‌روید و به آن گیس درخت خرما گفته می شود. در سیس بافی از این الیاف برای تهیه برخی از ملزومات زندگی همچون تك(نوعی زیرانداز حصیری)، نولك (نوعی سبد دسته‌دار برای حمل علوفه و ماهی)، سوند ( نوعی حصیر برای ایجاد حصار و محدود كردن فضا)، كتل ( نوعی زنبیل)، قفس (برای نگهداری مرغ)، انواع طناب و كلاهك آباژور استفاده می شود.

سفال گری

سفال گری نیز از آن دست هنرهای قدیمی است كه در سیستان و بلوچستان رواج دارد؛ برای درستی این ادعا می توان سفال های كشف شده در شهر سوخته را مصداق قرار دهید.روستای كلپورگان مهم ترین مركز تولید سفال است كه قدمتش در این هنر به پنج الی هفت هزار سال می رسد. بلوچی ها با استفاده از خاك رس اطراف محل زندگی شان، ظروف سفالی می سازند. سفال ها به علت نوع خاص خاك منطقه پس از پخت، قرمز رنگ می شوند. این ویژگی سفال منطقه ی كلپورگان را از سفال منطقه های دیگر متمایز كرده است.

زنان بلوچ، سفال ها را با دست می سازنند و از چرخ سفالگری استفاده نمی كنند. برای تزئین كردن سطح سفال ها از تركیب آب و تیتوك ،( سنگی كه از كوه بیرك در نزدیكی محل بدست می آورند) استفاده می كنند، بعد با یك تكه چوب نازك ِ خرمای وحشی، روی سفال طرح و نقش می زنند. رنگ نقش ها قبل از پخت سفال قهوه ای ِ متمایل به قرمز است و پس از حرارت دیدن سیاه رنگ می شود.هم اكنون در كلپورگان سراوان، هلونچكان نیكشهر و روستای كوه متیك سرباز سفالگری می كنند.از محصولات سفالی می توان به كاسه، بشقاب، قندان، قوری، گلدان، سینی، كوزه، چلیم و… اشاره كرد كه می توانند انتخاب خوبی برای سوغاتی سفرتان باشند.

جواهرات

به استناد متن های تاریخی هنر ترصیع در سیستان، نیشابور و هرات از سده های نخستین در جهان اسلام بسیار مشهور بوده و جالب است بدانید كه جواهرات سیستان جزء هدایایی بودند كه به مراكز حكومتی فرستاده می شده اند. وجود كوره های ذوب فلز بسیار قدیمی در این منطقه نشان از قدمت دور و دراز این هنر در این منطقه دارد.

كاربرد عمده ی زیورآلات برای خودآرایی بوده، اما گاه ریشه های مذهبی داشته و به عنوان قسمتی از بهای عروسی، از طرف خانواده ی داماد به عروس داده می شده است.

اگر می خواهید از سفرتان به سیستان و بلچوستان، جواهرات و زیورآلات به یادگار ببرید، انتخاب های متنوعی پیش روی شما قرار می گیرد، چرا كه این هنر تنوع زیادی در استان دارد؛ چیزی نزدیك به ۵۰ گونه مختلف از در (گوشواره)، چوری (النگو)، سربند، كپگو (گردن بند) و تاسنی (سنجاق سینه) را می توانید خریداری كنید.

 دودنی بافی

گویا انواع هنر در سیستان و بلوچستان از قدمتی طولانی برخوردارست؛ دودنی بافی نیز یكی از همین هنرهای تاریخی است كه بیشتر مردم سیستان از آن در تزئین خانه شان و گاهی هم به عنوان دفع چشم زخم از مال و جان استفاده می كردند. اما متاسفانه، گردی از نامهربانی بر این هنر قدیمی نشسته و در حال فراموشی است. این روزها تجملات دنیای امروز، جای خود را به هنرهایی مثل دودنی بافی داده اند.

دودنی بافی در اصل تورهای تزئینی است كه با گیاه علفی با برگ های ساده منقسم و گلهای زرد متمایل به سفید كه در اكثر نقاط استان رویش دارد، درست می شود.

 قالی بافی

قالی و گلیم بافی از آن دست هنرهای اصلی ایرانی است كه در اكثر استان ها و شهرها به آن مشغولند؛ زنان و دختران بلوچ هم از این قاعده مستثنا نیستند در زمان فراغت خود به بافت قالیچه می پردازند. قالی بافی تاریخی بس طولانی در سیستان و بلوچستان دارد تا جایی كه فرش سیستانی از شهرت خاصی برخوردار است. جالب است بدانید كه قالی سیستان از لحاظ مبنای تاریخی به ۳ دسته مختلف تقسیم می شود:

نوع تاریخی یا كهن، كه تا آغاز قرن چهاردهم هجری (بیستم میلادی) بافته شده است.
نوع میانه، كه از حدود اواخر قرن سیزدهم هجری (نوزدهم میلادی) بافته شده و هنوز هم بافته می‌شود.
نوع نو، كه هم اكنون بافته می‌شود.

گلیم بافی

گلیم بافی هم یكی دیگر از صنایع دستی سیستان و بلوچستان است كه در تمام این استان به خصوص در بین عشایر، طوایف بلوچ و بلوچ های ساكن سیستان بافت آن رواج دارد. عشایر این خطه، مواد اولیه گلیم را از پشم دام های خود تهیه می كنند. رنگ های گلیم سیستان و بلوچستان هم بیشتر تیره، با زمینه ی قهوه ای، قرمز تیره مایل به قهوه ای، آبی سیر و شتری و رنگ های روشن مثل زرد، سبز، كرم، قرمز و سفید است. نقش های این گلیم هم عموما راه راه و طرح های هندسی است. نوع گلیمی كه در سیستان تولید می شود با نوع بلوچی آن، در نحوه ی برپایی دستگاه گلیم تفاوت دارد.

اگر به دنبال تحفه ای از سفرتان به این استان هستید، گلیم را می توایند در ابعاد مختلف، با كاربری های مختلف از جمله، زیراندازف چادر شب، كناره، سجاده، جوال و … خریداری كنید.

چادر بافی

یكی از هنرهای این استان كه اغلب در میان عشایر و كوچ نشینان رواج دارد، چادر بافی است. چادرنشینان، برای اقام خود نیاز به چادری مستحكم دارند. آن ها این چادرها را از موی بز بر روی دار قالی می بافند و در آن زندگی می كنند

پلاس بافی

پلاس نوعی زیرانداز است كه مثل گلیم و قالی برای بافت آن، ابتدا چله كشی انجام می شود. در مرحله بعد، الیاف رنگین پشم تابیده را به شكل خطوط افقی از تار عبور می دهند و شانه می زنند. زمینه ی پلاس را معمولا خطوط افقی و رنگارنگ تشكیل می دهند. پلاس در اصل یك نوع گلیم پشمی است كه از گذشته های دور از آن به عنوان زیرانداز جهت حفاظت از رطوبت، سرما و گرمای زمین به كار بسته می شده و از این جهت برای فرش كردن كف چادر عشایر بسیار مناسب بوده است.

پلاس و جاجیم نقش دوزی شده، در ظاهر شبیه به یكدیگرند اما تفاوتی هم دارند؛ در جاجیم خطوط عمودی هستند و در پلاس افقی.

پلاس را بیشتر به عنوان سجاده نماز و سفره پیش پای عروس استفاده می كنند.

 نمد مالی

از دیگر هنرهای دستی نمدمالی است. شستن، رنگرزی و تهیه پشم وظیفه مردان بلوچ می‏باشد ولی ساخت نمد به عهده بانوان است. بعضی از نمدهای بلوچ به لحاظ تركیب متنوع رنگ‏ها از آثار هنری نیز محسوب می ‏شود.

 سفره بافی

سفره كه به اصطلاح بلوچ‏ها «جهیزی» نام دارد زمینه‏اش از پشم شتر بافته می‏ شود و در وسط آن اغلب ترنجی نقش بسته می شود.

 خراطی

خراطی، هنری است كه علاوه بر استان سیستان و بلوچستان در استان های دیگر مثل لرستان رواج دارد. خراطی در اصل هنر ساخت اشیا از چوب است كه با كمك دستگاهی مخصوص و بعد از طی مراحلی، اشیایی چون قلیان، گهواره، پایه ی آباژور و ظروف تولید می شوند.
بقایای نقش برجسته‌های كاخ داریوش در تخت جمشید كه در آنها تخت و چهار پایه و عودسوز مزین به هنر خراطی هستند، حكایت از قدمت دیرینه ی این هنر دارند